روایت:الکافی جلد ۲ ش ۸۲۴

آدرس: الكافي، جلد ۲، كتاب الإيمان و الكفر

محمد بن جعفر عن محمد بن اسماعيل عن عبد الله بن داهر عن الحسن بن يحيي عن قثم ابي قتاده الحراني عن عبد الله بن يونس عن ابي عبد الله ع قال :

قَامَ رَجُلٌ يُقَالُ لَهُ‏ هَمَّامٌ‏ وَ كَانَ عَابِداً نَاسِكاً مُجْتَهِداً إِلَى‏ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ ع‏ وَ هُوَ يَخْطُبُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ‏ صِفْ لَنَا صِفَةَ اَلْمُؤْمِنِ كَأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَيْهِ فَقَالَ يَا هَمَّامُ‏ اَلْمُؤْمِنُ هُوَ اَلْكَيِّسُ اَلْفَطِنُ بِشْرُهُ‏ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ أَوْسَعُ شَيْ‏ءٍ صَدْراً وَ أَذَلُّ شَيْ‏ءٍ نَفْساً زَاجِرٌ عَنْ كُلِّ فَانٍ حَاضٌ‏ عَلَى كُلِّ حَسَنٍ لاَ حَقُودٌ وَ لاَ حَسُودٌ وَ لاَ وَثَّابٌ وَ لاَ سَبَّابٌ وَ لاَ عَيَّابٌ وَ لاَ مُغْتَابٌ يَكْرَهُ اَلرِّفْعَةَ وَ يَشْنَأُ اَلسُّمْعَةَ طَوِيلُ اَلْغَمِّ بَعِيدُ اَلْهَمِّ كَثِيرُ اَلصَّمْتِ وَقُورٌ ذَكُورٌ صَبُورٌ شَكُورٌ مَغْمُومٌ بِفِكْرِهِ مَسْرُورٌ بِفَقْرِهِ سَهْلُ اَلْخَلِيقَةِ لَيِّنُ اَلْعَرِيكَةِ رَصِينُ اَلْوَفَاءِ قَلِيلُ اَلْأَذَى لاَ مُتَأَفِّكٌ وَ لاَ مُتَهَتِّكٌ إِنْ ضَحِكَ لَمْ يَخْرَقْ وَ إِنْ غَضِبَ لَمْ يَنْزَقْ ضِحْكُهُ تَبَسُّمٌ وَ اِسْتِفْهَامُهُ تَعَلُّمٌ وَ مُرَاجَعَتُهُ‏ تَفَهُّمٌ كَثِيرٌ عِلْمُهُ عَظِيمٌ حِلْمُهُ كَثِيرُ اَلرَّحْمَةِ لاَ يَبْخَلُ‏ وَ لاَ يَعْجَلُ وَ لاَ يَضْجَرُ وَ لاَ يَبْطَرُ وَ لاَ يَحِيفُ فِي حُكْمِهِ وَ لاَ يَجُورُ فِي عِلْمِهِ نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ اَلصَّلْدِ وَ مُكَادَحَتُهُ أَحْلَى مِنَ اَلشَّهْدِ لاَ جَشِعٌ وَ لاَ هَلِعٌ وَ لاَ عَنِفٌ وَ لاَ صَلِفٌ وَ لاَ مُتَكَلِّفٌ وَ لاَ مُتَعَمِّقٌ جَمِيلُ اَلْمُنَازَعَةِ كَرِيمُ اَلْمُرَاجَعَةِ عَدْلٌ إِنْ غَضِبَ رَفِيقٌ إِنْ طَلَبَ لاَ يَتَهَوَّرُ وَ لاَ يَتَهَتَّكُ وَ لاَ يَتَجَبَّرُ خَالِصُ اَلْوُدِّ وَثِيقُ اَلْعَهْدِ وَفِيُّ اَلْعَقْدِ شَفِيقٌ وَصُولٌ‏ حَلِيمٌ خَمُولٌ قَلِيلُ اَلْفُضُولِ رَاضٍ عَنِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُخَالِفٌ لِهَوَاهُ لاَ يَغْلُظُ عَلَى مَنْ دُونَهُ وَ لاَ يَخُوضُ فِيمَا لاَ يَعْنِيهِ نَاصِرٌ لِلدِّينِ مُحَامٍ عَنِ اَلْمُؤْمِنِينَ كَهْفٌ‏ لِلْمُسْلِمِينَ‏ لاَ يَخْرِقُ اَلثَّنَاءُ سَمْعَهُ وَ لاَ يَنْكِي اَلطَّمَعُ قَلْبَهُ وَ لاَ يَصْرِفُ اَللَّعِبُ حُكْمَهُ وَ لاَ يُطْلِعُ اَلْجَاهِلَ عِلْمَهُ قَوَّالٌ عَمَّالٌ عَالِمٌ حَازِمٌ لاَ بِفَحَّاشٍ وَ لاَ بِطَيَّاشٍ وَصُولٌ فِي غَيْرِ عُنْفٍ بَذُولٌ فِي غَيْرِ سَرَفٍ لاَ بِخَتَّالٍ وَ لاَ بِغَدَّارٍ وَ لاَ يَقْتَفِي أَثَراً وَ لاَ يَحِيفُ بَشَراً رَفِيقٌ بِالْخَلْقِ سَاعٍ فِي اَلْأَرْضِ عَوْنٌ لِلضَّعِيفِ غَوْثٌ لِلْمَلْهُوفِ لاَ يَهْتِكُ سِتْراً وَ لاَ يَكْشِفُ سِرّاً كَثِيرُ اَلْبَلْوَى قَلِيلُ اَلشَّكْوَى إِنْ‏ رَأَى خَيْراً ذَكَرَهُ وَ إِنْ عَايَنَ شَرّاً سَتَرَهُ يَسْتُرُ اَلْعَيْبَ وَ يَحْفَظُ اَلْغَيْبَ وَ يُقِيلُ اَلْعَثْرَةَ وَ يَغْفِرُ اَلزَّلَّةَ لاَ يَطَّلِعُ عَلَى نُصْحٍ فَيَذَرَهُ وَ لاَ يَدَعُ جِنْحَ حَيْفٍ فَيُصْلِحَهُ أَمِينٌ رَصِينٌ تَقِيٌّ نَقِيٌ‏ زَكِيٌّ رَضِيٌّ يَقْبَلُ اَلْعُذْرَ وَ يُجْمِلُ اَلذِّكْرَ وَ يُحْسِنُ بِالنَّاسِ اَلظَّنَّ وَ يَتَّهِمُ عَلَى اَلْعَيْبِ نَفْسَهُ يُحِبُّ فِي اَللَّهِ بِفِقْهٍ وَ عِلْمٍ وَ يَقْطَعُ فِي اَللَّهِ بِحَزْمٍ وَ عَزْمٍ لاَ يَخْرَقُ بِهِ فَرَحٌ وَ لاَ يَطِيشُ بِهِ مَرَحٌ مُذَكِّرٌ لِلْعَالِمِ مُعَلِّمٌ لِلْجَاهِلِ لاَ يُتَوَقَّعُ لَهُ بَائِقَةٌ وَ لاَ يُخَافُ لَهُ غَائِلَةٌ كُلُّ سَعْيٍ أَخْلَصُ عِنْدَهُ مِنْ سَعْيِهِ وَ كُلُّ نَفْسٍ أَصْلَحُ عِنْدَهُ مِنْ نَفْسِهِ عَالِمٌ بِعَيْبِهِ شَاغِلٌ بِغَمِّهِ لاَ يَثِقُ بِغَيْرِ رَبِّهِ غَرِيبٌ وَحِيدٌ جَرِيدٌ حَزِينٌ يُحِبُّ فِي اَللَّهِ وَ يُجَاهِدُ فِي اَللَّهِ لِيَتَّبِعَ رِضَاهُ وَ لاَ يَنْتَقِمُ لِنَفْسِهِ بِنَفْسِهِ وَ لاَ يُوَالِي فِي سَخَطِ رَبِّهِ مُجَالِسٌ لِأَهْلِ اَلْفَقْرِ مُصَادِقٌ لِأَهْلِ اَلصِّدْقِ مُؤَازِرٌ لِأَهْلِ اَلْحَقِّ عَوْنٌ‏ لِلْقَرِيبِ أَبٌ لِلْيَتِيمِ بَعْلٌ لِلْأَرْمَلَةِ حَفِيٌّ بِأَهْلِ اَلْمَسْكَنَةِ مَرْجُوٌّ لِكُلِّ كَرِيهَةٍ مَأْمُولٌ لِكُلِّ شِدَّةٍ هَشَّاشٌ بَشَّاشٌ لاَ بِعَبَّاسٍ وَ لاَ بِجَسَّاسٍ صَلِيبٌ كَظَّامٌ بَسَّامٌ دَقِيقُ اَلنَّظَرِ عَظِيمُ اَلْحَذَرِ لاَ يَجْهَلُ وَ إِنْ جُهِلَ عَلَيْهِ يَحْلُمُ لاَ يَبْخَلُ‏ وَ إِنْ بُخِلَ عَلَيْهِ‏ صَبَرَ عَقَلَ‏ فَاسْتَحْيَا وَ قَنِعَ‏ فَاسْتَغْنَى حَيَاؤُهُ‏ يَعْلُو شَهْوَتَهُ وَ وُدُّهُ يَعْلُو حَسَدَهُ وَ عَفْوُهُ يَعْلُو حِقْدَهُ لاَ يَنْطِقُ بِغَيْرِ صَوَابٍ وَ لاَ يَلْبَسُ إِلاَّ اَلاِقْتِصَادِ مَشْيُهُ اَلتَّوَاضُعُ خَاضِعٌ لِرَبِّهِ بِطَاعَتِهِ رَاضٍ عَنْهُ فِي كُلِّ حَالاَتِهِ نِيَّتُهُ خَالِصَةٌ أَعْمَالُهُ لَيْسَ فِيهَا غِشٌّ وَ لاَ خَدِيعَةٌ نَظَرُهُ عِبْرَةٌ سُكُوتُهُ فِكْرَةٌ وَ كَلاَمُهُ حِكْمَةٌ مُنَاصِحاً مُتَبَاذِلاً مُتَوَاخِياً نَاصِحٌ فِي اَلسِّرِّ وَ اَلْعَلاَنِيَةِ لاَ يَهْجُرُ أَخَاهُ وَ لاَ يَغْتَابُهُ وَ لاَ يَمْكُرُ بِهِ وَ لاَ يَأْسَفُ عَلَى مَا فَاتَهُ وَ لاَ يَحْزَنُ عَلَى مَا أَصَابَهُ وَ لاَ يَرْجُو مَا لاَ يَجُوزُ لَهُ اَلرَّجَاءُ وَ لاَ يَفْشَلُ فِي اَلشِّدَّةِ وَ لاَ يَبْطَرُ فِي اَلرَّخَاءِ يَمْزُجُ اَلْحِلْمَ بِالْعِلْمِ وَ اَلْعَقْلَ بِالصَّبْرِ تَرَاهُ بَعِيداً كَسَلُهُ دَائِماً نَشَاطُهُ قَرِيباً أَمَلُهُ قَلِيلاً زَلَلُهُ مُتَوَقِّعاً لِأَجَلِهِ خَاشِعاً قَلْبُهُ ذَاكِراً رَبَّهُ قَانِعَةً نَفْسُهُ مَنْفِيّاً جَهْلُهُ سَهْلاً أَمْرُهُ حَزِيناً لِذَنْبِهِ مَيِّتَةً شَهْوَتُهُ كَظُوماً غَيْظَهُ صَافِياً خُلُقُهُ آمِناً مِنْهُ جَارُهُ ضَعِيفاً كِبْرُهُ قَانِعاً بِالَّذِي قُدِّرَ لَهُ مَتِيناً صَبْرُهُ مُحْكَماً أَمْرُهُ كَثِيراً ذِكْرُهُ يُخَالِطُ اَلنَّاسَ لِيَعْلَمَ وَ يَصْمُتُ لِيَسْلَمَ وَ يَسْأَلُ لِيَفْهَمَ وَ يَتَّجِرُ لِيَغْنَمَ لاَ يُنْصِتُ لِلْخَبَرِ لِيَفْجُرَ بِهِ وَ لاَ يَتَكَلَّمُ‏ لِيَتَجَبَّرَ بِهِ عَلَى مَنْ سِوَاهُ نَفْسُهُ مِنْهُ فِي عَنَاءٍ وَ اَلنَّاسُ مِنْهُ فِي رَاحَةٍ أَتْعَبَ نَفْسَهُ لآِخِرَتِهِ فَأَرَاحَ اَلنَّاسَ مِنْ نَفْسِهِ إِنْ بُغِيَ عَلَيْهِ صَبَرَ حَتَّى يَكُونَ اَللَّهُ اَلَّذِي يَنْتَصِرُ لَهُ بُعْدُهُ مِمَّنْ تَبَاعَدَ مِنْهُ بُغْضٌ وَ نَزَاهَةٌ وَ دُنُوُّهُ مِمَّنْ دَنَا مِنْهُ لِينٌ وَ رَحْمَةٌ لَيْسَ تَبَاعُدُهُ تَكَبُّراً وَ لاَ عَظَمَةً وَ لاَ دُنُوُّهُ خَدِيعَةً وَ لاَ خِلاَبَةً بَلْ يَقْتَدِي بِمَنْ كَانَ قَبْلَهُ مِنْ أَهْلِ اَلْخَيْرِ فَهُوَ إِمَامٌ لِمَنْ بَعْدَهُ مِنْ أَهْلِ اَلْبِرِّ قَالَ فَصَاحَ‏ هَمَّامٌ‏ صَيْحَةً ثُمَّ وَقَعَ مَغْشِيّاً عَلَيْهِ فَقَالَ‏ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ ع‏ أَمَا وَ اَللَّهِ لَقَدْ كُنْتُ أَخَافُهَا عَلَيْهِ وَ قَالَ هَكَذَا تَصْنَعُ اَلْمَوْعِظَةُ اَلْبَالِغَةُ بِأَهْلِهَا فَقَالَ لَهُ قَائِلٌ فَمَا بَالُكَ يَا أَمِيرَ اَلْمُؤْمِنِينَ‏ فَقَالَ إِنَّ لِكُلٍّ أَجَلاً لاَ يَعْدُوهُ وَ سَبَباً لاَ يُجَاوِزُهُ فَمَهْلاً لاَ تُعِدْ فَإِنَّمَا نَفَثَ عَلَى لِسَانِكَ شَيْطَانٌ‏

ترجمه

کمره ای, اصول کافی ترجمه کمره ای جلد ۵, ۱۵

از امام صادق (ع) فرمود كه: مردى به نام همّام، عابد و خداپرست و رياضت‏كش، برابر امير المؤمنين (ع) كه سخنرانى مى‏كرد، برخاست و گفت: يا امير المؤمنين، براى من، مؤمن را وصف كن و صفت او را شرح بده تا گويا او را به چشمِ خود مى‏نگرم، در پاسخش فرمود: اى همّام، مؤمن همان زيرك و هوشمند است، شاديش در چهره او است و اندوهش در دل، دلش از همه چيز پهناورتر است و نزد خود از همه كس خوارتر، از هر چه نابود شود و به هر چه خوب باشد پويان، نه كينه‏ورز است و نه حسود و نه جهنده و نه دشنام گو و نه عيب جو و نه پشت سر بدگو، گردن فرازى را بد دارد و شهرت را دشمن شمارد، غمش طولانى است، و همتش بلند و دور زن، بسيار خموش است و با وقار و يادآور و شكيبا و شكرگزار، از انديشه در آينده خود غمناك است و از نداشتن مال دنيا شاد، خلقش هموار و طبعش خاكسار و وفايش پايدار و خودش كم آزار است، نه دروغزن باشد و نه آبرو ريز. اگر بخندد، به سبك سرى و آبرودرى نرساند و اگر خشم كند، از جاى بدر نرود، خنده‏اش به قهقهه نرسد و بر لبان نقش بندد، و پرسش او براى آموختن باشد و مراجعه او براى فهميدن است، دانشش بسيار و بردباريش بزرگوار است، پر مهربان است و بى‏دريغ نشتابد و دل تنگ نشود و بدمستى و سركشى نكند، در قضاوت خلافِ حق نگويد، و در علمِ خود راه بى‏دادگرى نپويد، چون سنگ خارا سخت است (به آسانى تحت نفوذ قرار نگيرد و خلفِ وعده و خلاف وظيفه نكند) و رنجبرى و كوشش در كام او شيرين‏تر از عسل است، نه آزمند است و نه بيتاب و نه سخت و نه لاف زن و نه باربرِ ديگران و نه در جستجوى اسرار ديگران، به خوشى ستيزه كند و به ارجمندى مراجعه نمايد (يعنى با ادب و مردانگى به موارد نياز خود رجوع كند كه مهمتر آنها به درگاه خدا است براى توبه از گناه و تحصيل مقام بندگى) اگر خشم ورزد از عدالت به در نرود، و اگر چيزى خواهد به راه نرمش گرايد، نه بيباك است و نه هتّاك و نه زورگو، پاك دوستى و سخت پيمان و عهد نگسل است، مهربان و چسبان و بردبار و گمنام و كم زوائد است، از خدا عز و جل خشنود است و با هواى نفسش مخالف، بر زير دست سختى نكند و در آنچه به كارش نيايد در نيالايد، ياور دين است و مدافع از مؤمنين و پناه براى مسلمين، ستايش گوشش را ندرد (در او سوء تأثير نكند) و طمع در دلش ننشيند و فرو نرود و بازيچه او را از قضاوت حكيمانه برنگرداند و نادان بر دانش او مطّلع نشود. بسيار به جا گويد، و بسيار كارگر است، دانشمندى است‏ عاقبت انديش، نه هرزه است و نه در جست و خيز، بسيار پيوند است و بى‏زحمت، بسيار بخشش است در جاى خود، نه به خود بالد و نه دغل باشد، نه پيگردى از عيبِ ديگران كند و نه به كسى ستم روا دارد، اخلاقش خوش است و در زمين به كوشش است، كمك ناتوان است و دادرسِ بيچارگان، پرده آبروئى ندرد و رازى را فاش نكند، بلا بسيار كشد و شكايت اندك كند، اگر خوبى كند به يادش آرد و اگر بدى بيند نهانش كند، عيب را پوشد و حفظ الغيب كند، از لغزش درگذرد و از نكوهش، چشم پوشد، بر اندرزى مطّلع نگردد كه آن را از دست بنهد (چه در باره خودش از ديگران و چه در باره يادآورى آن به ديگران) و ناهموارى و ستمى را وانگذارد كه اصلاحش نكند استوار است، پايدار است، پرهيزكار است، پاك است، شسته است، پسنديده است، عذرپذير، و خوب گويد، و به مردم خوش بين باشد و در ناديده، خود را متّهم سازد (خود را به عيب، متّهم سازد خ ل) از روى فهم و دانش براى رضاى خدا دوست گردد و به دور انديشى و تصميم براى رضاى خدا دوستى را ببرد، شادى او را به بد مستى نكشاند، و شادمانى او را از جا بدر نبرد، ياد آور دانا باشد و آموزنده به نادان، نيرنگ از او توقّع ندارند و از دست برد او نترسند، هر كوششى نزد او از كوشش خودش پاكتر است و هر كس در بر او از خودش شايسته‏تر، عيب خود داند و به غم خود اندر است. جز به پروردگارش اعتماد ندارد، آواره است، تنها است، بى‏علاقه است، (غمناك است)، براى خدا دوست دارد و در راه خدا جهاد كند تا خشنودى او را پيروى كند، براى دلِ خود انتقام نجويد، و در مورد خشم پروردگارش دوستى نكند، همنشين فقراء است، و هم آهنگ راستگويان، و هم پشت و هم دست با اهل حق، كمكِ نزديك است، و پدر براى يتيم و شوهر براى بيوه زنان، به مستمندان مهربان است، و براى هر ناگوارى اميد به او است، براى هر سختى آرزومند اويند، با نشاط است، و خوشرو و نه چهره در هم و عيب جو، سخت است، و بسيار خشم فرو خور و بسيار خنده رو. نازك بين است و پُر حذر (نادانى نكند و اگر به او نادانى شود بردبارى كند)، بخل نورزد و اگر هم از او دريغ دارند صبر كند، تعقّل دارد و آزرم كند و قناعت دارد و بى‏نياز است، حيايش بر شهوت او برترى دارد و دوستيش بر حسدش و گذشتش بر كينه‏اش، نادرست نگويد، جز راه اقتصاد نپويد، رفتارش فروتنى است. براى پروردگارش خاضع است و از او در هر حال خشنود است، نيّتش پاك است و كردارش بى‏دغلى است و فريب، نگاهش عبرت است و خموشيش انديشه و گفتارش حكمت، خيرخواه و بخشش كن و برادر، در نهان و عيان خيرخواه است، از برادر خود قهر نكند و غيبت او ننمايد و به او نيرنگ نزند، بر آنچه از دستش رفته افسوس نخورد، و به هر مصيبتى بيند، اندوه نخورد به آنچه برايش روا نيست اميد نبندد، در سختى و تنگدستى سست نشود و در خوشى و فراوانى سست نگردد، بردبارى را با دانش در آميزد و خرد را با شكيبائى، ببينى كه تنبلى از او دور است و نشاط او پيوسته است، آرزوى كوتاه دارد و لغزش اندك و انتظار مرگ، دلش لرزان است و در ياد پروردگار خود است، نفسش قانع و جهلش منفى و كارش آسان است، براى گناهش غمنده است و شهوت خود را كشته، خشمش را به خوبى فرو خورد و خلقش را مصفّا نمايد، همسايه از او آسوده است و سر بزرگى ندارد، بدان چه به او رسد قانع است و پايه‏ صبرش استوار، كارش محكم است و ذكرش بسيار. با مردم در آميزد تا دانش آموزد و دم بندد تا سالم زيد و بپرسد تا بفهمد، تجارت كند تا سود برد، به خبر خوب گوش ندهد تا بدان بنازد (يعنى آن را ياد گيرد و به نقل آن افتخار كند) (منصب خوب را نپذيرد تا به وسيله آن بد كارى كند يعنى از مقام خود سوء استفاده كند و هرزگى پيش گيرد خ ل) سخن نگويد تا بر ديگران زورنمائى كند، خودش از خويش در رنج است و مردم از او در آسايش، خود را براى ديگر سرايش در رنج اندازد و مردم را از خود آسوده سازد، اگر به او ستم شود شكيبا باشد تا خدا براى او انتقام كشد، دوريش از هر كه كناره كند ناخواهى و پاكدامنى است و نزديكيش به هر كس نزديك شود نرمى و مهربانى است، دورى كردنش از راه بزرگ منشى و تكبّر نيست و نزديكيش فريب و نيرنگ نيست بلكه به اهل خيرى كه پيش او بودند، اقتداء كند و پيشواى نيكان پس از خود باشد. گويد: همّام، پس از شنيدن بيانات امام، جيغى زد و بى‏هوش افتاد، پس امير المؤمنين (ع) فرمود: هلا به خدا كه من از همين بيتابى بر او مى‏ترسيدم و فرمود: پندهاى رسا و عميق با اهل خود چنين كنند، گوينده‏اى به آن حضرت گفت: پس اى امير المؤمنين، تو را چه در نهاد است؟ (يعنى چرا با توجه به اين پندها جيغ نزنى و بى‏هوش نشوى؟) فرمود: راستى براى هر كس، اجل مقررى است كه از آن در نگذرد و آن اجل را سبب معينى است كه از آن تجاوز نكند، آرام باش، پيش نيافت (باز مگرد خ ل) همانا شيطان بر زبانت دميد (يعنى اين اعتراض تو يك القاء شيطانى است كه گستاخانه به من عرض داشتى و براى خود حق اعتراض پنداشتى).

مصطفوى‏, اصول کافی ترجمه مصطفوی جلد ۳, ۳۲۱

امام صادق عليه السّلام فرمود: مرديكه نامش همام و خداپرست و عابد و رياضتكش بود، در برابر امير المؤمنين عليه السّلام كه سخنرانى ميفرمود برخاست و گفت: يا امير المؤمنين! اوصاف مؤمن را براى ما آن طور بيان كن كه گويا در برابر چشم ماست و باو مينگريم، فرمود: اى همام مؤمن همان انسان زيرك و باهوشى است كه شاديش بر چهره و اندوهش در دلش باشد، فراخ‏دلتر از همه چيز و متواضعتر از همه كس است، از هر نابودى گريزان و بسوى هر خوبى شتابانست كينه و حسد ندارد، بمردم نميپرد و دشنام نميدهد، عيبجو نيست و غيبت نميكند، گردن فرازى را نميخواهد و شهرت را ناپسند شمارد، اندوهش دراز و همتش بلند و خاموشيش بسيار است، با وقار است و متذكر، صابر است و شاكر، از فكر خود غمناكست و از فقير خويش شادان، خوش خلق و نرم‏خو است، باوفا و كم آزار است، دروغزن و پرده در نيست. اگر بخندد دهن ندرد، و اگر خشم كند سبكسرى نورزد، خنده‏اش بر لبها است و پرسشش براى‏ دانستن و دوباره پرسيدنش براى فهميدن، دانشش بسيار و بردباريش بزرگ و مهربانيش زياد است، بخل نورزد و شتاب نكند، دلتنگى نكند و مستى ننمايد، در قضاوت خلاف حق نگويد، و در عملش بيراهه نرود از سنگ خارا محكمتر است، و در كسب و كار از عسل شيرين‏تر، نه حريص است و نه بيتاب و نه خشن و نه پر مدعى و نه متكلف و نه پر كنجكاو (در امر دنيا) نزاع كردنش نيكو و مراجعه كردنش شرافتمندانه است، عادلست اگر خشم ورزد، ملايمست اگر چيزى خواهد، بيباك و پرده در و زورگو نيست، دوستيش صميمانه و پيمانش محكم و در قرار داد باوفاست. مهربان و چسبان و بردبار و گمنام و كم زوائد است، از خداى عز و جل راضى و مخالف هواى نفس خويش است، بزير دستش درشتى نكند و در آنچه باو مربوط نيست وارد نشود، ياور دين و حامى مؤمنين و پناه مسلمين است، ستايش مردم از او گوشش را ندرد (فريفته‏اش نسازد) و طمع دلش را نخراشد، بازيهاى كودكانه حكمتش را نگرداند و مرد نادان بدانشش پى نبرد. ميگويد و بكار مى‏بندد، دانشمند است و دورانديش، ناسزا نگويد و سبكى نكند. صله رحم كند و بر آنها گرانبار نشود، بخشش كند بدون اسراف، نيرنگباز و حيله گر نيست، پى‏گير عيب كسى نباشد، و بر هيچ كس ستم نكند، با مردم ملايمت دارد و (براى قضاء حوائج آنها) در روى زمين كوشش ميكند ياور ناتوانست و دادرس بيچاره، پرده‏ئى را ندرد و رازى را آشكار نسازد، گرفتاريش زياد و شكايتش اندكست اگر خوبى بيند بياد آورد، و اگر بدى بيند نهان كند، عيب را بپوشد و غيب نگهدار باشد (آبروى مردم را در نبودنشان نگهدارد) از خطا درگذرد و از لغزش چشم پوشى كند، بنصيحتى آگاه نشود كه آن را رها كند و هيچ كجروى را اصلاح نكرده نگذارد، امين است و باوفا و پرهيزكار و پاكدامن و بى‏عيب و پسنديده‏ نسبت بمردم عذرپذير است و از آنها به نيكى ياد ميكند و حسن ظن دارد، و در نهان خود را [و خود را بعيب‏] معهم ميكند. از روى فهم و دانش براى خدا دوست شود، و با دور انديشى و تصميم براى خدا از مردم كناره گيرد، شادمانى نابخردش نسازد و خوشحالى بسيار عقلش را نبرد. ياد آور دانا باشد و معلم نادان، كسى از او انتظار شر ندارد و از بلايش نترسد (زيرا شر و بلا بكسى نرساند) كار و كوشش هر كسى را از خود خالص‏تر داند، و نفس هر كس را از نفس خود صالحتر شناسد، عيب خود را ميداند و گرفتار غم خويش است، جز بپروردگارش بچيزى اعتماد نكند، غريب و يكتا و بيعلاقه [و اندوهگين‏] است، براى خدا دوستى كند و در راه خدا جهاد نمايد تا از خشنودى او پيروى كرده باشد، خودش بخاطر خويش انتقام نگيرد (بلكه انتقام را بخدا واگذارد) و در مورد خشم پروردگارش دوستى نكند، با فقرا بنشيند و با راستان راست باشد و اهل حق را يارى كند، ياور خويشاوند است و پدر يتيم و شوهر بيوه زنان، و مهربان بمستمندان، در گرفتاريها آرزوى او كشند و در سختيها باو اميدوارند، با نشاطست و خوشرو، نه عيبجو و ترش‏رو، محكم است و فروخورنده خشم، خندان لب است و دقيق نظر و بسيار پرهيز، [نادانى نكند و در برابر نادانى ديگران بردبارى ورزد] بخل نكند و در برابر بخل ديگر صبر كند، تعقل كند تا شرم ورزد، و قناعت كند تا بى‏نياز گردد. شرمش بر شهوتش برترى دارد، و دوستيش بر حسدش و گذشتش بر كينه‏اش، جز سخن درست نگويد و جز لباس اقتصاد نپوشد، با تواضع راه رود، و در اطاعت پروردگارش خاضع باشد، در همه‏ احوال از خدا راضى است. نيتش خالص است و اعمالش بى‏غش و نيرنگ بازى، نگاهش عبرتست و سكوتش فكرت و سخنش حكمت، خيرخواه و بخشنده و برادر است، در نهان و آشكار نصيحت كند، از برادرش دورى نكند و غيبت ننمايد و با او مكر نورزد، بر آنچه از دستش رفته افسوس نخورد، و بر مصيبتى كه باو رسيده اندوهگين نشود، توقع بيجا نداشته باشد، و هنگام سختى سست نشود، در زمان خوشى مست نگردد، بردبارى را با دانش آميزد و عقل را با صبر، تنبلى را از او دور بينى و نشاطش را پيوسته، آرزويش نزديك و لغزش كم است، منتظر مرگست و دلش خاشع، بياد خداست و نفسش قانع و جهلش زدوده و كارش آسان، براى گناهش غمگين است و شهوتش مرده و خشمش فروخورده، و خلقش ناآلوده، همسايه‏اش از او آسوده است و بر سر خود پسندى نيست، بآنچه برايش مقدر شده قانع است، بردباريش متين و كارش محكم و تذكرش بسيار است. با مردم در آميزد كه دانا شود و سكوت كند كه سالم ماند و بپرسد كه بفهمد و تجارت كند كه سود برد، گوش دادنش بسخن خوب براى باليدن بديگران نيست [پست حساس را نپذيرد كه آن را وسيله گناه و زشت كارى سازد] و سخن گفتنش براى زور گوئى بديگران نيست، خودش از خويش در زحمت است و مردم از او در راحت، خودش را براى آخرتش بزحمت افكنده و مردم را از (شر و آزار) خود راحت ساخته، اگر بر او ستمى شود صبر كند تا خدا برايش انتقام گيرد، دوريش از هر كه دورى ميكند بغض و كناره‏گيرى از آلودگى است، و نزديكيش بهر كه نزديك مى‏شود، ملايمت و مهربانى است، دوريش براى خودپسندى و بزرگ فروشى نيست، و نزديكيش براى فريب و نيرنگ نباشد، بلكه از پيشينيان اهل خير پيروى كند، و خود پيشواى نيكان پس از خود باشد. راوى گويد: همام فريادى كشيد و بيهوش بيفتاد، امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: همانا بخدا من از بى‏تابى او ترسان بودم. سپس فرمود: اندرزهاى رسا با اهل اندرز چنين ميكند. شخصى عرض كرد: پس شما را چه شده؟ (كه فرياد نكشى و بيهوش نشوى) فرمود: هر كسى را اجلى است كه از آن نگذرد و سببى است كه از آن تجاوز نكند، آرام باشد و ديگر مگو كه شيطانى اين سخن را بزبانت دميد.

محمدعلى اردكانى, تحفة الأولياء( ترجمه أصول كافى) - جلد ۳, ۵۶۳

محمد بن جعفر، از محمد بن اسماعيل، از عبداللَّه بن زاهر، از حسن بن يحيى، از قثم بن ابوقتاده حرّانى-، از عبداللَّه بن يونس از امام جعفر صادق عليه السلام روايت كرده است كه فرمود: «مردى كه او را همام مى‏گفتند و بسيار عبادت مى‏نمود و به غايت پاكيزه بود و در عبادت نهايت سعى و كوشش داشت، به سوى اميرالمؤمنين عليه السلام برخاست و آن حضرت خطبه مى‏فرمود. پس عرض كرد كه: يا اميرالمؤمنين! صفت مؤمن را از براى ما شرح و بيان كن، به طريقى كه گويا ما به سوى او نظر مى‏كنيم و به چشم خويش او را مى‏بينيم. حضرت عليه السلام فرمود كه: اى همام! آنكه مؤمن است در حقيقت، صاحب زيركى و عقل و نظافت است. شاديش در رويش نمايان، و اندوهش در دلش پنهان. سينه‏اش از هر چيزى وسيع‏تر، و نفسش از هر چيزى وضيع‏تر. منع مى‏كند از هر چه نيست و نابود باشد، و ترغيب مى‏نمايد بر هر چه نيكو و محمود باشد. كينه ندارد و بدخواهى نمى‏كند و برنمى‏جهد و دشنام نمى‏دهد، و عيب و زشتى مردمان نجويد، و سخن بدى در حقّ ايشان نگويد. رفعت و بزرگى را ناخوش دارد، و سُمعه و آوازه را خوش ندارد. اندوه گذشته و آينده‏اش دراز و دور، و خاموشى و سكوتش در غايت كثرت و وفور. صاحبْ وقارى است ذاكر، و شكيبايى ورزنده و شاكر. به فكر خويش اندوهناك، و به فقر خويش فرحناك است. در طبع و منشش آسانى و سهولت است، و در طبيعت و آفرينشش نرمى، نه خشونت. وفايش استوار و محكم، و اذيّت و آزارش به مردم كم. بر كسى دروغ نمى‏بندد، و پرده حرمت كسى را پاره نمى‏كند. اگر بخندد، دهان از هم ندرد، و اگر خشم گيرد، سبكى و بى‏عقلى نكند. خنديدنش تبسّم و پرسيدنش تعلّم، و بازگشتش در پرسيدن، مقصود از آن تفهّم و فهميدن است. علم و حلمش فراوان و بزرگوار، و رحمت و رقّت قلبش بسيار و بى‏شمار. بخل نمى‏ورزد و در كارها نمى‏شتابد. دلتنگ نمى‏شود و به افراط شادى نمى‏كند. ميل [به ناحق‏] نمى‏كند در حكم خويش، و ستم نمى‏نمايد در علم خويش. نفس ناطقه‏اش از سنگ هموارِ سخت، سخت‏تر، و كوشش و سعى‏اش در عبادت از عسل شيرين‏تر. نه حريصى است كه پيوسته در تب و تاب باشد، و نه بى‏صبرى است كه هميشه اوقات بى‏تاب باشد. درشتى نمى‏كند و لاف نمى‏زند و از خود چيزى نمى‏نمايد كه چنان نباشد، و فرو نرود به دقّت در آن‏چه محتاج به آن نباشد.منازعه و خصومتش زيبا. مراجعه و بازگشتش خوب و رعنا. از عدل و راستى نگذرد اگر غضب كند، و از رفق و نرمى دست برندارد اگر طلب كند. بى‏باكانه خود را در چيزى نيفكند، و رسوايى و تجبّر و گردنكشى نكند. محبّتش خالى از گرد و غبار، و عهد و پيمانش محكم و استوار. به عقدى كه بست وفا مى‏نمايد، و به ناخنِ بى‏وفايى گره آن را نمى‏گشايد. مهربانى است بخشنده، و بردبارى است فرومايه بى‏نام و نشان. سخن بى‏مصرف و زياد از او نايد؛ چه هرگز چيزى نگويد، مگر آن‏چه به كار او آيد. از خداى عز و جل خشنود و در مقام رضامندى، و با هوا و هوس خويش در محلّ خلاف و نارضامندى است. بر آنكه از او پست‏تر باشد درشتى نكند. در آن‏چه به كارش نيايد فرو نرود. دين اسلام را يارى‏كننده، و بدى را از مؤمنان نگاه دارنده، مسلمانان را كهفى است كه به او پناه برند، و در جميع حوادثات و بليّات در پناه او روند. ستايش مردمان گوش او را ندرد، و طمع از ايشان به دلش گزندى نرساند و مجروح نكند. بازى و بازى كردن، حكمش را نگرداند، و جاهلِ نادان بر علمش اطّلاع به هم نرساند. بسيار گويد در آن‏چه بايد، و بسيار كند در آن‏چه شايد. دانا است و آگاه. هوشيار در گاه و بى‏گاه. سخنش ناسزا نباشد، و عقلش سبك نباشد. پيوسته پيوند مى‏دهد بى‏آنكه درشتى كند. و هميشه بخشش مى‏كند بى‏آنكه از حد درگذرد. فريفته نمى‏شود و بى‏وفايى نمى‏كند. و از پى اثرى نمى‏رود و بر بشرى ستم نمى‏كند. به آفريدگان خدا مهربان، و در زمين كار كن و شتابان است. ضعيفِ ناتوان را يارى مى‏دهد، و ستمديده بيچاره را فريادرسى مى‏كند. پرده كسى را نمى‏درد، و رازى را بروز نمى‏دهد. بسيار زحمت مى‏كشد. هيچ شكايت نمى‏كند. اگر خير و خوبى بيند، آن را ياد نمايد، و اگر به چشم خويش بدى را ببيند، آن را بپوشاند. زشتى و عيب را بسى مى‏پوشد، و در حفظ الغيب هر كسى مى‏كوشد. و از سُرسُر درآمدن [لغزش و سُرخوردن‏] مردمان مى‏گذرد، و لغزش و خطا را مى‏آمرزد و درمى‏گذرد. بر هيچ خيرخواهى اطّلاع به هم نرساند كه آن را وا گذارد، و پاره‏اى از جور و ستم را ترك نكند تا آن را به اصلاح آورد. امينى است معتمد و محلّ اعتبار، و مهربانى است محكم و استوار. پرهيزگار پاكيزه، و پاكى است پسنديده. عذر و بهانه را از هر بنده پذيرد، و به نيكى ياد كند و بر كسى خُرده نگيرد. و به مردمان گمان نيك برد، و نفس خويش را بر عيب متّهم كند. در راه خدا دوستى مى‏كند با دانشمندى و علم، و در راه خدا آشتى مى‏برد با هوشيارى و عزم. شادى يا اندوه، او را از جا به در نبرد، و خرّمى و نشاط، او را سبك و بى‏وقار نكند. دانارا به ياد آورد و پند دهد، و نادان را بياموزد و تعليم دهد. هيچ سختى به جهت او انتظار نكشند «۱»، و هيچ بدى و گزندى براى او نترسند. هر سعى‏اى در نزد [و ديده‏] او از سعى‏اش خالص‏تر، و هر نفسى در نزد او از نفسش صالح‏تر است. دانا است به عيب خويش، و مشغول است به اندوه خويش. به غير حضرت پروردگار خويش غير واثق، و تنهايى است يگانه و غمگين [يا مجرّد از علايق‏] «۲». دوستى مى‏كند در راه خدا، و جهاد مى‏كند در راه خدا، تا آنكه خشنودى آن جناب را پيروى كند، و از براى خود به [دست‏] خود از كسى انتقام نكشد. و در خشم پروردگار خويش مودّت ندارد، (چه در جايى كه رضاى او نباشد اصلًا محبّت ندارد). با اهل فقر و درويشى همنشين، و با صاحبان صدق و راستى دوستى‏گزين است. با خداوندان حقّ، مُوازِر [/ پشتيبان‏] و يكديگر را ياور و ناصرند. غريب دور از وطن را ياور، و يتيم بى‏پدر را پدر است. شوهرى است از براى بيوه‏زنان، و به صاحبان درويشى به غايت مهربان. و مردم از براى دفع هر ناخوشى به او اميد دارند، و از براى دفع هر سختى و شدّتى به او اميد دارند. گشاده‏روئى است خوش‏طبع و شادمان، نه ترش‏رو است و نه جوياى خبر مردمان. سختى «۳» است كه خشم خورنده است، و مع‏ذلك نرم نرم خنده‏زننده. فكرش در غايت دقّت، و پرهيزش در نهايت عظمت. هرگز خسَّت و بخل نكند، و اگر بر او بخل شود صبر كند. عاقل بود و به اين سبب حيا ورزيد، و قناعت نمود و صاحب نوا گرديد. شرمش بر خواهشش بلند شود، و دوستيش بر حسدش غالب گردد، و عفوى كه دارد بر كينه‏اش برترى جويد، نه آنكه با كسى طريق انتقام و تلافى پويد. گويا نمى‏شود به غير صواب، و نمى‏پوشد، مگر ميانه باب «۴». رفتنش فروتنى (و خداوند خشوع) است، و براى پروردگارش به طاعتش در خضوع، خشنود است از او در همه حالاتى كه دارد؛ يعنى خواه او را مقضىّ المراد «۵» و خواه ناكام بدارد. نيّتش خالص و محض طاعت و تقرّب به حضرت حَبيب، و اعمالى كه از او سر مى‏زند در آن نه غشّ است و نه فريب. نظرش در هر چيزى پند و عبرت، و خاموشى‏اش انديشه و سخنش حكمت. با هر كسى در مقام خيرخواهى و نصيحت است، و صاحب بذل و بخشش با برادرى و اخوّت. در نهان و آشكار خيرخواهى كند، و از برادر دينى خويش دورى نكند. در حقّ او گفتارى نگويد كه غيبت‏ __________________________________________________

(۱). يعنى: آزارى از او نبينند.
(۲). بنا به اختلاف نسخه‏هاى كافى.
(۳). يعنى: انسان محكم و استوارى است.
(۴). يعنى: ميانه‏روى و لباس معمولى.
(۵). يعنى: حاجت روا.باشد، 

و با او كردارى نكند كه مكر و حيلت باشد. خشم نگيرد بر آن‏چه از او فوت گرديده، و اندوهناك نشود بر آن‏چه به او رسيده. و آن‏چه را كه اميد داشتن آن روا نباشد، اميد ندارد، و در سختى سستى نكند و در سستى به سر درنرود و شكر گذارد. علم را به بردبارى آميزد، و عقل را به شكيبايى درآويزد. او را بينى كه كاهلى از او دور است، و هميشه خرّم و شادان و مسرور. آرزويش نزديك و لغزشش قليل، و مرگ خويش را متوقّع و منتظر رحيل است. دلش فروافتاده و ترسنده، و پروردگار خويش را يادكننده. نفسش قناعت نموده و جهل را از خود ربوده. امرش سهل و آسان، و اندوهناك است به جهت گناهان. شهوت و خواهشش مرده، و خشم خويش را فرو خورده. خلقش پاك و بى‏غش و روشن و لطيف، و همسايه‏اش از او ايمن و تكبّرش ضعيف. قانع است به آن‏چه خدا از برايش مقدّر فرموده، و صبرش محكم يا آن را مبيّن و آشكار نموده «۱». امر و كارش استوار، و ذكر و يادش بسيار. با مردم آميزد تا عالم شود، و خاموش نشيند كه سالم شود. و سؤال مى‏نمايد از براى فهميدن، و تجارت مى‏كند از براى سود ديدن. سكوت نمى‏كند [و گوش نمى‏سپارد] براى خير كه به آن فخر و ناز كند، و سخن نمى‏گويد كه به آن بر غير خويش گردن دراز كند. نفسش از او در رنج و مشقّت، و مردم از او در خوشى و استراحت‏اند. به جهت آخرتش بر نفس خويش زحمت نهاده، و همه مردمان را از خود آسايش و راحت داده. اگر بر او ستم شود شكيبايى ورزد و صبر كند، تا آنكه خدا كسى باشد كه از برايش انتقام كشد. دوريش از آنكه از او دورى گزيده دشمنى و نزاهت، و نزديكيش با آنكه به او نزديك شده نرمى و رحمت است. و چنان نيست كه دورى‏اش تكبّر و بزرگى كردن باشد، و نزديكيش خدعه و مكر و به زبان فريب دادن باشد؛ بلكه اقتدا مى‏كند به كسانى كه پيش از او بوده‏اند از خوبان، و او پيشواى آنانى است كه بعد از او خواهند بود از نيكان». راوى مى‏گويد كه: چون همام اين كلام معجز نظام را از امام عليه السلام شنيد، فرياد بركشيد و آواز سختى داد و بعد از صيحه زدن بى‏هوش افتاد. پس اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند مى‏خورم كه هر آينه بر همام از اين حالت مى‏ترسيدم». و فرمود كه: «موعظه‏هاى بليغه و پندهاى به دل رسيده، به اهل خود كه قابليّت دارد همچنين مى‏كند كه او را __________________________________________________

(۱). مترجم احتمال داده كه در متن عربى به جاى «متينا»، «مبينا» باشد. و از اين رو هر دو احتمال را ترجم كرده است.

بى‏هوش مى‏سازد و بر زمين مى‏زند» پس گوينده‏اى به آن حضرت عرض نمود كه: يا اميرالمؤمنين! حال تو چيست و چه بود؟ (يعنى تو را چه مى‏شود كه در تو عمل نمى‏كند؟) حضرت فرمود: «به درستى كه هر كس را وقتى است كه از او درنگذرد، و هر يك را سببى است كه از او تجاوز نكند. و چون امْر بر اين منوال است، پس آهسته باش و باز مگرد به سوى اين نوع سخنان دلخراش، و غير از اين نيست كه شيطان پليد اين سخن را بر زبانت دميد».