تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۹
اشاره هايى به شدت عذاب روز قيامت
فَكَيْف تَتَّقُونَ إِن كَفَرْتمْ يَوْماً يجْعَلُ الْوِلْدَنَ شِيباً (فرعون نتوانست خود را از عذاب دور بدارد، شما چگونه خود را از عذاب روزى كه جوان را پير مى كند حفظ مى كنيد؟) نسبت دادن اتقاء و حفظ كردن خود، به يوم (روز) از باب مجاز عقلى است ، و مراد حفظ كردن از عذاب آن روز است ، بنابر اين كلمه يوما مفعول براى تتقون است . بعضى گفته اند: مفعول «تتقون » حذف شده و «يوما» ظرف براى عذاب است ، و تقدير كلام «فكيف تتقون العذاب الكائن فى يوم كذا» است ، بعضى از مفسرين گفته اند: مفعول «تتقون » حذف شده ، و كلمه «يوما» ظرف براى اتقاء است ، و معنا اين است كه اتقاى شما در آن روز چگونه است ؟ بعضى ديگر سخنانى ديگر گفته اند. «يجعل الولدان شيبا» - كلمه «شيب :پير» جمع كلمه «اشيب » است ، مقابل كلمه «شاب » كه به معناى جوان است ، و اين تعبير كه «آن روز كودكان را پير مى كند» كنايه است از شدت عذاب آن روز نه طولانى بودنش . السمَاءُ مُنفَطِرُ بِهِ كانَ وَعْدُهُ مَفْعُولاً اين آيه براى بار دوم به شدت آن روز اشاره مى كند، و كلمه «انفطار» به معناى شكاف برداشتن است ،و اگر صفت «سماء» را مذكر آورد، براى اين بود كه سماء جائز الوجهين است ، هم مى توان صفتش را مذكر آورد و هم مونث ، و ضمير «به » به كلمه «يوم » برمى گردد، و حرف «باء» در آن سببيت را مى فهماند. و معناى آيه اين است كه : آسمان در آن روز و يا به سبب شدت آن روز شكافته مى شود. و جمله «كان وعده مفعولا» استينافى است ، يعنى مى خواهد نكته اى جديد را افاده كند، و آن اين است كه وعده خدا شدنى است . و با آوردن اين جمله تهديد سابق را مسجل مى كند، و اگر كلمه «وعد»
را به ضمير راجع به خداى تعالى نسبت داد و نفرمود: «كان وعد الله ، شايد براى اين بود كه اشاره كند به اينكه غير از خدا كسى نيست كه صلاحيت داشته باشد چنين تهديدى بكند، پس آوردن ضمير هم كافى است و احتياج به آوردن نام خداى تعالى نيست . إِنَّ هَذِهِ تَذْكرَةٌ فَمَن شاءَ اتخَذَ إِلى رَبِّهِ سبِيلاً كلمه ((هذه » اشاره است به آيات سابق كه مشتمل بر تهديدهاى كوبنده و تذكر و موعظه است ، و كلمه «تذكره » به معناى هر هشدارى است كه آدمى با ديدن و يا شنيدن آن الگويى مى گيرد كه عمل خود را طبق آن انجام دهد. و در جمله «فمن شاء» مفعول «شاء» حذف شده ، و معروف در مثل اين موارد اين است كه مفعولى در تقدير بگيرند كه از جنس جواب شرط باشد و با سياق بسا زد، بنابر اين بايد بگوييم تقدير جمله : «فمن شاء ان يتخذ الى ربه سبيلا اتخذ الى ربه سبيلا» :«هر كس بخواهد راهى به سوى پروردگار خود اتخاذ كند مى تواند راهى به سوى پروردگارش اتخاذ كند» مى باشد. بعضى گفته اند: كلمه «اتعاظ - پندگيرى » در تقدير است ، و معنايش اين است كه هر كس بخواهد پند بگيرد، راهى به سوى پروردگار خود اتخاذ مى كند: و منظور «از اتخاذ راه به سوى پروردگار» اتخاذ راه به سوى تقرب به او است . و منظور از «راه »، همان ايمان و اطاعت است . اين آن معنايى است كه مفسرين ذكر كرده اند. ولى ممكن است كلمه «هذه » را اشاره به آيات اول سوره بگيريم كه به شب زنده دارى و تهجد سفارش مى كرد، و بگوييم اين آيه مى خواهد خطاب اختصاصى به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در اول سوره را به همه مؤ منين عموميت دهد، و به طور كلى بفرمايد: «فمن شاء....» مويد اين احتمال اين است كه آيه مورد بحث عينا در سوره دهر هم آمده ، و در آنجا بعد از آيه اى قرار گرفته كه از نماز شب سخن مى گويد و مى فرمايد: «و سبحه ليلا طويلا»، و از اين معنا مى توان نتيجه گرفت كه نماز شب راه مخصوصى است كه آدمى را به سوى پروردگارش هدايت مى كند. بحث روائى رواياتى درباره نزول آيات : «يا ايّها المزّمّل قماللّيل الّا قليلا...»
در الدر المنثور است كه بزار و طبرانى در كتاب اوسط، و ابو نعيم در كتاب «دلائل »، از جابر روايت كرده اند كه گفت : قريش در دارالندوه جلسه اى تشكيل دادند، كه بياييد براى اين مرد (رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نامى انتخاب كنيد، كه مردم با شنيدن آن نام و عنوان ديگر دورش جمع نشوند، و از او فاصله بگيرند. عده اى گفتند چطور است او را كاهن بناميم . جمعى گفتند ديوانه اش معرفى كنيم . عده اى ديگر گفتند اتهام ديوانگى به او نمى چسبد. جمعى پرسيدند چطور است ساحرش بخوانيم ؟ گفتند: نه ، ساحر هم نيست ، گفتند: كار ساحران را مى كند، چون بين دو دوست را به هم مى زند، و در آخر به همين معنا راى دادند و متفرق شدند. جريان به اطلاع رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) رسيد، از شدت اندوه خود را در ملحفه اى پيچيد، جبرئيل به حضورش آمد و عرضه داشت : «يا ايها المزمل »، «يا ايها المدثر». مؤ لف : آخر روايت خالى از سؤ ال نيست ، براى اينكه از ظاهر آن بر مى آيد هر دو سوره با هم نازل شده ، علاوه بر اين از آيات قرآن و حتى از سوره مدثر برمى آيد كه مشركين هر تهمت ناروايى به آن جناب زده اند: كاهن ، ساحر، مجنون ، و شاعرش خوانده اند، و تنها به تهمت زدن به ساحر كه روايت مى گويد، اكتفا نكرده اند، از اين هم كه بگذريم در هيچ جاى قرآن نيامده كه اين تهمت را به آن جناب زده باشند كه بين دوستان را به هم مى زند. و در همان كتاب آمده كه عبد اللّه بن احمد در كتاب «زهد» و محمد بن نصر در كتاب «الصلوه » از عايشه روايت كرده اند كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) شبها بسيار كم مى خوابيد، چون خداى تعالى دستور داده بود «قم الليل الا قليلا». و در تفسير كشاف از عايشه روايت كرده كه در پاسخ شخصى كه پرسيده بود تزميل (روانداز ) رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) چه بود؟ گفت رواندازى بود به طول چهارده ذراع ، كه من در زير نيمى از آن مى خوابيدم ، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بر روى نيم ديگرش نماز مى خواند، پرسيدند از چه جنسى بود؟ گفت به خدا سوگند نه خز بود و نه قز (ابريشم غير مرغوب ) و نه پوست مرعز، و نه ابريشم ، و نه پشم ، رويه آن از مو و آستريش از كرك بود. مؤ لف : اهل فن اين روايت را به جعلى بودن متهم كرده اند، و درست هم هست ،
براى اينكه آن زمانى كه اين سوره كه ابتدايى ترين سوره هاى قرآن است در مكه نازل مى شد، عايشه همسر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نشده بود، ازدواج آن جناب با وى بعد از هجرت در مدينه واقع شد. و از كتاب جوامع الجامع نقل شده كه گفته است : در روايتى آمده كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) داخل خانه خديجه شد، در حالى كه از شدت كوفتگى و فزع و ترس نمى توانست روى پاى خود بايستد، و فرمود: مرا بپيچيد، چيزى نگذشت كه جبرئيل ندايش در داد كه : «يا ايها المزمل ». و در الدر المنثور است كه عبد بن حميد و ابن جرى رو ابن ابى حاتم از سعيد بن جبير روايت كرده اند كه گفت : وقتى آيه «يا ايها المزمل قم الليل الا قليلا» نازل شد، رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) مدت ده سال شب ها را به قيام و عبادت گذرانيد، طايفه اى از اصحابش نيز او را متابعت مى كردند، خداى تعالى بعد از ده سال آيه «ان ربك يعلم انك تقوم ... و اقيموا الصلاه » را نازل كرد، و بعد از ده سال تخفيفى به كار آنان داد. مؤ لف : روايت شده كه آيه تخفيف بعد از يك سال ، و در بعضى روايات بعد از هشت ماه نازل شد، و قيام در شب براى غير رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) واجب نبوده ، همچنان كه جمله «ان هذه تذكره » نيز به بيانى كه گذشت به اين معنا اشاره دارد، و مويد آن خود روايت است كه مى گويد: طايفه اى از اصحاب چنين كردند (نه همه ). و در تهذيب به سند خود از محمد بن مسلم از امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه گفت : من از آن جناب از اين كلام خدا پرسيدم كه مى فرمايد: «قم الليل الا قليلا». فرمود: خداى تعالى به آن جناب دستور داد كه در هر شب نماز شب بخواند، مگر آنكه استثنائا شبى نتواند. مؤ لف : اين روايت به يكى از وجوهى كه مفسرين در آيه ذكر كردند اشاره مى كند. و در مجمع البيان است كه : بعضى گفته اند كلمه «نصفه » بدل است از كلمه «قليل »، در نتيجه بيانى مى شود براى استثناء و مويد اين قول روايتى است كه در آن امام صادق (عليه السلام ) فرموده : قليل عبارت است از نصف ، و جمله «او انقص منه » و جمله «اوزد عليه » به معناى كمتر از نصف و بيشتر از آن است .
چند روايت درباره مراد از ترتيل قرآن و آداب تلاوت قرآن
و در الدر المنثور است كه عسكرى در كتاب مواعظ از على (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) پرسيدند معناى «و رتل القران ترتيلا» چيست ؟ فرمود: حروفش را واضح بگويى ، و چون خواندن شعر صداى خود را ترجيع ندهى نه مانند بحر طويل يكسره باشد و نه مانند شعر پاره پاره ، وقتى به عجائبش برمى خورى در آنجا بايستى ، (و با تكرار آن ) دل را به حركت در آورى ، و زنهار! همتتان اين نباشد كه زودتر به آخر سوره برسيد. مؤ لف : نظير اين معنا را كلينى در كافى به سند خود از عبد اللّه بن سليمان از امام صادق از على (عليه السلام ) به اين عبارت نقل كرده كه فرمود: يعنى حروف آن را واضح بگوييد، و مانند خواندن شعر، به صوت خود ترجيع ندهيد، و مانند ريگ ، درهم و برهمش مكنيد، بلكه با (تكرار ) آياتش دلهاى مبتلا به قساوت را از قساوت تهى كنيد، و هم هيچ يك از شما اين نباشد كه زودتر سوره را تمام كنيد. و در همان كتاب است كه ابن ابى شيبه از طاووس روايت كرده كه گفت : از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) پرسيدند كداميك از مردم قرآن را بهتر مى خوانند؟ فرمود: آن كس كه وقتى تلاوتش را مى شنوى احساس كنى كه او از خدا مى ترسد. و در اصول كافى به سند خود از على بن ابى حمزه روايت كرده كه گفت : امام صادق (عليه السلام ) فرمود: قرآن نبايد به سرعت خوانده شود، بلكه بايد ترتيل شود، پس وقتى به آيه اى بر مى خورى كه در آن سخن از بهشت رفته ، همانجا بايست و از خداى عز و جل درخواست بهشت كن ، و چون به آيه مربوط به دوزخ مى رسى از خدا بخواه تا از آتش پناهت دهد. و در مجمع البيان در معناى ترتيل از ابى بصير از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: ترتيل آن است كه در آن مكث كنى و صوتت را نيكو گردانى .
و نيز در همان كتاب از ام سلمه روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) قرائتش را آيه آيه مى كرد. و در همان كتاب از انس روايت كرده كه گفت : رسول خدا(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) صوت خود را در قرائت مى كشيد.
رواياتى راجع به كيفيّت نزول وحى بر رسول اللّه (صلى الله عليه و آله )
و نيز در همان كتاب روايت كرده كه : حارث بن هشام از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) پرسيد وحى چگونه بر تو نازل مى شود؟ فرمود: احيانا صدايى چون صداى زنگ به گوشم مى خورد، و من آنچه را مى گويد از بر مى شوم ، و اين نوع وحى از ساير انواعش بر من سخت تر است ، و بدنم عرق مى كند، و گاهى فرشته وحى به صورت مردى برايم مجسم مى شود، و من آنچه را مى گويد از بر مى شوم . عايشه هم گفته : گاه مى شد كه وحى بر آن جناب نازل مى شد در حالى كه سوار بر شتر بود ناچار به گردن حيوان مى زد تا بخوابد. و نيز گفته : من ديده ام كه گاهى در روز بسيار سرد وحى بر آن جناب نازل مى شد و خيس عرق مى شد، به طورى كه عرق از پيشانيش مى چكيد. و از تفسير عياشى نقل شده كه او به سند خود از عيسى بن عبيد از پدرش از جدش از على (عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: قرآن بعضى آياتش بعضى ديگر را نسخ مى كند، و لذا بايد به دستور رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) به همه آيات تمسك كرد، يعنى آخرين آيه اى را هم كه نازل شده در نظر بگيريم . و از جمله آخرين آياتى كه به آن جناب نازل شد سوره مائده است ، كه ما قبل خود را نسخ كرده ولى چيزى آن را نسخ نمى كند، اين سوره در حالى بر آن جناب نازل شد كه بر ناقه شهباء سوار بود، و وحى آن چنان بر آن حيوان گران آمد كه نتوانست راه برود، بلكه شكمش را به زمين نزديك مى كرد و من خود ديدم كه نزديك بود نافش به زمين برسد. مؤ لف : اين روايت اگر درست باشد ناگزير بايد بگوييم ظاهر شدن اثر سنگينى وحى در ناقه و يا قاطر، از قبيل تجسم معانى است ، نه اينكه وحى هم امرى مادى و داراى سنگينى وزن است ، چون اين سخن معقول نيست . و نظير اين تعبيرها در رواياتى كه معجزات و كرامات اولياء را نقل مى كنند، بسيار است . و در تهذيب به سند خود از هشام بن سالم از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه در تفسير كلام خداى عز و جل كه فرموده «ان ناشئه الليل هى اشد وطا و اقوم قيلا»، فرمود:
منظور از «اقوم قيلا» اين است كه برخاستن آدمى از بستر براى رضاى خدا (و نه براى هيچ كس ديگر ) قيامى است استوار. مولف : اين روايت به دو سند ديگر در تهذيب و علل از هشام از آن جناب نقل شده . و در مجمع البيان در ذيل آيه «ان ناشئه الليل » آمده كه از امام باقر و امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه فرمودند: منظور به نماز ايستادن در آخر شب است و در الدر المنثور است كه ابن منذر از حسين بن على (عليهماالسلام ) روايت كرده كه آن جناب را ديدند، بين مغرب و عشا نماز مى خواند، سببش را پرسيدند، فرمود: اين از همان ناشئه است .
مراد از تبتّل به سوى خدا(و تبتّل اليه تبتيلا)
و در مجمع البيان در ذيل آيه «وتبتل اليه تبتيلا» مى گويد محمد بن مسلم و زراره و حمران از امام باقر و امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده اند كه فرمودند: منظور از اين تبتل ، بلند كردن دستها در نماز است . و در روايت ابى بصير آمده كه فرمود: «تبتل » اين است كه در نماز دست به سوى خدا بردارى و تضرع كنى . مؤ لف : اين روايت با قنوت نماز منطبق است . و در روايتى ديگر آمده كه «تبتل » به معناى بلند كردن دستها و حركت دادن انگشتان سبابه است . و در روايتى ديگر آمده كه اشاره كردن با انگشتان است . و در روايتى ديگر آمده كه دعا كردن با يك انگشت و اشاره كردن با آن است . باز در مجمع البيان است كه از عبد اللّه بن عمر نقل شده كه وقتى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) شنيد كسى مى خواند: «وطعاما ذا غصه »، از شنيدن آن غش كرد. و در تفسير قمى در ذيل آيه «و كانت الجبال كثيبا مهيلا» آمده : يعنى مانند تل ريگ كه از بالا فرو بريزد.
آيه ۲۰، سوره مزّمّل
إِنَّ رَبَّك يَعْلَمُ أَنَّك تَقُومُ أَدْنى مِن ثُلُثىِ الَّيْلِ وَ نِصفَهُ وَ ثُلُثَهُ وَ طائفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَك وَ اللَّهُ يُقَدِّرُ الَّيْلَ وَ النهَارَ عَلِمَ أَن لَّن تحْصوهُ فَتَاب عَلَيْكمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسرَ مِنَ الْقُرْءَانِ عَلِمَ أَن سيَكُونُ مِنكم مَّرْضى وَ ءَاخَرُونَ يَضرِبُونَ فى الاَرْضِ يَبْتَغُونَ مِن فَضلِ اللَّهِ وَ ءَاخَرُونَ يُقَتِلُونَ فى سبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا الصلَوةَ وَ ءَاتُوا الزَّكَوةَ وَ أَقْرِضوا اللَّهَ قَرْضاً حَسناً وَ مَا تُقَدِّمُوا لاَنفُسِكم مِّنْ خَيرٍ تجِدُوهُ عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيراً وَ أَعْظمَ أَجْراً وَ استَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِيمُ(۲۰) ترجمه آيه پروردگار تو مى داند كه تو و گروهى از مؤ منين كه با تو هستند نزديك از دو ثلث شب و گاهى نصف آن و گاهى ثلث آن را زنده مى داريد و خدا كه تقدير كننده شب و روز است (و در فصول چهارگانه آن را بلند و كوتاه مى كند ) مى داند كه تشخيص دو ثلث و نصف و ثلث در فصول مختلف براى شما ممكن نيست به همين جهت بر شما بخشود از اين پس هر مقدار كه برايتان ميسر است از قرآن بخوانيد. و نيز مى داند كه براى شما بيمارى پيش مى آيد عده اى به سفر مى روند تا از رزق خدا به دست آورند جمعى ديگر در راه خدا جنگ مى كنند در چنين احوال نيز هر مقدار كه مى توانيد از قرآن بخوانيد و نماز بپا بداريد و زكات بدهيد. و به خدا وام دهيد وامى نيكو و بدانيد آنچه از كارهاى خير مى كنيد و از پيش براى خود مى فرستيد نزد خدايش مى يابيد، اما بهتر از آنچه كه كرديد و با اجرى عظيم تر. و از خدا طلب مغفرت كنيد كه خدا آمرزنده و رحيم است (۲۰)
بيان آيه
زمان نزول اين شريفه كه متضمّن تخفيف دستور قيام در دو ثلث شب يا نصف يا ثلث آناست
سخن در اين آيه شريفه براى تخفيف دادن به دستورى است كه در اول سوره به شخص رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) داد، و در آيه «ان هذه تذكره ..». در وسط سوره آن دستور را به عموم مؤ منين تعميم داد، و آن عبارت بود از پرداختن به نماز شب و تهجد، در اين آيه مى خواهد بفرمايد: خدا از مؤ منين اكتفا كرد به هر مقدارى كه بتوانند از قرآن تلاوت كنند، پس آيه شريفه مى خواهد دستور اول سوره را تخفيف دهد، نه اينكه آن را نسخ نموده از قيام در دو ثلث شب و يا نصف آن و يا ثلث آن منع كند. در اخبار زيادى وارد شده كه خصوص اين آيه بعد از گذشتن هشت ماه و يا يك سال و يا ده سال از نزول آيات اول سوره در مكه نازل شد، و ليكن اين حرف از اين نظر سست است كه در آيه شريفه جمله «اقيموا الصلوه و اتوا الزكوه و اقرضوا اللّه قرضا حسنا» آمده ، و ظاهر آن اين است كه مراد از زكات - مخصوصا بدان جهت كه بعد از نماز و قبل از مساءله انفاق مستحبى آمده - زكات واجب باشد، و همه مى دانيم كه زكات بعد از هجرت در مدينه واجب شده . پس نزول اين آيه در مدينه بوده ، و اينكه بعضى گفته اند: زكات در مكه واجب شد، ولى نصاب آن تعيين نشد تا در مدينه معين گرديد، و همچنين اينكه بعضى ديگر گفته اند: ممكن است آيه شريفه قبل از حكمش نازل شده باشد، و حكمش بعد از مدتى كه از نزول آيه گذشت واجب شده باشد وجوهى بدون دليل هستند. علاوه بر بى دليل بودن اين سخنان در آيه شريفه سخن از قتال هم رفته ، مى فرمايد: «و اخرون يقاتلون فى سبيل اللّه » با اينكه مى دانيم در مكه در جو آنچنانى مصلحت نبوده كه در متن آيه سخن از قتال به ميان آيد، و به هر حال ظاهر اين است كه آيه شريفه در مدينه نازل شده باشد نه در مكه ، و بعضى از مفسرين هم به اين نظريه متمايل شده اند. إِنَّ رَبَّك يَعْلَمُ أَنَّك تَقُومُ أَدْنى مِن ثُلُثىِ الَّيْلِ وَ نِصفَهُ وَ ثُلُثَهُ ... خطاب در اين آيه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است ، و تعبير به «ربك » اشاره است به اينكه رحمت و عنايت الهى شامل آن جناب است ، و همچنين تعبير به «يعلم انك تقوم ...»،
بويى از شكر مى دهد، و از لحنش پيداست كه مى خواهد از آن جناب تشكر كند، آرى خودش فرموده «و كان سعيكم مشكورا» «تقوم ادنى من ثلثى الليل و نصفه و ثلثه » - كلمه «ادنى » اسم تفضيل از مصدر «دنو» است ، كه به معناى نزديكى است ، ولى در عرف استعمال اين ماده در موردى شايع شده كه علاوه بر نزديك بودنش به چيزى كمتر از آن هم باشد، مثلا عدد «نه » و عدد «يازده » هر دو به عدد ده نزديكند، اما كلمه «ادنى من عشره » را تنها در پايين تر از ده مثلا «نه » استعمال مى كنند، نه در بالاتر از آن مثلا «يازده »، پس معناى جمله «ادنى من ثلثى الليل » كمى كمتر از دو ثلث شب است . واوعاطفه در جمله «و نصفه و ثلثه » صرفا براى مطلق جمع است ، و مى خواهد بفرمايد خداى تعالى مى داند كه تو در بعضى از شبها كمتر از دو ثلث شب ، و در بعضى از شبها نصف شب ، و در بعضى ثلث شب را به نماز مى ايستى . و مراد از «معيت » در جمله و «طائفه من الذين معك » معيت در ايمان است ، و حرف «من » براى تبعيض است ، و بنابر اين ، آيه شريفه دلالت دارد بر اينكه بعضى از مؤ منين نماز شب مى خواندند، همانطور كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) مى خواند. ولى بعضى از مفسرين حرف «من » را بيانيه گرفته اند، كه مى دانيد درست نيست . و جمله «و اللّه يقدر الليل و النهار» در مقام تعليل براى جمله «ان ربك يعلم » است ، و معناى مجموع آن دو اين است كه چگونه خدا نداند با اينكه خدا آن كسى است كه خلقت و تدبير منتهى به او است . در اين تعليل مى بينيم تقدير، يعنى تعيين مقدار شب و روز و ثلث و نصف و دو ثلث آنها را به اللّه نسبت داده ، نه به نام «رب »، يا نام ديگر، و اين براى آن است كه اندازه گيرى مخلوق از شوون خلقت است ، و خلقت مستند به اللّه است ، كه هر چيزى به او منتهى مى شود. «علم ان لن تحصوه فتاب عليكم فاقروا ما تيسر من القران » - كلمه «احصاء» كه مصدر فعل «تحصوه » است ، به معناى به دست آوردن و احاطه يافتن به مقدار هر چيز، و تعداد آن است و ضمير در «لن تحصوه » به تقدير مستفاد از «يقدر الليل ...»، و يا به قيام مستفاد از «تقوم ادنى ...» بر مى گردد، مى فرمايد: همه شما نمى توانيد يك سوم و يك دوم و دو سوم شبهاى سال را به خاطر كوتاهى و بلندى آن در ايام سال اندازه گيرى بكنيد، و مخصوصا دشوارى اين اندازه گيرى وقتى بيشتر مى شود كه كسى بخواهد اول شب بخوابد،
و درست در يك دوم و يا يك سوم و يا دو سوم شب از خواب برخيزد، مگر اينكه از باب احتياط همه شب را بيدار بماند تا يقين كند آن مقدارى كه مى خواسته بيدار باشد، بيدار بوده است ، و يا چاره اى ديگر بينديشد. پس مراد از اينكه فرمود: «خدا دانست كه شما نمى توانيد اين مقادير را به دست آوريد» اين است كه اين احاطه براى عموم شما مكلفين ميسر نيست ، نه اينكه حتى هيچ فردى نمى تواند چنين احاطه اى پيدا كند. و مراد از اينكه فرمود: «به همين جهت بر شما توبه كرد» اين است كه به رحمت الهيه اش به طرف شما توجه و رجوع كرد و تكليف شما را در اين باب تخفيف داد، بنابر اين ، خداى تعالى بر بندگان خود توبه و رجوعى دارد، و آن اين است كه رحمت خود را بر آنان بسط دهد، و اثر اين توبه خدا آن است كه بندگان ، موفق به توبه و رجوع به وى شوند.و يا اين است كه موفق به هر اطاعتى گردند. و يا اين است كه بعضى از تكاليف دشوار را به كلى بر دارد، و يا در آن تخفيفى بدهد، كه قرآن كريم در باره اولين اثر كه براى توبه خدا شمرديم فرموده : «ثم تاب عليهم ليتوبوا». علاوه بر آن توبه ، خداوند يك توبه ديگرى دارد، و آن بعد از توبه بندگان است ، و اثرش اين است كه توبه آنان را قبول نموده ، گناهانشان را مى آمرزد، و ما در سابق هم به اين معنا اشاره كرده بوديم .
آيه شريفه مربوط به حكم شب زنده دارى مفاد آياتاوّل سوره را نسخ نمى كند بلكه تخفيف مى دهد
و منظور از اينكه فرمود: «پس از قرآن هر چه برايتان ميسور بود بخوانيد»، اين است كه در وظيفه شب زنده دارى و مقدار آن براى عموم تخفيف دهد،و اگر حرف «فاء» را بر سر جمله آورد، و فرمود: «فاقروا»، براى اين بود كه بفهماند اين تخفيف نتيجه علم خدا به دشوارى آن اندازه گيريها براى مكلفين است . و لازمه اين تخفيف توسعه يافتن تكليف براى عموم مكلفين ، و برخوردارى همه از نعمت شب زنده دارى است ، هر كس به مقدار وسعش ، نه اينكه خواسته باشد حكم ثلث و نصف و كمتر از دو ثلث را حتى براى آن فردى كه قدرت احصاى آن را دارد نسخ كند، و بفرمايد: از اين به بعد اين عمل بدعت و حرام است ، براى اينكه گفتيم اين عمل براى غالب مردم دشوار است نه براى همه ، و اگر براى همه غير ميسر بود، و حتى يك نفر هم قادر به انجام آن نبود از اول تشريع نمى شد، چون خداى تعالى هيچ فردى را تكليف به غير ميسور نمى كند «لا يكلف اللّه نفسا الاوسعها».
علاوه بر اين ، در آيه شريفه پيغمبر خود و طايفه اى از مؤ منين را تصديق كرده كه ثلث و يا نصف و يا كمتر از دو ثلث را شب زنده دارى مى كردند، و مى توانستند اين اندازه ها را رعايت كنند، و ميسر نبودن آن را به جميع مردم نسبت داده ، و معلوم است كه جميع مردم عبارتند از آنها كه اين كار را مى كردند، و آنهايى كه نمى كردند، پس حكم شب زنده دارى شاق بر مجموع من حيث المجموع است ، نه شاق بر تك تك عموم مسلمانان ، و چون چنين است تكليف را طورى تخفيف داد كه هم اصل تكليف براى افرادى كه قادر بر اندازه گيرى هستند بماند، و هم آسانتر آن براى همه ميسور شود، و فرمود: «فاقروا ما تيسر من القران »، و حكم شب زنده دارى چه حداكثرش يعنى ثلث و دو ثلث و نصف و چه حداقلش يعنى خواندن مقدار ميسور از قرآن براى عموم مؤ منين مستحب است . مفسرين در اينكه منظور از «قيام ليل » چيست اختلاف كرده اند، آيا قرائت قرآن در خارج نماز است و يا خود نماز خواندن در شب است ؟ و بنا بر اينكه منظور نماز باشد، اختلاف كرده اند در اينكه آيا اين نماز بر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و همه مؤ منين واجب است ، و يا براى همه مستحب است ، و يا بر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) واجب و بر سايرين مستحب است ؟ و نيز اختلاف كرده اند در اينكه آيا آيه مربوط به قيام ليل به وسيله آيه مورد بحث نسخ شده ؟ و آيا حكم نماز شب مبدل به قرائت قرآن به قدر ميسور شده ؟ و اين اقوال كثير چيزى نيست كه تعرض به آنها فايده داشته باشد. «علم ان سيكون منكم مرضى و اخرون يضربون فى الارض يبتغون من فضل اللّه و اخرون يقاتلون فى سبيل اللّه » - اين قسمت از آيه به مصلحت ديگرى كه باعث تخفيف در امر به قيام در ثلث و نصف و كمتر از دو ثلث شد اشاره مى كند، مى فرمايد: علاوه بر اينكه حكم ياد شده بر عامه مكلفين دشوار است ، اين دشوارى در باره بيماران و مسافران و بيشتر رزمندگان است ، و مراد از ضرب فى الارض ، مسافرت ، و مراد از «ابتغاء من فضل الله » طلب روزى از راه مسافرت به نواحى زمين براى تجارت است . «فاقروا ما تيسر منه و اقيموا الصلوه و اتوا الزكوه و اقرضوا اللّه قرضا حسنا» - در اين قسمت از آيه حكم تخفيف را تكرار مى كند تا مطلب تاءكيد شود، و ضمير «منه » به قرآن بر مى گردد، و مراد از خواندن از قرآن به مقدارى كه ميسور باشد، نماز خواندن به مقدارى است مناسب ، با وسعت زمانى كه شب زنده دارى كرده اند.
و مراد از «نمازى كه مامور شده اند به جاى آورند» نمازهاى واجب است ، بنابر اين ، اگر آيه را مدنى بدانيم منظور همين نمازهاى واجب پنجگانه خواهد بود، و اگر مكى باشد بايد بگوييم منظور نمازهايى است كه قبل از هجرت واجب بوده ، و مراد از «زكات » زكات واجب است ، و منظور از «قرض دادن آن به خداى تعالى »، انفاقهاى غير زكات و صدقات مالى است كه در راه خدا داده مى شود. و عطف امر به اقامه نماز و دادن زكات و قرض دادن به خدا به مساءله تخفيف ، براى اشاره به اين معنا بوده كه تكاليف دينى همچنان به وجوب و اهميت خود باقى است ، و خداى تعالى همچنان به امر آن اعتنا دارد، پس كسى خيال نكند كه تخفيف از شب زنده دارى به ساير وظائف سرايت كرده ، در حقيقت آيه مورد بحث از اين نظر شبيه به آيه نجوى است ، كه وقتى (به منظور تخفيف ) حكم صدقه دادن قبل از نجواى با رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) را بر مى دارد، بلافاصله مساءله وجوب نماز و زكات و اطاعت خدا و رسولش را خاطرنشان مى سازد و مى فرمايد: «فاذ لم تفعلوا و تاب اللّه عليكم فاقيموا الصلوه و اتوا الزكوه و اطيعوا اللّه و رسوله ». «و ما تقدموا لانفسكم من خير تجدوه عند اللّه هو خيرا و اعظم اجرا» - كلمه «من خير» بيان «ما» است ، و مراد از «خير مطلق »، اطاعت است ، چه واجب و چه مستحب ، و كلمه هو يا ضمير فصل است ، و يا تاءكيد ضمير در «تجدوه » است . و معناى آيه اين است كه : هر اطاعتى كه به نفع خود از پيش بفرستيد - يعنى براى اينكه با آن زندگى آخرتى خود را تاءمين كنيد - نزد خدا آن را خواهيد ديد، يعنى در روز لقاء اللّه آن را بهتر از همه كارهاى نيك كه مى كرديد، و يا بهتر از هر چيزى كه در دنيا باقى مى گذاريد، و پر اجرتر از آن خواهيد يافت . «و استغفروا اللّه ان اللّه غفور رحيم » - سوره مورد بحث را با امر به استغفار ختم نمود، و در اينكه فرمود: «به درستى خدا غفور و رحيم است » اشعارى به وعده مغفرت و رحمت هم دارد، و بعيد نيست مراد از «استغفار» انجام مطلق طاعات باشد، چون طاعات وسائلى هستند كه با آن مغفرت خدا شامل حال آدمى مى شود، پس مى توان گفت : هر طاعتى استغفار است .
