تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۳۴
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
مؤلف: اين از باب تطبيق عام بر مصداق است.
و در الدر المنثور است كه احمد و عبد بن حميد و ترمذى و ابى يعلى و ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن حيان و حاكم (وى سند حديث را صحيح دانسته) و ابن مردويه و بيهقى - در كتاب شعب - از ابى سعيد خدرى، از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» روايت كرده اند كه در ذيل جمله «بِمَاء كَالمُهل» فرمود: مانند درد زيت آن قدر سوزاننده است كه وقتى نزديكش مى شود كه بخورد، پوست صورتش مى افتد.
و در تفسير قمى، در ذيل جمله «بِمَاء كَالمُهل» گفته است: امام «عليه السلام» فرمود: «مُهل» آن چيزى را گويند كه در ته زيت مى ماند.
و در تفسير عياشى، از عبداللّه بن سنان، از امام صادق «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: فرزند آدم، تو خالى خلق شده، و چاره اى از خوردن طعام و نوشيدنى ندارد، و خداى تعالى در اين باب فرموده: «وَ إن يَستَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالمُهلِ يَشوِى الوُجُوهُ».
آيات ۳۲ - ۴۶ سوره كهف
وَ اضرِب لهَُم مَّثَلاً رَّجُلَينِ جَعَلْنَا لاَحَدِهِمَا جَنَّتَينِ مِنْ أَعْنَابٍ وَ حَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَ جَعَلْنَا بَيْنهُمَا زَرْعاً(۳۲)
كلْتَا الجَْنَّتَينِ ءَاتَت أُكُلَهَا وَ لَمْ تَظلِم مِّنْهُ شيْئاً وَ فَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نهَراً(۳۳)
وَ كانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصاحِبِهِ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثرُ مِنك مَالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً(۳۴)
وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ مَا أَظنُّ أَن تَبِيدَ هَذِهِ أَبَداً(۳۵)
وَ مَا أَظُنُّ السَّاعَةَ قَائمَةً وَ لَئن رُّدِدتُ إِلى رَبّى لاَجِدَنَّ خَيراً مِّنْهَا مُنقَلَباً(۳۶)
قَالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يُحَاوِرُهُ أَكَفَرْت بِالَّذِى خَلَقَك مِن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطفَةٍ ثُمَّ سَوَّاك رَجُلاً(۳۷)
لَّكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبّى وَ لا أُشرِك بِرَبّى أَحَداً(۳۸)
وَ لَوْلا إِذْ دَخَلْتَ جَنَّتَك قُلْت مَا شَاءَ اللَّهُ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ إِن تَرَنِ أَنَا أَقَلَّ مِنك مَالاً وَ وَلَداً(۳۹)
فَعَسى رَبّى أَن يُؤْتِينِ خَيراً مِّن جَنَّتِك وَ يُرْسِلَ عَلَيهَا حُسبَاناً مِّنَ السّمَاءِ فَتُصبِحَ صَعِيداً زَلَقاً(۴۰)
أَوْ يُصبِحَ مَاؤُهَا غَوْراً فَلَن تَستَطِيعَ لَهُ طلَباً(۴۱)
وَ أُحِيط بِثَمَرِهِ فَأَصبَحَ يُقَلِّب كَفَّيْهِ عَلى مَا أَنفَقَ فِيهَا وَ هِىَ خَاوِيَةٌ عَلى عُرُوشهَا وَ يَقُولُ يَا لَيْتَنى لَمْ أُشرِك بِرَبّى أَحَداً(۴۲)
وَ لَمْ تَكُن لَّهُ فِئَةٌ يَنصرُونَهُ مِن دُونِ اللَّهِ وَ مَا كانَ مُنتَصراً(۴۳)
هُنَالِك الْوَلَايَةُ للَّهِ الحَْقِّ هُوَ خَيرٌ ثَوَاباً وَ خَيرٌ عُقْباً(۴۴)
وَ اضرِب لهَُم مَّثَلَ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنزَلْنَاهُ مِنَ السّمَاءِ فَاخْتَلَط بِهِ نَبَاتُ الاَرْضِ فَأَصبَحَ هَشِيماً تَذْرُوهُ الرِّيَاحُ وَ كانَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَىْءٍ مُّقْتَدِراً(۴۵)
الْمَالُ وَ الْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ الْبَاقِيَات الصالِحَاتُ خَيرٌ عِندَ رَبِّك ثَوَاباً وَ خَيرٌ أَمَلاً(۴۶)
براى ايشان مثلى بزن: دو مرد كه يكى را دو باغ داده بوديم از تاك ها و آن را به نخل ها احاطه كرده بوديم و ميان آن زرع كرده بوديم. (۳۲)
هر دو باغ ميوه خويش را مى داد و به هيچ وجه نقصان نمى يافت، و ميان باغ ها نهرى بشكافتيم. (۳۳)
و ميوه ها داشت. پس به رفيق خود كه با وى گفتگو مى كرد، گفت: من از جهت مال از تو بيشتر و به عده از تو نيرومند ترم. (۳۴)
و به باغ خود شد، در حالى كه ستمگر به نفس خويش بود، گفت: گمان ندارم كه هيچ وقت اين باغ نابود شود. (۳۵)
گمان ندارم رستاخيز به پا شود، و اگر به سوى پروردگارم برند، سوگند كه در آن جا نيز بهتر از اين خواهم يافت. (۳۶)
رفيقش كه با او گفتگو مى كرد، گفت: مگر به آن كه تو را از خاك آفريد و آنگاه از نطفه و سپس به صورت مردى بپرداخت، كافر شده اى؟ (۳۷)
ولى او خداى يكتا و پروردگار من است و هيچ كس را با پروردگار خود شريك نمى كنم. (۳۸)
چرا وقتى به باغ خويش در آمدى، نگفتى هرچه خدا خواهد، همان شود كه نيرويى جز به تأييد خدا نيست، اگر مرا بينى كه به مال و فرزند از تو كمترم. (۳۹)
باشد كه پروردگارم بهتر از باغ تو به من دهد، و به باغ تو از آسمان صاعقه ها فرستد، كه زمين باير شود. (۴۰)
يا آب آن به اعماق فرو رود كه جستن آن ديگر نتوانى. (۴۱)
و ميوه هاى آن نابود گشت و بنا كرد دو دست خويش به حسرت آن مالى كه در آن خرج كرده بود، زير و رو مى كرد كه تاك ها بر جفته ها سقوط كرده بود، و مى گفت: اى كاش، هيچ كس را با پروردگار خويش شريك نپنداشته بودم. (۴۲)
و او را غير خدا گروهى نباشد كه يارى اش كنند، و يارى خويش كردن نتواند. (۴۳)
در آن جا يارى كردن خاص خداى حق است، كه پاداش او بهتر و سرانجام دادن او نيكتر است. (۴۴)
براى آن ها زندگى اين دنيا را مَثَل بزن، چون آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم و به وسيله آن گياهان زمين پيوسته شود، آنگاه خشك گردد و بادها آن را پراكنده كند، و خدا به همه چيز توانا است. (۴۵)
مال و فرزندان زيور زندگى اين دنيا است و كارهاى شايسته نزد پروردگارت ماندنى و داراى پاداشى بهتر و اميد آن بيشتر است. (۴۶)
اين آيات متضمن دو مَثَل است كه حقيقت ملكيت آدمى را نسبت به آنچه در زندگى دنيا از اموال و اولاد - كه زخارف زندگى اند و زينت هاى فريب دهنده و سريع الزوال اند و آدمى را از ياد پروردگارش غافل و مشغول مى سازند، و واهمه او را تا حدى مجذوب خود مى سازد كه به جاى خدا به آن ها ركون و اعتماد مى كند و به خيالش مى قبولاند كه راستى مالك آن ها است - بيان مى كند، و مى فهماند كه اين فكر جز وهم و خيال چيز ديگرى نيست. به شهادت اين كه وقتى بلايى از ناحيه خداى سبحان آمد، همه را به باد فنا گرفته، براى انسان چيزى جز خاطره اى كه بعد از بيدارى از عالم رؤيا به ياد مى ماند، و جز آرزوهاى كاذب باقى نمى گذارد.
پس برگشت اين آيات به توضيح همان حقيقتى است كه خداى سبحان در آيه «إنّا جَعَلنَا مَا عَلَى الأرضِ زِينَةً لَهَا... صَعِيداً جُرُزاً» بدان اشاره مى كند.
مثلى بيانگر حال دنيا طلبان كه به مالكيت كاذب خوددل بسته اند
«وَ اضرِب لهَُم مَّثَلاً رَّجُلَينِ جَعَلْنَا لاَحَدِهِمَا جَنَّتَينِ مِنْ أَعْنَابٍ...»:
يعنى براى اين مردمى كه فرورفته در زينت حيات دنيا شده اند، واز ذكر خدا روى گردان گشته اند مثلى بزن تا برايشان روشن گردد كه دل جز به سراى خالى از حقيقت نداده اند، وآنچه كه بدان فريفته شده اند خيالى بيش نيست و واقعيتى ندارد.
بعضى از مفسرين گفته اند: مطلبى كه اين مثل متضمن است تنها يك مثل است كه ممكن است صرف فرض باشد، ودلالت ندارد بر اينكه مثل مزبور يك واقعيت خارجى بوده است . ولى ديگران گفته اند كه مثل مذكور يك قضيه واقعى است كه در خارج اتفاق افتاده ، چون اصولا هر مثلى بايد واقعيتى خارجى داشته باشد. ودر خصوص اين مثل قصه هاى مختلفى روايت شده كه متاءسفانه به هيچ يك نمى توان اعتماد نمود، آنچه كه تدبر در سياق قصه دست مى دهد اين است كه دوباغ بوده ومنحصرا درختان آن دوانگور وخرما بوده در بين آن دو، زراعت بوده و شواهد ديگر مى كند كه قضيه يك قضيه خارجى بوده نه صرف فرض .
و اينكه فرمود: ((جنتين من اعناب (( يعنى از درخت مو، چون بسيار مى شود كه ميوه را بر درختش اطلاق مى كنند (مثلا مى گويند من يك باغ زردآلو دارم و مقصود درخت زردآلو است).
و اينكه فرمود: ((و حففنا هما بنخل (( يعنى ما درختهاى خرما را دور آن باغ قرار داديم . واينكه فرمود: ((و جعلنا بينهما زرعا(( يعنى ما ميان وفاصله دوباغ را زراعت قرار داديم ، وبه وسيله اين زمينهاى زراعتى دوباغ مذكور به هم وصل مى شوند، وبا يك نظام اداره مى شدند ، ومجموع اين دوباغ وزمينهايش هم ميوه صاحبش را تاءمين مى كرده و هم آذوقه اش را.
«كلْتَا الجَْنَّتَينِ ءَاتَت أُكلَهَا...»:
كلمه ((اكل (( - به ضم دوحرف اول - به معناى ماءكول است ، ومراد از آوردن ماءكول آن ، به ثمر نشاندن درختان آن دو، يعنى انگور وخرما، است . ((و لم تظلم منه شيئا(( - ((ظلم (( در اينجا به معناى نقص است . وضمير ((منه (( به ((اكل (( بر مى گردد، يعنى از خوردنى آن چيزى كم ننهاد ((و فجرنا خلالهما نهرا(( يعنى وسط آن دوباغ نهرى از آب كنديم كه به وسيله آن نهر باغها آبيارى مى شدند، واز نزديك ترين راه احتياجشان به آب برآورده مى شد وحاجت نبود كه از راه دور آب بياورند.
«وَ كانَ لَهُ ثَمَرٌ»:
ضمير در اين جمله به كلمه ((رجل (( برمى گردد. ومقصود از ((ثمر(( انواع مال است ، همچنانكه در صحاح آمده واز قاموس نقل شده است . وبعضى گفته اند ضمير به نخل بر مى گردد، وثمر هم ثمر نخل است. و بعضى گفته اند: منظور اين است كه آن مرد علاوه بر داشتن اين دوباغ ، ثمر زيادى نيز داشت . وليكن از همه اين چند معنا، معناى اول موجه تر است ، واز آن گذشته معناى دوم.
ممكن هم هست كه مراد از ((آوردن دوبهشت ميوه خود را بدون اينكه ظلم كند(( اين باشد كه درختان به حدى از رشد و نمو رسيده بودند كه ديگر اوان ميوه آوردنشان شده بود (وبه اصطلاح به بار نشسته بود) و نيز ممكن است مقصود از جمله ((و كان له ثمر(( اين باشد كه نه تنها درختان به حد ميوه دار شدن رسيده بودند، بلكه نظير تابستان بالفعل هم ميوه بر درختان وجود داشت . اين وجه وجه رو به راه و بى دردسرى است.
فخر فروشى و تكبر ثروتمند غافل در برابر رفيق مؤمن خود
«فَقَالَ لِصحِبِهِ وَ هُوَ يحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثرُ مِنك مَالاً وَ أَعَزُّ نَفَراً»:
((محاورة (( به معناى مخاطبه ورودر روى يكديگر گفت وشنود كردن است . وكلمه ((نفر(( به معناى اشخاصى است كه به نوعى ملازم با كسى باشند، واگر نفرشان ناميده اند، چون اگر آن شخص كوچ كند اينها نيز مى كنند (چون كلمه ((نفر(( به معناى كوچ كردن است ) وبه همين جهت بعضى از مفسرين كلمه مذكور را در آيه به معناى خدم واولاد گرفته اند بعضى ديگر به قوم وعشيره معنا كرده اند. ولى معناى اولى با مطلبى كه خداى تعالى از رفيق صاحب باغ حكايت مى كند كه گفت : ((ان ترن انا اقل منك مالا و ولدا(( سازگارتر است ، چون در اينجا در قبال مال به جاى نفر، اولاد را ذكر كرده، و معنايش اين مى شود كه: آن شخص كه برايش باغها قرار داديم به رفيقش در حالى كه با او گفتگووبحث مى كرد گفت : ((من از تو مال بيشترى دارم، و عزتم از نظر نفرات يعنى اولاد و خدم از عزت تو بيشتر است».
و اين سخن خود حكايت از پندارى مى كند كه اوداشته وبا داشتن آن از حق منحرف گشته ، چون گويا خود را در آنچه خدا روزيش كرده - از مال واولاد - مطلق التصرف ديده كه احدى در آنچه از اواراده كند نمى تواند مزاحمش شود، در نتيجه معتقد شده كه به راستى مالك آنها است، و اين پندار تا اينجايش عيبى ندارد، وليكن او در اثر قوت اين پندار فراموش كرده كه خدا اين املاك را به وى تمليك كرده است ، و الان باز هم مالك حقيقى همو است ، و اگر خداى تعالى از زينت زندگى دنيا كه فتنه و آزمايشى مهم است به كسى مى دهد، براى همين است كه افراد خبيث از افراد طيب جدا شوند.
آرى اين خداى سبحان است كه ميان آدمى وزينت زندگى دنيا اين جذبه وكشش را قرار داده تا اورا امتحان كند، وآن بى چاره خيال مى كند كه با داشتن اين زينت ها حاجتى به خدا نداشته منقطع از خدا ومستقل به نفس است، وهر چه اثر وخاصيت هست ، در همين زينتهاى دنيوى واسباب ظاهرى است كه برايش مسخر شده.
در نتيجه خداى سبحان را از ياد برده به اسباب ظاهرى ركون واعتماد مى كند، واين خود همان شركى است كه از آن نهى شده. از سوى ديگر وقتى متوجه خودش مى شود كه چگونه وبا چه زرنگى وفعاليتى در اين ماديات دخل و تصرف مى كند به اين پندارها دچار مى شود كه زرنگى و فعاليت از كرامت وفضيلت خود اواست، از اين ناحيه هم دچار مرضى كشنده مى گردد، وآن تكبر بر ديگران است .
و اين اختلاف دووصفى كه در آيه است ، يعنى وصف ملك را به اين تعبير كه : ((جعلنا لاحدهما جنتين...(( ووصف آن شخص خويشتن را به اينكه : ((انا اكثر منك مالا و اعز نفرا(( با اينكه ممكن بود در اولى بفرمايد: ((كان لاحد هما جنتان - يكى از آن دونفر دو قطعه باغ داشت (( به همين حقيقت كه گفتيم بر مى گردد، يعنى شخص مذكور جز خودش كسى را نمى ديده و پروردگارش را كه او را بر حظوظ مادى اش مسلط كرده وبه نفراتى كه ارزانيش داشته عزتش بخشيده به كلى فراموش كرده، و با چنين دركى بوده كه به رفيقش گفته : ((انا اكثر منك مالاواعز نفرا(( واين همانند درك وفهمى است كه قارون را واداشت تا به كسى كه نصيحتش مى كرد(كه از داشتن مال زياد خرسندى مكن وبا آن به ديگران احسان كن ) بگويد: ((انما اوتيته على علم ((
آرى گفتن اينكه ((انا اكثر منك مالا...(( كشف از اين مى كند كه گوينده اش براى خود كرامتى نفسى و استحقاقى ذاتى معتقد بوده وبه خاطر غفلت از خدا دچار شرك گشته وبه اسباب ظاهرى ركون نموده و وقتى داخل باغ خود مى شود، همچنانكه خداى تعالى حكايت نموده مى گويد: ((ما اظن ان تبيد هذه ابدا و ما اظن الساعة قائمة».
«وَ دَخَلَ جَنَّتَهُ وَ هُوَ ظالِمٌ لِّنَفْسِهِ قَالَ...مِّنْهَا مُنقَلَباً»:
چهار ضميرى كه در اين آيه است به كلمه ((رجل (( برمى گردد. و مقصود از اينكه فرمود: ((داخل باغش شد(( با اينكه دوتا باغ داشت ، جنس باغ است ، وبدين جهت كلمه ((جنت (( را به صيغه تثنيه نياورده . بعضى گفته اند: از اين جهت تثنيه نياورده كه انسان هر چند باغ متعدد داشته باشد در هنگام وارد شدن به يك يك آنها وارد مى شود ودر آن واحد نمى تواند داخل دوتا باغ شود.
و در كشاف گفته : اگر كسى اشكال كند كه چرا كلمه ((جنت (( را بعد از آنكه تثنيه آورده بود مفرد آورد، در جوابش مى گويم معناى اين مفرد آوردن اين است كه اين شخص چون در آخرت بهره اى از بهشت ندارد بهشت او تنها همين است كه در دنيا دارد، وديگر از بهشتى كه مؤمنين را بدان وعده داده اند نصيب ندارد، و در افاده اين معنا يك جنت ودو جنت مورد نظر نيست وحقا نكته اى است لطيف .
و اينكه فرمود: ((وهوظالم لنفسه (( از اين جهت ظالم بوده كه نسبت به رفيقش تكبر ورزيده كه گفته است : ((انا اكثر منك مالا(( چون اين كلام كشف مى كند از اينكه وى دچار عجب به خويشتن وشرك به خدا وتكبر به رفيقش ونسيان خدا وركون به اسباب ظاهرى بوده كه هر يك از اينها به تنهايى يكى از رذائل كشنده اخلاقى است.
و در جمله ((قال ما اظن ان تبيد هذه ابدا(( كلمه ((بيد(( و ((بيدودة (( به معناى هلاكت ونابودى است ، وكلمه ((هذه (( اشاره به جنت است . واگر جمله را به طور فصل آورد براى اين است كه در واقع جواب از سؤالى تقديرى است ، گويا بعد از آنكه فرمود: ((و دخل جنتة - داخل باغش شد(( شخصى پرسيده : آنگاه چه كرد؟ در جوابش فرموده : گفت گمان نمى كنم تا ابد اين باغ از بين برود.
آدمى بالفطرة به چيزى كه آن را باقى و ماندگار بداند، دل مى بندد
و اينكه از بقاى باغ خود وفناناپذيرى آن اينطور تعبير كرده (كه گمان نمى كنم اين باغ از بين برود از باب كنايه است ، وخواسته است بگويد: فرض نابودى آن فرضى غير قابل اعتناء است كه حتى گمان آن هم نمى رود. پس معناى جمله مزبور اين مى شود كه بقاى اين باغ ودوام آن از چيزهايى است كه نفس بدان اطمينان دارد، و در آن هيچ ترديدى نمى كند تا به فكر نابودى آن بيفتد واحتمالش را بدهد.
و اين جريان نمودار حال آدمى است ومى فهماند كه به طور كلى دل آدمى به چيزى كه فانى مى شود تعلق نمى گيرد، واگر تعلق نگيرد نه از آن جهت است كه تغيير وزوال مى پذيرد، بلكه از اين جهت است كه در آن بويى از بقاء استشمام مى كند، حال هر كسى به قدر فهمش نسبت به بقاء وزوال اشياء فكر مى كند، در هر چيزى هر قدر بقاء ببيند به همان مقدار مجذوب آن مى شود وديگر به فروض فنا وزوال آن توجه نمى كند، و لذا مى بينى كه وقتى دنيا به او روى مى آورد دلش بدان آرامش و اطمينان يافته سرگرم بهره گيرى از آن واز زينت هاى آن مى شود واز غير آن يعنى امور معنوى منقطع مى گردد، هواها يكى پس از ديگرى برايش پديد مى آيد آرزوهايش دور ودراز مى گردد، تو گوئى نه براى خود فنائى مى بيند، و نه براى نعمتهايى كه در دست دارد زوالى احساس مى كند و نه براى آن اسبابى كه به كام او در جريان است انقطاعى سراغ دارد. و نيز او را مى بينى كه وقتى دنيا پشت به او مى كند دچار ياس و نوميدى گشته هر روزنه اميدى كه هست از ياد مى برد، و چنين مى پندارد كه اين بختى و نكبتش زوال نمى پذيرد، اين نيز هميشه وتا ابد هست.
و سبب همه اينها آن فطرتى است كه خدا در نهاد اوبه وديعه گذاشته كه نسبت به زينت دنيا علاقه مند باشد تا او را از اين راه آزمايش كند. اگر آدمى به ياد خدا باشد البته دنيا وآنچه را كه در آن است آنطور كه هست مى بيند، ولى اگر از ياد پروردگارش اعراض كند به خودش وبه زينت دنيوى كه در دست دارد وبه اسباب ظاهرى كه در پيرامون اواست دل بسته وبه وضع حاضرى كه مشاهده مى كند دل مى بندد، وجاذبه اى كه در اين امور مادى هست كار اورا بدينجا منتهى مى كند كه نسبت به آنها جمود به خرج داده ديگر توجهى به فنا و زوال آنها نمى نمايد. تنها بقاى آنها را مى بيند، و هر قدر هم فطرتش به گوش دلش نهيب بزند كه روزگار به زودى با تونيرنگ مى كند، واسباب ظاهرى به زودى تو را تنها مى گذارند، و لذات مادى به زودى با توخدا حافظى خواهند كرد، و زندگى محدود توبه زودى به پايان مى رسد گوش نمى دهد، و پيروى هوا و هوس ها وطول آمال نمى گذارد كه گوش دهد، وبه اين نهيب فطرتش از خواب خرگوشى بيدار گردد.
اين وضع مردم دنيا زده است كه همواره آراى متناقض از خود نشان داده . به اين معنا كه كارهايى مى كنند كه هوى وهوسشان آنرا تصديق مى كند، وعقل وفطرتشان آن را تكذيب مى كند، وآنان همچنان به راءى هوا و هوس خود ركون واعتماد دارند، وهمين اعتماد ايشان را از التفات به آنچه عقل اقتضاء مى كند باز مى دارد.
اين است معنا وجهت اينكه اسباب ظاهرى را باقى وزينت حيات دنيا را دائمى مى پندارند، و لذا خداى تعالى كلام ايشان را اينطور حكايت كرده كه او گفت : ((ما اظن ان تبيد هذه ابدا(( و چنين حكايت نكرده كه او گفت: ((هذه لاتبيد ابدا - اين باغ ابدا فانى نمى شود(( همچنان كه از او حكايت كرده كه درباره قيامت گفته: ((ما اظن الساعة قائمة - گمان نمى كنم قيامت آمدنى باشد(( و اين طرز حرف زدن مبنى بر همان اساسى است كه در نفى ابدى در جمله ((ما اظن ان تبيد هذه ابدا(( بيان نموديم و گفتيم كه تعلق به امور مادى باعث مى شود كه آدمى تغيير وضع موجود و قيام قيامت را استبعاد كند. خداى سبحان هر جا كه استدلال مشركين بر نفى معاد را حكايت مى كند همه را مبنى بر اساس استبعاد مى داند، مثل اينكه گفته : ((من يحيى العظام و هى رميم (( و يا گفته اند: ((ءاذا ضللنا فى الارض ء انا لفى خلق جديد((
توانگر غافل از خدا، را محق و شايسته برخوردارى و تنعم مى داند حتى در قيامت !
«و لئن رددت الى ربّى لاجدن خيرا منها منقلبا» - اين كلام مبنى بر همان اساس گذشته است كه گفتيم چنين افرادى براى خود كرامت و استحقاقى براى خيرات معتقد مى شوند، كه خود باعث اميد ورجائى كاذب نسبت به هر خيرى وسعادتى مى گردد، يعنى چنين كسانى آرزومند مى شوند كه بدون سعى وعمل به سعادتهايى كه منوط به عمل است نائل آيند. آن وقت از در استبعاد مى گويند چطور ممكن است قيامت قيام كند؟ و به فرضى هم كه قيام كند و من به سوى پروردگارم برگردانده شوم در آنجا نيز به خاطر كرامت نفسانى و حرمت ذاتى كه دارم به باغ و بهشتى بهتر از اين بهشت و به زندگيى بهتر از اين زندگى خواهم رسيد.
اين گوينده بى نوا در اين ادعايى كه براى خود مى كند آنقدر خود را فريب داده كه در سخن خود سوگند هم مى خورد. چون حرف ((لام (( كه بر سر جمله ((و لئن رددت (( در آمده لام قسم است . و به علاوه، گفتار خود را با لام تاءكيد در اول كلمه ((لاجدن (( و نون تاءكيد در آخرش مؤكد مى كند.
و اگر به جاى اينكه بگويد: ((خدا مرا به زندگى بهترى مى رساند(( گفت ((به زندگى بهتر مى رسم (( و به جاى اينكه بگويد ((خدا مرا باغ بهترى مى دهد(( گفت ((باغ بهترى خواهم داشت (( همه به علت آن كرامتى است كه براى خود قائل شده.
اين دو آيه مورد بحث همان مضمونى را افاده مى كند كه آيه شريفه ((و لئن اذقناه رحمة منا من بعد ضراء مستة ليقولن هذا لى وما اظن الساعة قائمة ولئن رجعت الى ربّى ان لى عنده للحسنى (( آن را مى رساند.
«قَالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ يحَاوِرُهُ أَ كَفَرْت بِالَّذِى خَلَقَك مِن تُرَابٍ ثمَّ مِن نُّطفَةٍ ثمَّ سوَّاك رَجُلاً»:
توضيح جواب رفيق مؤمن آن مرد توانگر مغرور، به او
اين آيه شريفه و مابعدش تا آخر آيه چهارم پاسخ رفيق آن شخص را در رد گفتار وى حكايت مى كند، كه يكجا گفته بود: ((انا اكثر منك مالا و اعز نفرا(( و جاى ديگر هنگامى كه وارد باغش شده بود گفته بود ((ما اظن ان تبيد هذه ابدا((
رفيق اوسخن وى را تجزيه وتحليل نموده واز دوجهت مورد اشكال قرار داده است ، جهت اول اين كه بر خداى سبحان استعلاء ورزيده و براى خود وآنچه كه از اموال ونفرات دارد دعوى استقلال نموده وخود را با داشتن قدرت وقوت از قدرت ونيروى خدا بى نياز دانسته است.
جهت دوم استعلاء و تكبرى كه نسبت به خود او ورزيده و او را به خاطر كم پولى اش خوار شمرده است . بعد از رد اين دو جهت با يك جمله زير آب هر دو جهت را يكباره زده است، و ماده پندارهاى وى را از ريشه قطع كرده است.
در جمله ((اكفرت بالّذى خلقك (( تا آنجا كه فرمود: ((الاباللّه (( دعوى اول او را رد كرده ، ودر جمله ((ان ترن انا اقل (( تا كلمه ((طلبا(( دعوى دوم را.
و اگر جمله ((و هو يحاوره (( را اعاده كرده ودوبار ذكر نموده براى اشاره به اين جهت است كه آن شخص از شنيدن سخنان غرورآميز آن شخص ديگر تغيير حالتى نداده و سكينت و وقار ايمان خود را از دست ننهاده همانطور كه در بار اول رعايت ادب ورفق ومداراى با وى را داشته بعد از شنيدن سخنان ياوه او باز هم به نرمى و ملاطفت جواب داده است ، نه به خشونت ، ونه به طرزى كه نفرين به اوتلقى شود و ناراحتش كند، بلكه به همين مقدار قناعت كرده كه به طور رمز به او برساند كه ممكن است روزى اين باغهاى توبه صورت بيابانى لخت و عور درآمده چشمه آن نيز خشك گردد.
وجه اينكه مرد فقير در جمله : ((اكفرت بالذى خلقك (( رفيق توانگر خود را كافر خواند
و اينكه گفت: ((اكفرت بالّذى خلقك (( استفهامى است انكارى كه مضامين كلام اورا انكار نموده است ، چون كلام او همان طور كه گفتيم متضمن شرك به خداى سبحان و دعوى استقلال براى خود و براى اسباب و مسببات بود كه از فروع شرك اوهمان استبعاد اونسبت به قيام قيامت و ترديد در آن بود.
و اما اينكه زمخشرى در كشاف گفته كه ((آن شخص رفيقش را به خاطر اينكه در مساءله معاد شك ورزيده كافر دانسته همانطور كه منكر نبوت و تكذيب كننده يك پيامبر كافر است (( حرف صحيحى نيست . چگونه مى شود اينطور باشد وحال آنكه اگر تكفير به خاطر شك در معاد بود آن شخص در مقام دفاع از خود نمى گفت: ((من براى خدا هيچ شريكى قائل نيستم (( بلكه مى گفت : ((من ايمان به معاد دارم (( واگر بگويى آيات مورد بحث صراحت دارد در اينكه شخص مزبور مشرك بوده است ،
و مشركين اند كه منكر معادند، در جوابت مى گوييم فرد مورد نظر مشرك به معناى بت پرست نبوده ، چون خودش در خلال گفتارش حرفهايى زده كه با اصول بت پرستى هيچ سازش ندارد مثلا از خداى تعالى به كلمه ((ربّى - پروردگارم (( تعبير كرده وبت پرستان خدا را پروردگار انسان و اله و معبود او نمى دانند بلكه او را پروردگار پروردگاران (رب الارباب ) ومعبود خدايان خويش مى دانند.
از سوى ديگر همانطور كه قبلا هم اشاره كرديم وى به طور صراحت اصل معاد را انكار نكرده بلكه در آن ترديد نموده است ، وچون درباره آن فكر نكرده بود واز تفكر درباره معاد اعراض داشته لذا در وجود آن ترديد نموده است ، چون اگر انكار مى داشت مى گفت : ((ولو رددت (( واينطور نگفت بلكه گفت : ((ولئن رددت الى ربى ((
و توبيخى كه در آيه به وى شده ، اين است كه وى دچار مبادى شرك شده بود، يعنى در نتيجه نسيان پروردگار معتقد به استقلال خود واستقلال اسباب ظاهرى شده بود كه همين خود مستلزم عزل خداى تعالى از ربوبيت و زمام ملك و تدبير را به دست غير او دانستن است، و اين خود ريشه واصلى است كه هر فساد ديگرى از آن سر مى زند، حال چه اينكه چنين شخصى به زبان موحد باشد و يا منكر آن، و معتقد به الوهيت آلهه هم باشد.
زمخشرى در ذيل جمله ((قال ما اظن ان تبيد هذه ابدا(( گفته - وچه خوب هم گفته : بيشتر اغنياء وتوانگران از مسلمين را مى بينى كه اگر به زبان اقرار به شرك نمى كنند بارى زبان حالشان گوياى اين حقيقت است كه در دل ايمانى به خداى يگانه ندارند.
اين مرد با ايمان ادعاى رفيقش را با جمله ((اكفرت بالّذى خلقك من تراب ثم من نطفة ثم سويك رجلا(( از اين را ه باطل كرده كه وى را متوجه به اصل اوكه همان خاك است نمايد، و اينكه پس از خاك بودن به صورت نطفه ، وپس از آن به صورت انسانى تمام عيار وداراى صفات و آثارى گشته است. وهمه اين اطوار به موهبت خداى تعالى بوده ، چون اصل او، يعنى خاك ، هيچ يك از اين اطوار را نداشته وغير اصلش هيچ چيز ديگرى از اسباب ظاهرى مادى نيز چنين آثارى ندارد، زيرا اسباب ظاهرى هم مانند خود انسان نه مالك خويشتن است ، و نه مالك آثار خويشتن، هر چه دارد به موهبت خداى سبحان است.
پس آنچه كه آدمى يعنى يك انسان تمام عيار وتام الخلقه از علم وقدرت وحيات وتدبير دارد، وبا تدبير خود اسباب هستى وطبيعى عالم را در راه رسيدن به مقاصدش تسخير مى كند همه وهمه تنها مملوك خداى سبحان است ،
و خدا آنها را به انسان داده واز ملك خودش بيرون نياورده، و هر چه را كه به انسان داده وآدمى را متلبس بدان نموده با مشيت خود نموده ، كه اگر نمى خواست انسان خودش مالك هيچ چيز نبود، پس انسان نمى تواند مستقل از خداى سبحان باشد، نه در ذاتش، ونه در آثار ذاتش، و نه در چيزى از اسباب هستى كه در اختيار دارد.
مرد مؤمن در پاسخ رفيقش مى گويد: تومشتى خاك وسپس قطره اى نطفه بودى كه بويى از انسانيت و مردانگى و آثار مردانگى را مالك نبودى و خداى سبحان هر چه را كه دارى به توداد، وبه مشيتش تمليك كرد، و هم اكنون نيز مالك حقيقى آنچه دارى همواست، و با اين حال چگونه به او كفر مى ورزى و ربوبيت او را مى پوشانى ؟ تو كجا و استقلال كجا؟
«لَّكِنَّا هُوَ اللَّهُ رَبى وَ لا أُشرِك بِرَبى أَحَداً»:
در قرائت مشهور كلمه ((لكن (( با تشديد وبدون الف وصل قرائت شده كه در هنگام وقف بى حركت خوانده مى شود، وبه طورى كه گفته اند: اصل آن ((لكن انا(( بوده كه همزه ((انا(( بعد از نقل فتحه اش به نون حذف شده ، ودونون در يكديگر ادغام گرديده كه در حالت وصل با نون مشدده وبا صداى بالاوبدون الف قرائت مى شود، و در حالت وقف با الف ، مانند كلمه ((انا(( كه ضمير تكلم است ودر حالت وصلى به صورت ((ان ((، يعنى الف ونون بدون همزه ، ودر حالت وقفى با همزه قرائت مى شود.
در آيه مورد بحث لفظ ((ربّى (( مكرر شده كه در نوبت دوم از باب بكار بردن ظاهر در جاى ضمير آمده، و گرنه حق سياق اين بود كه به صورت ضمير وبه عبارت : ((لااشرك به احدا(( آمده باشد، واز اين جهت اسم ظاهر آمده كه به علت حكم اشاره كرده باشد، چون تعليق حكم بر وصف عليت را مى رساند، گوئى كه گفته است : ((لااشرك به احدا لانه ربّى - من احدى را شريك اوقرار نمى دهم چون اوپروردگار من است (( و جائز نيست كسى را شريك او بدانم ، واين بيان حال هر مرد مؤ منى است كه در قبال كفار وادعاهايى كه ايشان بر خود مى كنند بايد خاطر نشان سازد.
«وَ لَوْلا إِذْ دَخَلْت جَنَّتَك قُلْت مَا شاءَ اللَّهُ لاقُوَّةَ إِلا بِاللَّهِ»:
اين جمله تتمه كلام مرد مؤمن در خطاب به رفيق كافرش مى باشد كه او را توبيخ وملامت مى كند كه در هنگام ورود به باغش دچار غرور گشته و گفت : گمان نمى كنم ابدا اين باغ نابود شود، وبه وى مى گويد: چرا در آن هنگام نگفتى ((ما شاء اللّه لاقوة الاباللّه ((
و چرا با گفتن اين دو كلمه همه امور را به خدا نسبت ندادى، و حول و قوه را منحصر به او نكردى ، با اينكه برايت گفتم كه همه نعمت ها به مشيت او وابسته است، و هيچ حول و قوه اى جز به عنايت او نيست .
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
