تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۵۰: تفاوت میان نسخه‌ها

سوره ناس، مدنى است و شش آيه دارد:

قُلْ أَعُوذُ بِرَب النَّاسِ(۱)

الَّذِى يُوَسوِس فى صدُورِ النَّاسِ(۵)

شرحى در مورد اين كه خداى تعالى از سه جهت «'''ربّ الناس '''»، «'''ملك النّاس '''» و «'''إله النّاس '''» بودن ملجأ و معاذ است:

و خداى سبحان، ربّ مردم، و مَلِك آنان، و إله ايشان است؛ همچنان كه در كلام خويش، اين سه صفت خود را جمع كرده فرموده: «'''ذلكم الله ربّكم له الملك لا إله إلّا هو فأنّى تصرفون '''». و در آيه زير، به علّت ربوبيّت و الوهيّت خود اشاره نموده، مى فرمايد: «'''ربّ المشرق و المغرب لا إله إلا هو فاتّخذه وكيلا'''».

و در اين آيه اى كه از نظرت مى گذرد، به علّت مالكيّت خود اشاره کرده، مى فرمايد: «'''له ملك السموات و الأرض و إلى الله ترجع الأمور'''». پس اگر قرار است آدمى در هنگام هجوم خطرهايى كه او را تهديد مى كند، به ربّى پناهنده شود،

بنابراين، جمله: «'''قل أعوذ بربّ النّاس'''»، دستورى است به رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلّم»، به اين كه: به خدا پناه ببرد؛ از اين جهت كه خداى تعالى، ربّ همۀ انسان هاست و آن جناب هم، يكى از ايشان است. و نيز خداى تعالى مَلِك و إله همه انسان هاست و آن جناب هم، يكى از ايشان است.

اولا: چرا در ميان همه صفات خداى تعالى، خصوص سه صفت: «'''ربوبيّت '''» و «'''مالكيّت '''» و «'''الوهيّت '''» را نام برد؟ و نيز چرا اين سه صفت را به اين ترتيب ذكر كرد: اوّل ربوبيّت، بعد مالكيّت، و در آخر الوهيّت؟  

بله اگر بى سرپرست شد، به ادارۀ آن پادشاه مراجعه مى كند. تازه باز دستش به خود شاه نمى رسد، و ولايت هم در اين مرحله عمومى تر است. همچنان كه مى بينيم پادشاه تمام ملت را زير پر و بال خود مى گيرد، و إله مرحله اى است كه در آن بنده عابد، ديگر در حوائجش به معبود مراجعه نمى كند، و كارى به ولايت خاص و عام او ندارد، چون عبادت ناشى از اخلاص درونى است، نه طبيعت مادى. به همين جهت، در سوره مورد بحث نخست از ربوبيّت خداى سبحان و سپس از سلطنتش سخن مى گويد و در آخر، عالى ترين رابطه بين انسان و خدا يعنى رابطه بندگى را به ياد مى آورد، مى فرمايد: «'''قل أعوذ بربّ النّاس ملك النّاس إله النّاس '''».

و ثانيا: روشن گرديد كه چرا جمله هاى: «'''ربّ النّاس '''» «'''ملك النّاس '''»، «'''إله النّاس '''» را متصل و بدون واو عاطفه آورد. خواست تا بفهماند هر يك از دو صفت الوهيّت و سلطنت، سببى مستقل در دفع شرّ است. پس خداى تعالى، سبب مستقل دفع شرّ است، بدين جهت كه ربّ است. و نيز سبب مستقل است، بدين جهت كه مَلِك است. و نيز سبب مستقل است، بدين جهت كه إله است. پس او از هر جهت كه اراده شود، سبب مستقل است، و نظير اين وجه در دو جملۀ «'''الله أحد، الله الصمد'''» گذشت.

و نيز با اين بيان روشن گرديد كه: چرا «'''كلمۀ ناس'''» سه بار تكرار شد، با اين كه مى توانست بفرمايد: «'''قل أعوذ برب النّاس و إلههم و مَلِكهم'''». چون خواست تا به اين وسيله اشاره كند به اين كه: اين سه صفت، هر يك به تنهايى ممكن است پناه پناهنده قرار گيرد، بدون اين كه پناهنده احتياج داشته باشد به اين كه آن دو جمله ديگر را - كه مشتمل بر دو صفت ديگر است - به زبان آورد. همچنان كه در صريح قرآن فرموده: خداى تعالى اسمائى حسنى دارد، به هر يك بخواهيد، مى توانيد او را بخوانيد.  

اين بود توجيهات ما در باره آيات اين سوره؛ ولى مفسّرين در توجيه هر يك از سؤال هاى بالا وجوهى ذكر كرده اند كه دردى را دوا نمى كند.

«'''مراد از «وسواس خنّاس» و اين كه فرمود: «من الجنّة و النّاس'''»:

* «'''مِن شرِّ الْوَسوَاسِ الخَْنَّاسِ'''»:

در مجمع البيان آمده كه: كلمۀ «'''وسواس '''» به معناى حديث نفس ‍ است، به نحوى كه گويى صدايى آهسته است كه به گوش مى رسد. و بنا به گفتۀ وى، كلمۀ «'''وسواس '''» مانند كلمه «'''وسوسه '''»، مصدر خواهد بود، و ديگران آن را مصدرى سماعى و بر خلاف قاعده دانسته اند. چون قاعده اقتضا مى كرد «'''واو'''» اول اين كلمه به كسره خوانده شود، همچنان كه حرف اوّل مصدر ساير افعال چهار حرفى به كسره خوانده مى شود. مثلا مى گويند: «'''دحرج، يدحرج، دحراجا و زلزل، يزلزل، زلزالا'''».  

و كلمۀ «'''خنّاس'''»، صيغه مبالغه از مصدر «'''خنوس '''» است كه به معناى اختفاى بعد از ظهور است.

* «'''الَّذِى يُوَسوِس فى صدُورِ النَّاسِ'''»:

اين جمله، صفت «'''وسواس خنّاس '''» است، و مراد از «'''صدور ناس'''»، محلّ وسوسه شيطان است. چون شعور و ادراك آدمى به حسب استعمال شايع، به قلب آدمى نسبت داده مى شود كه در قفسه سينه قرار دارد، و قرآن هم در اين باب فرموده: «'''و لكن تعمى القلوب الّتى فى الصدور'''».

* «'''مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ'''»:

اين جمله، بيان «'''وسواس خنّاس'''» است و در آن، به اين معنا اشاره شده كه: بعضى از مردم كسانى هستند كه از شدّت انحراف، خود شيطانى شده و در زمره شيطان ها قرار گرفته اند، همچنان كه قرآن در جاى ديگر نيز فرموده: «'''شياطين الإنس و الجنّ '''».

و اما اين كه بعضى گفته اند كه كلمۀ «'''ناس '''»، هم بر جماعتى از انسان ها اطلاق مى شود و هم بر جماعتى از جنّ، و جمله «'''من الجنّة و النّاس '''» بيانگر اين معناى اعم است، سخنى است بى دليل كه نبايد بدان اعتنا نمود.

همچنين به اين سخن كه بعضى گفته اند كه: كلمه «'''و النّاس'''»، عطف است بر كلمه «'''وسواس'''»، و معناى عبارت اين است كه: پناه مى برم به خدا از شرّ وسواس خنّاس كه از طائفه جنّ هستند، و از شرّ مردم. چون اين معنايى است كه همه مى دانند، از فهم به دور است.

«'''رواياتى درباره شأن نزول و مراد از «وسواس» و وساوس و تسويلات آن'''»:

 

پس رسول خدا «صلّى الله عليه و آله و سلّم» گفت: «بسم الله الرحمن الرحيم قل أعوذ بربّ الناس ...

و در همان كتاب آمده كه عيّاشى به سند خود از ابان بن تغلب، از جعفر بن محمد (عليهماالسلام) روايت كرده كه فرمود: رسول خدا «صلى الله عليه و آله و سلّم» فرموده: هيچ مؤمنى نيست مگر آن كه براى قلبش در سينه اش دو گوش هست. از يك گوش فرشته بر او مى خواند و مى دمد و از گوش ديگرش، وسواس خنّاس بر او مى خواند. خداى تعالى به وسيلۀ فرشته او را تأييد مى كند؛ و اين همان است كه فرموده: «'''و أيّدهم بروح منه: ايشان را به روحى از ناحيه خود تأييد مى كند'''».

و در امالى صدوق، به سند خود از امام صادق «عليه السلام» روايت كرده كه فرمود: وقتى آيه: «'''و الّذين إذا فعلوا فاحشة أو ظلموا أنفسهم ذكروا الله فاستغفروا لذنوبهم'''»، نازل شد، ابليس بر بالاى كوهى در مكّه رفت كه آن را كوه «ثوير» مى نامند؛ و به بلندترين آوازش عفريت هاى خود را صدا زد. همه نزدش جمع شدند. پرسيدند: اى بزرگ ما! مگر چه شده كه ما را نزد خود خواندى؟ گفت: اين آيه نازل شده، كداميك از شماست كه اثر آن را خنثى سازد؟ عفريتى از شيطان ها برخاست و گفت: من از اين راه آن را خنثى مى كنم. شيطان گفت: نه، اين كار از تو بر نمى آيد. عفريتى ديگر برخاست و مثل همان سخن را گفت، و مثل آن پاسخ را شنيد.