تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۴۱

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

و در بعضى ديگر آمده كه: بعد از زنده شدن، بار دوم در جاى ضربت هايى كه به او زده بودند، دو شاخ بر سرش رویيده بود، و خداوند نور و ظلمت را برايش مسخر كرد، و چون بر زمين نازل شد، شروع كرد به سير و سفر در زمين و مردم را به سوى خدا دعوت كردن. مانند شير نعره مى زد و دو شاخش رعد و برق مى زد، و اگر قومى از پذيرفتن دعوتش استكبار مى كرد، ظلمت را بر آنان مسلط مى كرد، و ظلمت آن قدر خسته شان مى كرد تا مجبور مى شدند دعوتش را اجابت كنند.

و در بعضى ديگر آمده كه: وى اصلا دو شاخ بر سر داشت، و براى پوشاندنش همواره عمامه بر سر مى گذاشت، و عمامه از همان روز باب شد، و از بس كه در پنهان كردن آن مراقبت داشت، هيچ كس غير از كاتبش از جريان خبر نداشت، او را هم اكيدا سفارش كرده بود كه به كسى نگويد، ليكن حوصله كاتبش سر آمده، به ناچار به صحرا آمد، و دهان خود را به زمين گذاشته،

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۳

فرياد زد كه پادشاه دو شاخ دارد. خداى تعالى از صداى او دو بوته نى رويانيد. چوپانى از آن نی ها گذر كرد، خوشش آمد، و آن ها را قطع نموده، مزمارى ساخت كه وقتى در آن مى دميد، از دهانه آن ها اين صدا در مى آمد: «آگاه كه براى پادشاه دو شاخ است».

قضيه در شهر منتشر شد. ذوالقرنين فرستاد كاتبش را آوردند، و او را استنطاق كرد و چون ديد انكار مى كند، تهديد به قتلش نمود. او واقع قضيه را گفت. ذوالقرنين گفت: پس معلوم مى شود اين امرى بوده كه خدا مى خواسته افشاء شود. از آن به بعد، عمامه را هم كنار گذاشت.

بعضى گفته اند: از اين جهت ذوالقرنينش خوانده اند كه او در دو قرن از زمين، يعنى در شرق و غرب آن، سلطنت كرده است. و بعضى ديگر گفته اند: بدين جهت است كه وقتى در خواب ديد كه از دو لبه آفتاب گرفته است، خوابش را اين طور تعبير كردند كه مالك و پادشاه شرق و غرب عالم مى شود، و به همين جهت ذوالقرنينش خواندند.

بعضى ديگر گفته اند: بدين جهت كه وى دو دسته مو در سر داشت. و بعضى گفته اند: چون كه هم پادشاه روم و هم فارس شد. و بعضى گفته اند: چون در سرش دو برآمدگى چون شاخ بود. و بعضى گفته اند: چون در تاجش دو چيز به شكل شاخ از طلا تعبيه كرده بودند. و از اين قبيل اقوالى ديگر.

و از جمله، اختلافى كه وجود دارد، در سفر او به مغرب و مشرق است كه اين اختلاف از ساير اختلاف هاى ديگر شديدتر است. در بعضى روايات آمده كه: ابر در فرمانش بوده، سوار بر ابر مى شد و مغرب و مشرق عالم را سير مى كرده.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۴

و در رواياتى ديگر آمده كه: او به كوه قاف رسيد، آنگاه در باره آن كوه دارد كه كوهى است سبز و محيط بر همه دنيا، و سبزى آسمان هم از رنگ آن است.

و در بعضى ديگر آمده كه: ذوالقرنين به طلب آب حيات برخاست. به او گفتند كه آب حيات در ظلمات است. ذوالقرنين وارد ظلمات شد، در حالى كه خضر در مقدمه لشگرش قرار داشت. خود او موفق به خوردن از آن نشد و خضر موفق شد. حتى خضر از آن آب غسل هم كرد، و به همين جهت هميشه باقى و تا قيامت زنده است. و در همين روايات آمده كه: ظلمات مزبور در مشرق زمين است.

و از آن جمله، اختلافى است كه درباره محل سدّ ذوالقرنين هست.

در بعضى از روايات آمده كه در مشرق است. و در بعضى ديگر آمده كه: در شمال است. مبالغه روايات در اين مورد به حدى رسيده كه بعضى گفته اند: طول سد كه در بين دو كوه ساخته شده، صد فرسخ، و عرض آن پنجاه فرسخ، و ارتفاع آن به بلندى دو كوه است. و در پى ريزى اش، آن قدر زمين را كندند كه به آب رسيدند، و در درون سدّ صخره هاى عظيم، و به جاى گل، مس ذوب شده ريختند تا به كف زمين رسيدند. از آن جا به بالا را با قطعه هاى آهن و مس ذوب شده پر كردند، و در لابلاى آن رگه اى از مس زرد به كار بردند، كه چون جامه راه راه، رنگارنگ گرديد.

و از آن جمله، اختلاف روايات است در وصف يأجوج و مأجوج.

در بعضى روايات آمده كه: از نژاد ترك، از اولاد يافث بن نوح بودند، و در زمين فساد مى كردند. ذوالقرنين، سدى را كه ساخت، براى همين بود كه راه رخنه آنان را ببندد. و در بعضى از آن ها آمده كه اصلااز جنس بشر نبودند. و در بعضى ديگر آمده كه قوم «ولود» بوده اند،

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۵

يعنى هيچ كس از زن و مرد آن ها نمى مرده، مگر آن كه داراى هزار فرزند شده باشد، و به همين جهت آمار آن ها از عدد ساير بشر بيشتر بوده. حتى در بعضى روايات آمار آن ها را نه برابر همه بشر دانسته.

و نيز روايت شده كه اين قوم از نظر نيروى جسمى و شجاعت به حدّى بوده اند كه به هيچ حيوان و يا درنده و يا انسانى نمى گذشتند، مگر آن كه آن را پاره پاره كرده، مى خوردند. و نيز به هيچ كشت و زرع و يا درختى نمى گذشتند، مگر آن كه همه را مى چريدند، و به هيچ نهرى بر نمى خورند مگر آن كه آب آن را مى خوردند و آن را خشك مى كردند. و نيز روايت شده كه يأجوج يك قوم و مأجوج، قومى ديگر و امتى ديگر بوده اند، و هر يك از آن ها چهار صد هزار امت و فاميل بوده اند، و به همين جهت جز خدا، كسى از عدد آن ها خبر نداشته.

و نيز روايت شده كه سه طایفه بوده اند. يك طایفه مانند ارز بوده اند كه درختى است بلند. طایفه ديگر طول و عرضشان يكسان بوده و از هر طرف چهار زرع بوده اند. و طایفه سوم كه از آن دو طایفه شديدتر و قوی تر بودند، هر يك دو لاله گوش داشته اند كه يكى از آن ها را تشك و ديگرى را لحاف خود مى كرده. يكى لباس تابستانى و ديگرى لباس زمستانى آن ها بوده، اولى پشت و رويش داراى پرهایى ريز بوده و آن ديگرى، پشت و رويش كرك بوده است. بدنى سفت و سخت داشته اند. كرك و پشم بدنشان، بدن هايشان را مى پوشانده.

و نيز روايت شده كه: قامت هر يك از آن ها، يك وجب و يا دو وجب و يا سه وجب بوده. و در بعضى ديگر آمده كه: آن هایى كه لشكر ذوالقرنين با ايشان مى جنگيدند، صورت هايشان مانند سگ بوده.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۶

و از جمله آن اختلافات، اختلافى است كه در تاريخ زندگى سلطنت ذوالقرنين است.

در بعضى از روايات آمده كه بعد از نوح، و در بعضى ديگر در زمان ابراهيم و هم عصر وى مى زيسته. زيرا ذوالقرنين حج خانه خدا كرده و با ابراهيم مصافحه نموده است ، واين اولين مصافحه در دنيا بوده. و در بعضى ديگر آمده كه وى در زمان داوود مى زيسته است.

باز از جمله اختلافاتى كه در روايات اين داستان هست، اختلاف در مدت سلطنت ذوالقرنين است.

در بعضى از روايات آمده كه سى سال، و در بعضى ديگر دوازده سال، و در روايات ديگر مقدارهایى ديگر گفته شده.

اين بود جهات اختلافى كه هر كه به تاريخ مراجعه نمايد و اخبار اين داستان را در جوامع حديث، از قبيل الدر المنثور، بحار، برهان و نورالثقلين از نظر بگذراند، به آن ها واقف مى گردد.

دو روايت از اميرمؤمنان على «ع»، درباره ذوالقرنين

و در كتاب كمال الدين، به سند خود، از اصبغ بن نباته روايت كرده كه گفت: ابن الكواء در محضر على «عليه السلام»، هنگامى كه آن جناب بر فراز منبر بود، برخاست و گفت: يا اميرالمؤمنين! ما را از داستان ذوالقرنين خبر بده. آيا پيغمبر بوده و يا ملك؟ و مرا از دو «قرن» او خبر بده، آيا از طلا بوده يا از نقره؟

حضرت فرمود: نه پيغمبر بود و نه ملك، و دو قرنش، نه از طلا بود و نه از نقره. او، مردى بود كه خداى را دوست مى داشت و خدا هم او را دوست داشت. او، خيرخواه خدا بود، خدا هم برايش خير مى خواست. و بدين جهت او را «ذوالقرنين» خواندند كه قومش را به سوى خدا دعوت مى كرد و آن ها او را زدند و يك طرف سرش را شكستند. پس مدتى از مردم غايب شد، و بار ديگر به سوى آنان برگشت. اين بار هم زدند و طرف ديگر سرش را شكستند، و اينك در ميان شما نيز كسى مانند او هست.

مؤلف: ظاهرا كلمۀ «ملك» در اين روايت به فتح لام (فرشته) باشد، نه به كسر آن (پادشاه). براى اين كه در رواياتى كه به حد استفاضه از آن جناب و از ديگران نقل شده، همه او را سلطانى جهانگير معرفى كرده اند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۷

پس اين كه در اين روايت آن را نفى كرده و همچنين پيغمبر بودن او را نيز نفى كرده، به خاطر اين بوده كه روايات وارده از رسول خدا را كه در بعضى آمده كه پيغمبر بوده، و در بعضى ديگر فرشته اى از فرشتگان - كه همين قول عمر بن خطاب است، همچنان كه اشاره به آن گذشت - تكذيب نمايد.

و اين كه فرمود: «اينك در ميان شما مانند او هست»، يعنى مانند ذو القرنين در دو بار شكافته شدن فرقش، و مقصودش خودش بوده. چون يك طرف فرق سر ايشان از ضربت ابن عبدود شكافته شد و طرف ديگر به ضربت عبد الرحمان ابن ملجم (لعنة الله عليه) كه با همين ضربت دومى شهيد گرديد.

و نيز به دليل روايت كمال الدين كه از روايات مستفيضه از اميرالمؤمنين «عليه السلام» است و شيعه و اهل سنت به الفاظ مختلفى از آن جناب نقل كرده اند و مبسوط تر از همه از نظر لفظ همين نقلى است كه ما آورديم.

چيزى كه هست، دستِ نقل به معنا با آن بازی ها كرده و آن را به صورت عجيب و غريب و نهايت تحريف در آورده است.

و در الدر المنثور است كه ابن مردويه، از سالم بن ابى الجعد روايت كرده كه گفت: شخصى از على «عليه السلام»، از ذوالقرنين پرسش نمود كه آيا پيغمبر بوده يا نه؟ فرمود: از پيغمبرتان شنيدم كه مى فرمود: او، بنده اى بود معتقد به وحدانيت خدا و مخلص در عبادتش، خدا هم خيرخواه او بود.

حديثى از امام صادق «ع»، درباره طلوع و غروب آفتاب

و در احتجاج، از امام صادق «عليه السلام»، در ضمن حديث مفصلى روايت كرده كه گفت: سائل از آن جناب پرسيد: مرا از آفتاب خبر ده كه در كجا پنهان مى شود؟

فرمود: بعضى از علما گفته اند وقتى آفتاب به پایين ترين نقطه سرازير مى شود، فلك آن را مى چرخاند و دوباره به شكم آسمان بالا مى برد، و اين كار هميشه جريان دارد تا آن كه به طرف محل طلوع خود پایين آيد. يعنى آفتاب در چشمه لايه دارى فرو رفته، سپس زمين را پاره نموده، دوباره به محل طلوع خود بر مى گردد. به همين جهت زير عرش متحير شده تا آن كه اجازه اش دهند بار ديگر طلوع كند، و همه روزه، نورش سلب شده، هر روز، نور ديگرى سرخ فام به خود مى گيرد.

مؤلف: اين كه فرمود: «به پایين ترين نقطه سرازير مى شود»، تا آن جا كه فرمود: «به محل طلوع خود بر مى گردد»، بيان سير آفتاب است از حين غروب تا هنگام طلوعش در مدار آسمان، بنابر فرضيه معروف بطلميوسى.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۸

چون آن روز اين فرضيه بر سر كار بود كه اساسش مبنى بر سكون زمين و حركت اجرام سماوى در پيرامون آن بود، و به همين جهت امام «عليه السلام»، اين قضيه را به بعضى علماء نسبت داده است.

و اين كه داشت: «يعنى آفتاب در چشمه لايه دارى فرو رفته، سپس زمين را پاره مى كند و دوباره به محل طلوع خود بر مى گردد»، جزء كلام امام نيست، بلكه كلام بعضى از راويان خبر است، كه به خاطر قصور فهم، آيه «تَغرُبُ فِى عَينٍ حَمِئَة» را به فرو رفتن آفتاب در چشمه لايه دار، و غايب شدنش در آن، و چون ماهى شنا كردن در آب، و پاره كردن زمين، و دوباره به محل طلوع برگشتن، و سپس رفتن به زير عرش، تفسير كرده اند.

به نظر آن ها «عرش»، آسمانى است فوق آسمان هاى هفتگانه، و يا جسمى است نورانى كه مافوق آن نيست، و آن را بالاى آسمان هفتم گذاشته اند و آفتاب، شب ها در آن جا هست تا اجازه اش دهند طلوع كند. آن وقت است كه نورى قرمز به خود مى گيرد و طلوع مى كند.

و همين راوى در جملۀ «پس در زير عرش متحير شده، تا آن كه اجازه اش دهند طلوع كند»، به روايت ديگرى اشاره كرده كه از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» روايت شده كه ملائكه، آفتاب را بعد از غروبش به زير عرش مى برند و نگاه مى دارند، در حالى كه اصلا نور ندارد، و در همان جا هست در حالى كه هيچ نمى داند فردا چه مأموريتى به او مى دهند، تا آن كه جامه نور را بر تنش كرده، دستورش مى دهند طلوع كند. فهم قاصر او در «عرش»، همان اشتباهى را مرتكب شده كه در تفسير غروب در اين جا مرتكب شده بود. در نتيجه قدم به قدم از حق دورتر شده است.

و در تفسير «عرش» به فلك نهم و يا جسم نورانى نظير تخت، در كتاب و سنت چيزى كه قابل اعتماد باشد، وجود ندارد. همه اين ها مطالبى است كه فهم اين راوى آن را تراشيده و ما بيشتر روايات «عرش» را در اوائل جزء هشتم اين كتاب نقل نموديم.

و همين كه امام «عليه السلام» مطلب را به بعضى از علماء نسبت داده، خود اشاره به اين است كه آن جناب مطلب را صحيح ندانسته، و اين امكان را هم نداشته كه حق مطلب را بيان فرمايد. و چگونه مى توانسته اند بيان كنند در حالى كه فهم شنوندگان آن قدر ساده و نارسا بوده كه يك فرضيه آسان و سهل التصور در نزد اهل فنش را اين طور كه ديديد، گيج و گم مى كردند.

در چنين زمانى، اگر امام حق مطلب را كه امرى خارج از احساس به خواص ظاهرى و بيرون از گنجايش فكر آن روز شنونده بود، بيان مى كردند، شنوندگان چگونه تلقى اش نموده، و چه معانى برايش مى تراشيدند؟

رواياتى دیگر، در ذيل برخى آيات راجع به ذوالقرنين

و در الدر المنثور است كه عبدالرزاق، سعيد بن منصور، ابن جرير، ابن منذر و ابن ابى حاتم، از طريق عثمان بن ابى حاضر، از ابن عباس روايت كرده اند كه به وى گفته شد: معاوية بن ابى سفيان، آيه سوره كهف را «تَغرُبُ فِى عَينٍ حَامِيَة» قرائت كرده.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۱۹

ابن عباس مى گويد: من به معاويه گفتم: ما اين آيه را، جز به لفظ «حَمِئَة» قرائت نكرده ايم، (تو اين قرائت را از كه شنيدى)؟ معاويه به عبدالله عمر گفت: تو چه جور مى خوانى؟ گفت: همان طور كه تو خواندى.

ابن عباس مى گويد: به معاويه گفتم: قرآن در خانه من نازل شده، (تو از اين و آن مى پرسى)؟

معاويه فرستاد نزد كعب الاحبار و احضارش نموده، پرسيد: در تورات، محل غروب آفتاب را كجا دانسته؟

كعب گفت: از اهل عربيت بپرس، كه آنان بهتر مى دانند، و اما من در تورات مى يابم كه آفتاب در آب و گِل غروب مى كند - و در اين جا، با دست به سمت مغرب اشاره كرد - ابن ابى حاضر، به ابن عباس گفت: اگر من با شما دو نفر بودم، چيزى مى گفتم كه سخن تو را تأييد كند و معاويه را نسبت به كلمه «حَمِئَة» بصيرت بخشد.

ابن عباس پرسيد: چه مى گفتى؟

گفت اين مدرك را ارائه مى دادم كه «تبع» در ضمن خاطراتى كه از ذوالقرنين و از علاقه مندى او به علم و پيروى از آن نقل كرده، گفته است:

قَد كَانَ ذُوالقَرنَين عمر مُسلِماً * مَلِكاً تُدِينُ لَهُ المُلوكُ وَ تَحشدُ

فَأتَى المَشَارِقَ وَ المَغَارِبَ يَبتَغِى * أسبَابَ مُلكٍ مِن حَكِيمٍ مُرشِدٍ

فَرَأى مَغِيبَ الشَّمسِ عِندَ غُرُوبِهَا * فِى عَينٍ ذِى خَلَبٍ و ثأط حَرمَدٍ

ابن عباس پرسيد: «خَلَب» چيست؟

اسود گفت: در زبان قوم «تبع»، به معناى گِل است. پرسيد: «ثأط» به چه معنا است؟ گفت: به معناى لاى است. پرسيد: «حَرمَد» چيست؟ گفت: سياه.

ابن عباس، غلامى را صدا زد كه آنچه اين مرد مى گويد، بنويس.

مؤلف: اين حديث با مذاق جماعت كه قائل به تواتر قرائت ها هستند، آن طور كه بايد، سازگارى ندارد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۰

و از تيجان ابن هشام، همين حديث را نقل كرده، و در آن چنين آمده كه:

ابن عباس، اين اشعار را براى معاويه خواند. معاويه از معناى «خلب» و «ثأط» و «حَرمَد» پرسيد، و در جوابش گفت: «خلب»، به معناى لايه زيرين است و «حرمد»، شن و سنگ زير آن است. آنگاه قصيده را هم ذكر كرده. و همين اختلاف، خود شاهد بر اين است كه در اين روايت نارسايى وجود دارد.

و در تفسير عياشى، از ابى بصير، از ابى جعفر «عليه السلام» روايت كرده كه در ذيل اين كلام خداى عزّوجلّ: «لَم نَجعَل لَهُم مِن دُونِهَا سِتراً» فرمود: چون هنوز خانه ساختن را ياد نگرفته بودند.

و در تفسير قمى، در ذيل همين آيه نقل كرده كه امام فرمود: چون هنوز لباس دوختن را نياموخته بودند.

و در الدر المنثور است كه ابن منذر، از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل جملۀ «حَتّى إذَا بَلَغَ بَينَ السَّدَّينِ» گفته: يعنى دو كوه، كه يكى كوه «ارمينيه»، و يكى كوه «آذربيجان» است.

و در تفسير عياشى، از مفضل روايت كرده كه گفت: از امام صادق «عليه السلام»، از معناى آيه «أجعَل بَينَكُم وَ بَينَهُم رَدماً» پرسش نمودم.

فرمود: منظور تقيه است كه «فَمَا استَطَاعُوا أن يَظهَرُوهُ وَ مَا استَطَاعُوا لَهُ نَقباً»، اگر به تقيه عمل كنى، در حق تو هيچ حيله اى نمى توانند بكنند، و خود، حصنى حصين است، و ميان تو و اعداء خدا سدّى محكم است كه نمى توانند آن را سوراخ كنند.

و نيز، در همان كتاب، از جابر، از آن جناب روايت كرده كه آيه را به «تقيه» تفسير فرموده است.

مؤلف: اين دو روايت، از باب جرى است، نه تفسير.

و در تفسير عياشى، از اصبغ بن نباته، از على «عليه السلام» روايت كرده كه روز را در جملۀ «وَ تَرَكنَا بَعضَهُم يَومَئِذٍ يَمُوجُ فِى بَعضٍ»، به روز قيامت تفسير فرموده.

مؤلف: ظاهر آيه، به حسب سياق اين است كه: اين آيه مربوط به علائم ظهور قيامت باشد، و شايد مراد امام هم، از روز قيامت، همان مقدمات آن روز باشد. چون بسيار مى شود كه قيامت به روز ظهور مقدماتش هم اطلاق مى شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۱

و در همان كتاب، از محمد بن حكيم روايت شده كه گفت: من به امام صادق «عليه السلام» نامه ای نوشتم، و در آن پرسيدم: آيا نفس قادر بر معرفت هست، يا نه؟ مى گويد: امام فرمود: نه.

پرسيدم: خداى تعالى مى فرمايد: «الَّذِينَ كَانَت أعيُنُهُم فِى غِطَاءٍ عَن ذِكرِى وَ كَانُوا لَا يَستَطِيعُونَ سَمعاً»، و از آن بر مى آيد كه ديدگان كفار بينایى داشته و بعدا دچار غطاء شده.

امام فرمود: اين آيه «وَ مَا كَانُوا يَستَطِيعُونَ السَّمعَ وَ مَا كَانُوا يُبصِرُون»، كنايه است از نديدن و نشنيدن، نه اين كه مى بينند، ولى غطاء جلو ديد آنان را گرفته است.

مى گويد عرض كردم: پس چرا از آنان عيب مى گيرد؟ فرمود: از آن جهت كه خدا با آنان معامله كرده، عيب نمى گيرد، بلكه از آن جهت كه خود چنين كردند، از آن ها عيب مى گيرد و اگر منحرف نمى شدند و تكلف نمى كردند، عيبى بر آنان نبود.

مؤلف: يعنى كفار، خود مسبّب اين حجاب اند و به همين جهت، به آثار و تبعات آن گرفتار مى شوند.

و در تفسير قمى، در ذيل آيه مذكور، از امام روايت كرده كه فرمود: كسانى هستند كه به خلقت خدا و آيات ارضى و سماوى او نظر نمى افكنند.

مؤلف: و در عيون، از حضرت رضا «عليه السلام» روايت كرده كه: آيه را بر منكران ولايت تطبيق فرموده، و اين، همان تطبيق كلى بر مصداق است.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۲

بحثى قرآنى و تاريخى پيرامون داستان ذوالقرنين در چند فصل

۱ - داستان ذوالقرنين در قرآن:

قرآن كريم، متعرض اسم او و تاريخ زندگى و ولادت و نسب و ساير مشخصاتش نشده. البته اين رسم قرآن كريم در همه موارد است كه در هيچ يك از قصص گذشتگان به جزئيات نمى پردازد. در خصوص ذو القرنين هم به ذكر سفرهاى سه گانه او اکتفا كرده:

اول رحلتش به مغرب تا آن جا كه به محل فرو رفتن خورشيد رسيده و ديده است كه آفتاب در عين «حَمِئَة» و يا «حَامِيَة» فرو مى رود، و در آن محل به قومى برخورده است.

و رحلت دومش از مغرب به طرف مشرق بوده، تا آن جا كه به محل طلوع خورشيد رسيده، و در آن جا به قومى برخورده كه خداوند ميان آنان و آفتاب، ساتر و حاجبى قرار نداده.

و رحلت سومش تا به موضع بين السدين بوده، و در آن جا به مردمى برخورده كه به هيچ وجه حرف و كلام نمى فهميدند و چون از شر يأجوج و مأجوج شكايت كردند، و پيشنهاد كردند كه هزينه اى در اختيارش ‍ بگذارند و او بر ايشان ديوارى بكشد، تا مانع نفوذ يأجوج و مأجوج در بلاد آنان باشد.

او نيز پذيرفته و وعده داده سدّى بسازد كه مافوق آنچه آن ها آرزويش را مى كنند، بوده باشد، ولى از قبول هزينه خوددارى كرده است و تنها از ايشان نيروى انسانى خواسته است. آنگاه از همه خصوصيات بناى سدّ تنها اشاره اى به رجال و قطعه هاى آهن و دَم هاى كوره و قطر نموده است.

اين، آن چيزى است كه قرآن كريم از اين داستان آورده، و از آنچه آورده، چند خصوصيت و جهت جوهرى داستان استفاده مى شود:

اول اين كه: صاحب اين داستان، قبل از اين كه داستانش در قرآن نازل شود، بلكه حتى در زمان زندگى اش ذوالقرنين ناميده مى شد، و اين نكته از سياق داستان، يعنى جملۀ «يَسئَلُونَكَ عَن ذِى القَرنَين» و «قُلنَا يَا ذَا القَرنَين» و «قَالُوا يَا ذِى القَرنَين» به خوبى استفاده مى شود.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۳

(از جمله اول بر مى آيد كه در عصر رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» قبل از نزول اين قصه چنين اسمى بر سر زبان ها بوده، كه از آن جناب داستانش را پرسيده اند. و از دو جمله بعدى به خوبى معلوم مى شود كه اسمش همين بوده كه با آن خطابش كرده اند).

خصوصيت دوم اين كه: او، مردى مؤمن به خدا و روز جزاء و متدين به دين حق بوده كه بنابر نقل قرآن كريم گفته است: «هَذَا رَحمَةٌ مِن رَبِّى فَإذَا جَاءَ وَعدُ رَبِّى جَعَلَهُ دَكّاءً وَ كَانَ وَعدُ رَبّى حَقّاً». و نيز گفته: «أمّا مَن ظَلَمَ فَسَوفَ نُعَذِّبُهُ ثُمّ يُرَدُّ إلَى رَبِّهِ فَيُعَذِّبُهُ عَذَاباً نُكراً وَ أمّا مَن آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحاً...»، گذشته از اين كه آيه «قُلنَا يَا ذَا القَرنَينِ إمّا أن تُعَذِّبَ وَ إمّا أن تَتَّخِذَ فِيهِم حُسناً» كه خداوند اختيار تام به او مى دهد، خود شاهد بر مزيد كرامت و مقام دينى او مى باشد، و مى فهماند كه او به وحى و يا الهام و يا به وسيله پيغمبرى از پيغمبران تأييد مى شد، و او را كمك مى كرده.

خصوصيت سوم اين كه: او از كسانى بوده كه خداوند خير دنيا و آخرت را برايش جمع كرده بود. اما خير دنيا، براى اين كه سلطنتى به او داده بود كه توانست با آن به مغرب و مشرق آفتاب برود، و هيچ چيز جلوگيرش نشود، بلكه تمامى اسباب مسخر و زبون او باشند.

و اما آخرت، براى اين كه او بسط عدالت و اقامه حق در بشر نموده، به صلح و عفو و رفق و كرامت نفس و گستردن خير و دفع شر در ميان بشر سلوك كرد، كه همه اين ها از آيه «إنّا مَكَّنَّا لَهُ فِى الأرضِ وَ آتَينَاهُ مِن كُلِّ شَئٍ سَبَباً» استفاده مى شود. علاوه بر آنچه كه از سياق داستان بر مى آيد كه چگونه خداوند نيروى جسمانى و روحانى به او ارزانى داشته است.

جهت چهارم اين كه: به جماعتى ستمكار در مغرب برخورد و آنان را عذاب نمود.

جهت پنجم اين كه: سدّى كه بنا كرده، در غير مغرب و مشرق آفتاب بوده. چون بعد از آن كه به مشرق آفتاب رسيده، پيروى سببى كرده تا به ميان دو كوه رسيده است، و از مشخصات سد او، علاوه بر اين كه گفتيم در مشرق و مغرب عالم نبوده، اين است كه ميان دو كوه ساخته شده، و اين دو كوه را كه چون دو ديوار بوده اند به صورت يك ديوار ممتد در آورده است. و در سدى كه ساخته پاره هاى آهن و قطر به كار رفته، و قطعا در تنگنایى بوده كه آن تنگنا، رابط ميان دو قسمت مسكونى زمين بوده است.

۲ - داستان سدّ ذوالقرنين و يأجوج و مأجوج، از نظر تاريخ:

قدماى از مورخان هيچ يك در اخبار خود پادشاهى را كه نامش ذوالقرنين و يا شبيه به آن باشد، اسم نبرده اند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۴

و نيز اقوامى به نام يأجوج و مأجوج و سدّى كه منسوب به ذوالقرنين باشد، نام نبرده اند. بله به بعضى از پادشاهان حمير از اهل يمن، اشعارى نسبت داده اند كه به عنوان مباهات، نسبت خود را ذكر كرده و يكى از پدران خود را كه سمت پادشاهى «تبع» داشته را، به نام «ذوالقرنين» اسم برده و در سروده هايش اين را نيز سروده كه او به مغرب و مشرق عالم سفر كرد و سدّ يأجوج و مأجوج را بنا نمود، كه به زودى در فصول آينده، مقدارى از آن اشعار به نظر خواننده خواهد رسيد - إن شاء الله.

و نيز ذكر يأجوج و مأجوج در مواضعى از كتب عهد عتيق آمده. از آن جمله در اصحاح دهم از سفر تكوين تورات: «اينان فرزندان دودمان نوح اند: سام و حام و يافث كه بعد از طوفان براى هر يك فرزندانى شد. فرزندان يافث عبارت بودند از: جومر و مأجوج و ماداى و باوان و نوبال و ماشك و نبراس».

و در كتاب حزقيال، اصحاح سى وهشتم آمده:

«خطاب كلام رب به من شد كه مى گفت: اى فرزند آدم! روى خود متوجه جوج سرزمين مأجوج رئيس روش ماشك و نوبال كن، و نبوت خود را اعلام بدار و بگو آقا و سيد و رب اين چنين گفته: اى جوج رئيس روش ماشك و نوبال، عليه تو برخاستم، تو را بر مى گردانم و دهنه هایى در دو فك تو مى كنم، و تو و همه لشگرت را، چه پياده و چه سواره بيرون مى سازم، در حالى كه همه آنان فاخرترين لباس بر تن داشته باشند، و جماعتى عظيم و با سپر باشند، همه شان شمشيرها به دست داشته باشند، فارس و كوش و فوط با ايشان باشد كه همه با سپر و كلاه خود باشند، و جومر و همه لشگرش و خانواده نوجرمه از اواخر شمال با همه لشگرش شعبه هاى كثيرى با تو باشند».

مى گويد: «به همين جهت اى پسر آدم بايد ادعاى پيغمبرى كنى و به جوج بگويى سيد رب امروز در نزديكى سكناى شعب اسرائيل در حالى كه در امن هستند، چنين گفته: آيا نمى دانى و از محلت از بالاى شمال مى آيى».

و در اصحاح سى و نهم، داستان سابق را دنبال نموده، مى گويد:

«و تو اى پسر آدم براى جوج ادعاى پيغمبرى كن و بگو سيد رب اين چنين گفته: اينك من عليه توام اى جوج اى رئيس روش ماشك و نوبال و اردك و اقودك، و تو را از بالاهاى شمال بالا مى برم، و به كوه هاى اسرائيل مى آورم، و كمانت را از دست چپت و تيرهايت را از دست راستت مى زنم، كه بر كوه هاى اسرائيل بيفتى، و همه لشگريان و شعوبى كه با تو هستند، بيفتند، آيا مى خواهى خوراك مرغان كاشر از هر نوع و وحشی هاى بيابان شوى؟ بر روى زمين بيفتى؟ چون من به كلام سيد رب سخن گفتم، و آتشى بر مأجوج و بر ساكنين در جزائر ايمن مى فرستم، آن وقت است كه مى دانند منم رب...».

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۵

و در خواب يوحنا در اصحاح بيستم مى گويد:

«فرشته اى ديدم كه از آسمان نازل مى شد و با او است كليد جهنم و سلسله و زنجير بزرگى بر دست دارد، پس مى گيرد اژدهاى زنده قديمى را كه همان ابليس و شيطان باشد، و او را هزار سال زنجير مى كند، و به جهنمش مى اندازد و درب جهنم را به رويش بسته قفل مى كند، تا ديگر امت هاى بعدى را گمراه نكند، و بعد از تمام شدن هزار سال البته بايد آزاد شود، و مدت اندكى رها گردد».

آنگاه مى گويد: «پس وقتى هزار سال تمام شد، شيطان از زندانش آزاد گشته بيرون مى شود، تا امت ها را كه در چهار گوشه زمين اند، جوج و مأجوج همه را براى جنگ جمع كند، در حالى كه عددشان مانند ريگ دريا باشد. پس بر پهناى گيتى سوار شوند و لشگرگاه قديسين را احاطه كنند و نيز مدينه محبوبه را محاصره نمايند، آن وقت آتشى از ناحيه خدا از آسمان نازل شود و همه شان را بخورد، و ابليس هم كه گمراهشان مى كرد در درياچه آتش و كبريت بيفتد، و با وحشى و پيغمبر دروغگو بباشد، و به زودى شب و روز عذاب شود تا ابد الا بدين».

از اين قسمت كه نقل شده، استفاده مى شود كه «مأجوج» و يا «جوج و مأجوج» امتى و يا امت هایى عظيم بوده اند، و در قسمت هاى بالاى شمال آسيا از آبادی هاى آن روز زمين مى زيسته اند، و مردمانى جنگجو و معروف به جنگ و غارت بوده اند.

اين جاست كه ذهن آدمى حدس قريبى مى زند، و آن اين است كه ذوالقرنين يكى از ملوك بزرگ باشد كه راه را بر اين امت هاى مفسد در زمين سد كرده است، و حتما بايد سدى كه او زده، فاصل ميان دو منطقه شمالى و جنوبى آسيا باشد. مانند ديوار چين و يا سد باب الابواب و يا سد داريال و يا غير آن ها.

تاريخ امم آن روز جهان هم اتفاق دارد بر اين كه ناحيه شمال شرقى از آسيا كه ناحيه احداب و بلندی هاى شمال چين باشد، موطن و محل زندگى امتى بسيار بزرگ و وحشى بوده، امتى كه مدام رو به زيادى نهاده، جمعيتشان فشرده تر مى شد، و اين امت همواره بر امت هاى مجاور خود مانند چين حمله مى بردند، و چه بسا در همان جا زاد و ولد كرده، به سوى بلاد آسياى وسطى و خاورميانه سرازير مى شدند، و چه بسا كه در اين كوه ها به شمال اروپا نيز رخنه مى كردند. بعضى از ايشان طوائفى بودند كه در همان سرزمين هایى كه غارت كردند، سكونت نموده متوطن مى شدند، كه اغلب سكنه اروپاى شمالى از آن هايند، و در آن جا تمدنى به وجود آورده، و به زراعت و صنعت مى پرداختند. و بعضى ديگر برگشته، به همان غارتگرى خود ادامه مى دادند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۵۲۶

بعضى از مورخان گفته اند كه يأجوج و مأجوج امت هایى بوده اند كه در قسمت شمالى آسيا، از تبت و چين گرفته تا اقيانوس منجمد شمالى و از ناحيه غرب تا بلاد تركستان زندگى مى كردند. اين قول را از كتاب «فاكهة الخلفاء و تهذيب الاخلاق» ابن مسكويه، و رسائل اخوان الصفاء، نقل كرده اند.

و همين خود مؤيد آن احتمالى است كه قبلا تقويتش كرديم، كه سد مورد بحث، يكى از سدهاى موجود در شمال آسيا، فاصل ميان شمال و جنوب است.

۳ - ذوالقرنين کیست و سدّش کجاست؟

مورخان و ارباب تفسير در اين باره اقوالى بر حسب اختلاف نظريه شان در تطبيق داستان دارند:

الف - به بعضى از مورخان نسبت مى دهند كه گفته اند: سدّ مذكور در قرآن، همان ديوار چين است. آن ديوار طولانى ميان چين و مغولستان حائل شده، و يكى از پادشاهان چين به نام «شين هوانك تى» آن را بنا نهاده، تا جلو هجوم هاى مغول را به چين بگيرد. طول اين ديوار سه هزار كيلومتر و عرض آن ۹ متر و ارتفاعش پانزده متر است، كه همه با سنگ چيده شده، و در سال ۲۶۴ قبل از ميلاد شروع و پس از ده و يا بيست سال خاتمه يافته است، پس ذوالقرنين همين پادشاه بوده.

وليكن اين مورخان توجه نكرده اند كه اوصاف و مشخصاتى كه قرآن براى ذوالقرنين ذكر كرده و سدى كه قرآن بنايش را به او نسبت داده، با اين پادشاه و اين ديوار چين تطبيق نمى كند. چون درباره اين پادشاه نيامده كه به مغرب اقصى سفر كرده باشد، و سدى كه قرآن ذكر كرده، ميان دو كوه واقع شده و در آن قطعه هاى آهن و قطر، يعنى مس مذاب به كار رفته، و ديوار بزرگ چين كه سه هزار كيلومتر است از كوه و زمين همين طور، هر دو مى گذرد و ميان دو كوه واقع نشده است، و ديوار چين با سنگ ساخته شده و در آن آهن و قطرى به كارى نرفته.

ب - به بعضى ديگرى از مورخان نسبت داده اند كه گفته اند: آن كه سدّ مذكور را ساخته، يكى از ملوك آشور بوده كه در حوالى قرن هفتم قبل از ميلاد، مورد هجوم اقوام سيت قرار مى گرفته، و اين اقوام از تنگناى كوه هاى قفقاز تا ارمنستان، آنگاه ناحيه غربى ايران هجوم مى آوردند.

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←