تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۴۱: تفاوت میان نسخه‌ها

و معناى آيه اين است كه: مگر خلقت نخستين، ما را عاجز و ناتوان كرد كه نتوانيم براى بار دوم خلق كنيم؟ يعنى: نه، ما از خلق اول عاجز نشديم، با اين كه خلقت اول، آفريدن از هيچ و بدون الگو است. پس چگونه خلقت دوم، كه اعاده همان خلق است، ما را عاجز مى كند.

اين معنا در صورتى است كه كلمه «عَى» را به معناى عاجز شدن بگيريم. و اگر به معناى تعب و خستگى بگيريم، همچنان كه بعضى آن را ترجيح داده اند، معنا چنين مى شود كه:

مگر ما از خلقت نخستين خسته شده ايم، كه ديگر بار نتوانيم خلقتى جديد كنيم؟ كه در حقيقت صاحبان اين پندار، خداى تعالى را با خود قياس كرده اند. چون انسان - و همچنين ساير حيوانات - وقتى كارى انجام مى دهد، و زياد هم انجام مى دهد، سرانجام دچار خستگى و كوفتگى بدن مى شود، و همين كوفتگى نمى گذارد به كار خود ادامه دهد، و از سر گيرد. ولى اگر از سر مى گرفت، همان كارى را كه از او بر مى آمد، انجام مى داد، ليكن اگر از سر نگرفت، چون توانايى نداشت و خسته شده بود. اما چنين نيست كه انجام دادن برايش محال باشد. نه، باز هم ممكن است، چون آنچه مى كند، با آنچه كرده، مثل هم اند.

و اين معناى بدى نيست، وليكن بعضى گفته اند: استعمال كلمه «عَى» در معناى عجز فصيح تر است.

علاوه بر اين، سوق دادن حجت از طريق عجز، محال بودن عمل و نفى آن را هم مى رساند و مطلوب هم همان است. آيه شريفه مى خواهد محال بودن را نفى كند، به خلاف اين كه حجت را از راه خستگى سوق دهيم. چون تنها دشوارى عمل را مى رساند نه محال بودنش را. و آن هايى كه منكر معادند، نمى خواهند بگويند اين عمل دشوار است، بلكه مى خواهند بگويند محال است، و چنين چيزى ممكن نيست.