تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۳۸: تفاوت میان نسخه‌ها

==(چند روايت در ذيل برخى آيات گذشته ) ==

در كتاب فقيه آمده كه شخصى از امام (عليه السلام ) از كلام خدا پرسيد، آنجا كه مى فرمايد: «'''فاصدق و اكن من الصالحين '''»، فرمود: «'''اصدق '''» از صدقه است ، يعنى تا صدقه دهم ، و منظور از جمله «'''و اكن من الصالحين '''» حج است ، يعنى تا حج خانه خدا كنم .

مؤ لف : ظاهرا ذيل حديث از قبيل اشاره به بعضى از مصاديق صلاح باشد، نه اينكه بخواهد صلاح را منحصر در حج كند.

و در مجمع البيان از ابن عباس نقل كرده كه گفته است : هيچ كس از كسانى كه مال زكات نداده دارند، و استطاعت حج داشتند و نرفته اند، از دنيا نمى رود مگر اينكه هنگام مرگ از خدا درخواست بازگشتن به دنيا مى كند.

شنوندگانش گفتند: اى ابن عباس از خدا بترس ، اين چه حرفى است كه مى گويى ؟

ما اين افراد كافر را هم مى بينيم كه درخواست برگشتن به دنيا را مى كنند؟ گفت : من از قرآن برايتان دليل مى آورم ، آنگاه اين آيه را خواند: «'''يا ايها الذين امنوا لا تلهكم ... من الصالحين '''» آنگاه گفت : صلاح در اينجا حج است . صاحب مجمع البيان اين معنا را از امام صادق (عليه السلام ) نيز روايت كرده .

مؤ لف : الدر المنثور هم آن را از عده اى از ارباب كتب حديث از ابن عباس روايت كرده است .

و در تفسير قمى به سند خود از ابى بصير از امام باقر (عليه السلام ) روايت آورده كه در ذيل كلام خدا كه فرموده : «'''و لن يوخر اللّه نفسا اذا جاء اجلها '''» فرموده : نزد خدا كتابها و مقدراتى است موقوف و غير حتمى ، هر كدام را بخواهد عملى مى كند، تا شب قدر برسد، در آن شب همه چيزهايى را كه تا سال بعد بايد رخ دهد نازل مى كند، اين است معناى آيه «'''و لن يوخر اللّه نفسا اذا جاء اجلها'''» يعنى وقتى كه خدا آن مقدر را در شب قدر نازل كرده باشد، و نويسندگان آسمانها آن را نوشته باشند، و اين همان مقدرى است كه ديگر تاخير داده نمى شود.

سوره «تغابن»، مدنى است و هجده آيه دارد.

خَلَقَ السّمَاوَاتِ وَ الاَرْض بِالحَْقِّ وَ صَوَّرَكمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكمْ وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ(۳)

أَ لَمْ يَأْتِكمْ نَبَؤُا الَّذِينَ كَفَرُوا مِن قَبْلُ فَذَاقُوا وَبَالَ أَمْرِهِمْ وَ لهَُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ(۵)

فَئَامِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ(۸)

يَوْمَ يجْمَعُكمْ لِيَوْمِ الجَْمْع ذَلِك يَوْمُ التَّغَابُنِ وَ مَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَ يَعْمَلْ صالِحاً يُكَفِّرْ عَنْهُ سيِّئَاتِهِ وَ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تجْرِى مِن تحْتهَا الاَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَداً ذَلِك الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(۹)

و آياتى كه در صدر سوره واقع شده، جنبۀ مقدمه و زمينه چينى براى بيان اين غرض را دارد. در آن آيات بيان مى كند كه اسماى حُسنا و صفات عُلياى خدا اقتضا مى كند كه براى بشر، بعث و بازگشتى فراهم سازد، تا همه به سويش برگردند و در آن بازگشت، اهل ايمان و عمل صالح به سوى بهشت جاودان هدايت شوند، و اهل كفر و تكذيب، به سوى آتش ابدى رانده شوند. پس اين مطالب، مقدمه چينى است براى آيات بعد كه مى فرمايد: بايد خدا و رسول را اطاعت كنيد و بر مصائب و نيز در برابر انفاق در راه خدا خويشتندار باشيد، بدون اين كه از منع موانع متأثر و از ملامت شماتتگران، بيمى به خود راه دهيد. و اين سوره، به شهادت سياق آياتش، در مدينه نازل شده.

==بهانه مشترك كفار در همۀ عصرها، بر عدم پذيرش رسالت الهي ==

در اين آيه، ركن ديگری از اركان كفر بت پرستان را بيان مى كند و آن، اين است كه: بت پرستان با انكار معاد، اديان آسمانى را منكرند. چون وقتى معاد را كه اثر دين است، و امر و نهى و حساب و جزاى دين بر پايه آن استوار است،

و كلمۀ «ثُمّ» در جملۀ «ثُمّ لَتُنَبَؤُنّ»، تراخى و بعديّت را مى رساند. البته بعديّت بر حسب رتبه كلام. و در اين جمله، اشاره اى هم به غرض بعث شده و آن غرض، رسيدگى به حساب خلق است. و معناى جملۀ «وَ ذَلِكَ عَلَى اللّه يَسِيرٌ» اين است كه: مبعوث كردن مردم و خبر اعمالشان را به ايشان دادن، براى خداى تعالى آسان است و هيچ دشوارى ندارد. و اين ردّ اعتقاد مشركان است كه مسأله بعث را محال دانسته، مى گفتند: ممكن نيست خداى تعالى، چنين كارى بكند و دليلى، به جز استبعاد نداشتند. و در جاى ديگر، قرآن از اين «آسانى بعث»، به مثل «وَ هُوَ الّذِى يَبدَؤُا الخَلقَ ثُمّ يَعِيدُهُ وَ هُوَ أهوَنُ عَلَيهِ» تعبير آورده، فرموده: او، كسى است كه خلق را بدون سابقه و از هيچ بيافريد، و سپس دوباره او را بر مى گرداند، و بر گرداندنش، بر او آسان تر است.

خواست تا به علت حكم اشاره كرده باشد و فرموده باشد: اگر گفتيم «معاد» براى خدا آسان است، براى اين بود كه او «اللّه» است. پس جمله مورد بحث، يك حجّت برهانى است، نه صرف ادّعا.

==اشاره به آياتى كه در آنها براى وقوع و تحقق قيامت قسم ياد شده است ==

مفسرين گفته اند: آيه مورد بحث سومين آيه اى است كه پيغمبر گراميش ‍ را براى وقوع معاد وادار به سوگند به پروردگار خود كرده ، يكى ديگر از آن موارد آيه زير است كه مى فرمايد: «'''و يستنبونك احق هو قل اى و ربى '''» و يكى ديگرش اين است كه مى فرمايد: «'''و قال الذين كفروا لا تاتينا الساعه قل بلى و ربى لتاتينكم '''»، و سومى آنها آيه مورد بحث ما است .

فَئَامِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسولِهِ وَ النُّورِ الَّذِى أَنزَلْنَا وَ اللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ

اين جمله نتيجه گيرى از مضمون آيه قبلى است ، به دليل اينكه حرف «'''فاء'''» در اولش آمده ، مى فرمايد: وقتى مسلم شد كه شما به طور يقين مبعوث خواهيد شد، و شما را به ريز و درشت آنچه كرده ايد خبر خواهند داد، پس واجب است بر شما كه به خدا و رسولش ايمان بياوريد و نيز به آن نورى كه بر رسولش نازل كرده كه همان قرآن باشد كه با نور ساطع خود شما را به سوى صراط مستقيم هدايت نموده و شرايع دين را بيان مى كند، ايمان بياوريد.

در جمله «'''و النور الذى انزلنا'''»، التفاتى از غيبت «'''فامنوا بالله '''» به تكلم با غير «'''انزلنا'''» بكار رفته ، و شايد نكته اين التفات تكميل حجت باشد، و بخواهد حجت قبلى را از راه شهادت كه بهتر عذر را قطع مى كند تكميل نمايد، چون خيلى فرق هست بين اينكه بگوييم «'''و النور الذى انزل '''» كه يك جمله خبرى است ، و اينكه بفرمايد: «'''و النور الذى انزلنا'''» كه ديگر جمله خبرى نيست بلكه شهادتى است از خداى تعالى برقرآن كتابى آسمانى و نازل از ناحيه او، و معلوم است كه شهادت تاكيدش از صرف خبر بيشتر است .

ممكن است در اينجا بپرسى كه : چه فايده اى در شهادت است بامشركين منكر اين هستند كه قرآن كلام خداى تعالى است و از ناحيه او نازل شده و اگر كفار اين معنا را قبول داشتند همان حجت گذشته براى اثبات معاد كافى بود، و احتياجى به اين التفات نداشت ؟

در پاسخ مى گوييم : قبل از اين آيات خداى تعالى چند نوبت به وسيله تحدى انكار مشركين را باطل كرده و فرموده بود: اگر شك داريد كه اين قرآن از ناحيه خداست ، و احتمال مى دهيد خود محمد كه يك فرد بشر است آن را ساخته و پرداخته باشد، شما مشركين هم بشريد، و عرب هم هستيد، يك سوره و حداقل يك آيه به مثل آن بياوريد، پس در مقام آيه چنين بهانه اى در كار نيست ، و براى اقامه حجت شهادت موكدتر از صرف خبر است و حتى از خبرى كه مدلل است ، نيز موكدتر است .

«'''و اللّه بما تعملون خبير'''» - اين جمله علم خداى تعالى را به ياد آنان مى آورد، علمش به دقائق اعمال آنان ، مى خواهد دستور «'''فامنوا'''» را به اين وسيله تاءكيد كند، و معناى آن اين است كه : ايمان بياوريد، و در ايمان آوردن خود كوشش هم بكنيد، براى اينكه خدا به دقائق اعمالتان عالم است ، هرگز از هيچ يك از آن اعمال غافل نمى ماند، و او به طور قطع جزاى اعمالتان را مى دهد.

==آياتى كه بر جمع شدن مردم در قيامت براىفصل قضاء دلالت مى كنند. ==

يَوْمَ يجْمَعُكمْ لِيَوْمِ الجَْمْع ذَلِك يَوْمُ التَّغَابُنِ ...

كلمه «'''يوم '''» ظرف است براى جمله قبلى كه مى فرمود: «'''به طور قطع مبعوث مى شويد...'''» و منظور از «'''يوم جمع '''» روز قيامت است كه مردم همگى جمع مى شوند، تا خداى تعالى بينشان فصل قضا كند، همچنان كه فرمود: «'''و نفخ فى الصور فجمعناهم جمعا'''». و مساءله جمع شدن براى روز قيامت در قرآن كريم مكرر آمده ، و امثال آيه زير آن را تفسير مى كند و مى فرمايد: «'''ان ربك يقضى بينهم يوم القيمه فيما كانوا فيه يختلفون '''» و نيز مى فرمايد: «'''فاللّه يحكم بينهم يوم القيمه فيما كانوا فيه يختلفون '''» و مى فرمايد: «'''ان ربك هو يفصل بينهم يوم القيمه فيما كانوا فيه يختلفون '''»، كه همه اين آيات اشاره دارند به اينكه جمع شدن مردم در قيامت به منظور فصل القضاء و داورى است . «'''ذلك يوم التغابن '''» - راغب مى گويد: كلمه «'''غبن '''» (كه تغابن مصدر باب تفاعل آن است ) به معناى اين است كه وقتى با كسى معامله مى كنى از راهى كه او متوجه نشود كلاه سر او بگذارى ،

آنگاه مى گويد: منظور از «'''يوم التغابن '''» كه در قرآن آمده روز قيامت است ، چون در آن روز براى همه مردم كشف مى شود كه در معامله اى كه آيات زير بدان اشاره نموده مغبون شده اند، و اينكه آن آيات : «'''و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات اللّه - بعضى از مردمند كه جان خود را در برابر خو شنوديهاى خدا مى فروشند'''»، «'''ان اللّه اشترى من المؤ منين انفسهم ... - خدا از مؤ منين جانهايشان را خريدارى كرده ... و الذين يشترون بعهد اللّه و ايمانهم ثمنا قليلا - آن هايى كه با عهد خدا و سوگندهاشان بهاى اندكى به دست مى آورند'''».

در روز قيامت براى همه اين معامله گران كشف مى شود كه مغبون شده اند، آن كس كه معامله نكرده مى فهمد كه از معامله نكردن مغبون شده ، و آن كس كه در معامله اش بهاى اندك دنيا به دست آورده مى فهمد كه از معامله كردنش مغبون شده ، پس همه مردم در آن روز مغبون خواهند بود.

و از بعضى از مفسرين وقتى سوال شده كه «'''يوم التغابن '''» به چه معنا است ؟ گفته اند: به معنا است كه در آن روز تمام اشياء بر خلاف معيارها و مقاديردنيايى ظهور مى كنند.

و اينكه در آغاز كلامش گفت تغابن به معناى كلاه گذارى است ، وقتى درست است كه تغابن در آيه را به اين معنا بگيريم كه كفار معامله سودبخش را رها نموده معامله زيان آور را اختيار كردند، و هر چند اين معنا معناى خوبى است ، ولى با كلمه «'''تغابن '''» نمى سازد، چون اين كلمه از باب مفاعله است ، و مغبون كردن هر دو طرف يكديگر را مى رساند.

و آن وجه دوم كه از بعضى نقل كرد وجه دقيق ترى است ، و آيات زير هم آن را تاءييد مى كند: «'''فلا تعلم نفس ما اخفى لهم من قره اعين '''»، «'''لهم ما يشاون فيها و لدينا مزيد، و بدا لهم من اللّه ما لم يكونوا يحتسبون '''».

و مقتضاى اين وجه عموميت تغابن است ، يعنى بنابر اين وجه بايد گفت كه : هم كفار در قيامت تغابن دارند و هم مؤ منين ، تغابن مومنين براى آن است كه وقتى آن قره العين هاى در جوار رحمت حق را مى بينند، ناراحت مى شوند كه چرا بيشتر عمل نكردند، و اما كفار تغابنشان براى است كه چراعمل نكردند، و وجهى كه بين دو طايفه مشترك است ،است كه چرا در دنيا آنطور كه بايد روز قيامت را نشناختند.

ولى اين وجه هم مثل وجه قبلى با معناى تغابن نمى سازد، براى معناى تغابن مغبون كردن يكديگر است .

البته در اين ميان وجه سومى هم هست ، و آن اين است كه تغابن را تنها مخصوص گمراهان بدانيم و بگوييم : اين دسته دو طايفه هستند كه هر يك به دست ديگرى مغبون مى شوند، يكى طايفه گمراه كننده ، ديگرى گمراه شونده ، طايفه گمراه كننده غابن هستند، زيرا پيروان خود را وادار به دنياپرستى و ترك آخرت و در نتيجه وادار به گمراهى نموده ، آنان را مغبون مى سازند، و مغبون هستند، براى اينكه همان پيروان ضعيف ، ايشان را با پيروى كوركورانه خود كمك نموده ، استكبارشان را بيشتر مى كنند، پس هر دو طايفه هم غابن اند و هم مغبون .

وجه چهارمى هم هست كه طبق آن روايت هم وارد شده ، و آن اين است كه بگوييم تمامى بندگان خدا چه خوب و چه بد در بهشت سهم و منزلى و در دوزخ هم منزلى دارند، بنده اگر اطاعت خدا كند به منزلى كه در بهشت برايش فراهم شده داخل مى شود، و اگر نافرمانى خدا را بكند، داخل منزلى كه در آتش دارد مى شود، و روز قيامت منزلهاى بهشتى اهل دوزخ را به اهل بهشت مى دهند، و منزل دوزخى اهل بهشت را به اهل دوزخ مى دهند، پس در قيامت اهل بهشت دوزخيان را مغبون نموده ، مؤ منين غابن و كفار مغبون مى شوند.

بعضى از مفسرين بعد از ايراد اين وجه گفته اند: تغابن در خود آيه با جمله «'''و من يومن باللّه ... و بئس المصير'''» تفسير شده ، ولى ما آنطور كه بايد ظهورى در آيه نديديم ، كه چگونه آيه تغابن را تفسير نموده است .

و اما جمله «'''و من يومن باللّه و يعمل صا لحا... و بئس المصير'''» از آنجا كه در طول اين تفسير مكرر معنا شده ، ديگر به معنايش ‍ نمى پردازيم .