تفسیر:المیزان جلد۷ بخش۱۶: تفاوت میان نسخه‌ها

==معناى اينكه هدايت خدا هدايت است (ان هدى الله هوالهدى ). ==

قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدَى ...

يعنى اگر امر دائر شود بين دعوت خداى سبحان كه موافق فطرت است و همين فطرت آن را هدايت حقه الهيه مى داند و بين دعوت شياطين كه همان پيروى هواى نفس و بازيچه گرفتن دين است ، البته هدايت حقيقى همان هدايت خداوندى است نه آن ديگرى . اما اينكه گفتيم : آنچه موافق دعوت فطرت است ، همان هدايت الهى است ؟ وجهش اين است كه هدايت صحيح ، آن هدايتى است كه با نواميس خلقت و واقع سازگار باشد، و معلوم است كه زمام خلقت و نواميس آن ، تنها به دست خداى تعالى است . بنابراين ، انسان كه از اديان و معتقدات جز مطابقت با واقع و پيروى آن ، منظورى ندارد نبايد جز به هدايت پروردگار سر بسپارد.

و اما اينكه گفتيم فقط «''' هدايت الهى '''» هدايت حقيقى است ، و تنها بايد در برابر آن سر تسليم فرود آورد، نه در برابر دعوت شيطان ، اين نيز دليلش روشن است ، براى اينكه يگانه مرجعى كه جميع امور دنيا و آخرت ما به دست او است و مبدأ ما از او و منتهى و بازگشتمان به سوى او است ، همانا خداى متعال است .

«''' و امرنا لنسلم لرب العالمين '''» در مجمع البيان است كه عرب در بعضى از موارد مى گويد: «''' امرتك لتفعل تو را امر كردم براى اينكه انجام دهى '''» و در پاره اى از موارد مى گويد: «''' امرتك ان تفعل تو را امر كردم كه انجام دهى '''» و در مواردى هم مى گويد: «''' امرتك بان تفعل تو را امر كردم به اينكه انجام دهى '''» آن كسى كه مى گويد «''' امرتك بان تفعل '''» با آوردن حرف «''' ب '''» اين معنا را مى رساند كه امر من به فلان عمل بود، آن كسى هم كه حرف «''' ب '''» را به كار نمى برد همين منظور را دارد چيزى كه هست حرف «''' ب '''» را براى اختصار حذف كرده ، و اما كسى كه مى گويد: «''' امرتك لتفعل '''» مى خواهد بفهماند، امرى كه كرده بيهوده و شوخى نبوده ، بلكه به منظور اين بوده است كه مامور آن را امتثال نموده و آن عمل را انجام دهد.

به گفته صاحب مجمع البيان «''' لامى '''» كه بر سر «''' لتفعل '''» درمى آيد اين معنا را مى رساند، و ليكن از كلام زجاج برمى آيد كه افاده اين معنا از «''' ل '''» به تنهائى ساخته نيست ، زيرا وى گفته است كه در آيه مورد بحث لفظ «''' كى براى اينكه '''» حذف شده و تقدير آيه «''' و امرنا لكى نسلم '''» بوده است .

اين جمله يعنى جمله «''' و امرنا... '''» عطف تفسيرى است براى جمله «''' ان هدى الله هو الهدى '''» و مى فهماند كه امر پروردگار به اينكه مردم مسلمان شوند، خود مصداقى است براى هدايت الهى ، و معنايش ‍ اين است كه خداوند ما را امر كرده كه تسليمش شويم ، و به خاطر اينكه زمينه براى وضع جمله «''' لرب العالمين '''» در موضع ضمير فراهم گردد فاعل فعل (امر) را ذكر نكرده و فعل را به صيغه مجهول «''' امرنامامور شده ايم '''» آورد، تا بدين وسيله دلالت كند بر علت امر، پس معناى آيه اين است كه : ما از ناحيه غيب مامور شده ايم كه در برابر خداوند تسليم شويم ، به علت اينكه او پروردگار همه عالميان است ، نه براى همه آنها، پروردگار ديگرى است ، و نه آنطور كه بتپرستان پنداشته اند، براى بعضى از آنها رب ديگرى است .

از ظاهر اين آيه مانند ظاهر آيه «''' ان الدين عند الله الاسلام '''» چنانكه در تفسير آن گذشت چنين برمى آيد كه مراد از اسلام تنها اقرار به توحيد و نبوت نيست ، بلكه مراد از آن اين است كه انسان در همه امور تسليم خداى متعال شود.

وَ أَنْ أَقِيمُوا الصلَوةَ وَ اتَّقُوهُ

در اينجا، در نظم كلام تفننى به كار رفته است ، به اين معنا كه امرى كه در جمله قبل بود، در اين جمله معناى قول را به خود گرفته گويا گفته شده باشد: «''' به ما گفته اند در برابر پروردگار عالميان تسليم شده ، و نماز به پاى داشته و از او بپرهيزيد '''» با ذكر كلمه «''' و اتقوه '''» تمامى عبادات و اعمال دين را خلاصه كرد و تنها از ميان آنها نماز را اسم برد براى آن اهميتى كه داشته ، و عنايتى كه خداوند در امر آن دارد، زيرا اهتمام قرآن شريف نسبت به نماز جاى هيچ ترديد نيست .

وَ هُوَ الَّذِى إِلَيْهِ تحْشرُونَ

وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ السمَوَتِ وَ الاَرْض ‍ بِالْحَقِّ...

در اينجا پاره اى از اسماء و صفات خدا ذكر شده ، و غرض از ذكر آن بيان مطالب قبلى و تعليل آن است ، زيرا نخست فرمود: هدايت صحيح آن است كه او هدايت كند، آنگاه همين هدايت را به طور اجمال تفسير كرد به تسليم شدن در برابر دستورهاى خداوند و نماز و تقوا كه خلاصه و فشرده جميع احكام ديگر دين است . آنگاه جهت و دليل اين معنا را كه چطور هدايت او هدايتى است كه نمى توان از قبولش شانه خالى كرد، چنين بيان فرمود كه چون حشر همه به سوى او است . سپس به بيان كاملترى چنين فرمود: «''' او كسى است كه آسمانها و زمين را به حق آفريده ... '''» پس اسماء و صفاتى كه در اين بيان و احتجاج ذكر شده ، اسماء و صفاتى است كه اگر يكى از آنها ذكر نمى شد، بيان حجت تمام نبود.

مثلا همين جمله مورد بحث ، با اينكه جمله كوتاهى است ، و ليكن خود متضمن حجت و دليل دندانشكنى است . زيرا در اين جمله مى فرمايد خلقت همه عالم فعل حق تعالى است ، و همه آنها را به حق آفريده نه به باطل ، و فعلى كه به حق انجام شده و يك خردل باطل در آن راه ندارد، ناچار غايت و غرضى در انجامش منظور بوده ، و غرض از خلقت عالم همانا بازگشت به سوى او است و اين حجت يكى از دو حجتى است كه آيه شريفه «''' و ما خلقنا السماء و الارض و ما بينهما باطلا ذلك ظن الذين كفروا... '''» متضمن آن است .

«''' و يوم يقول كن فيكون '''» سياق آيه دلالت دارد بر اينكه : مقصود از آن چيزى كه خدايش مى گويد: «''' موجود شو، پس موجود مى شود '''» همان روز حشر است ، گر چه خلقت هر موجود ديگرى هم همينطور است ، به شهادت اينكه فرمود: «''' انما امره اذا اراد شيئا ان يقول له كن فيكون '''» كلمه «''' يوم '''» ظرفى است متعلق به «''' يقول '''» و معنايش ‍ اين است : روزى كه به قيامت مى گويد موجود شو، موجود مى شود بعضى از مفسرين گفته اند: مخاطب در خطاب «''' كن '''» «''' شى ء '''» است ، يعنى روزى كه به چيزى مى گويد به هستى درآى و آن چيز هم به هستى درمى آيد. و ليكن آنچه ما گفتيم با سياق آيه مناسبتر است .

«''' قوله الحق '''» اين جمله بيان علت جمله قبلى است ، و از اين جهت با «''' فصل '''» ذكر شده . «''' حق '''» به معناى ثابت به تمام معناى ثبوت است ، و ثابت به حقيقت معناى ثبوت همان وجود خارجى است ، پس معناى «''' قوله الحق '''» اين است كه قول خداى تعالى فعل او و ايجاد او است ، و وقتى قول او عبارت باشد از ايجاد، همچنانكه آيه «''' و يوم يقول كن فيكون '''» هم دلالت بر آن دارد، پس قول او نفس حق است ، برگشتى براى آن نبوده و تغيير دهندهاى براى كلماتش وجود ندارد. و اين است معناى اينكه فرمود: «''' و الحق اقول حق را مى گويم '''» .