تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۷
بيان آيات
صدر اين آيات متصل است به داستان رزق دادن خدا به بندگان كه در باره اش مى فرمود: ((اللّه لطيف بعباده يرزق من يشاء(( و قبل از آن هم فرمود: ((له مقاليد السموات و الارض يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر(( و ما در سابق اشاره كرديم به اينكه يكى از بزرگترين رزقها، دينى است كه خداى سبحان در اختيار بندگانش گذاشته و با در نظر داشتن اين نكته گفتار اين فصل داخل در گفتار فصل گذشته مى شود كه در باره وحى سخن مى گفت ، و به طور كلى آيات اين سوره براى بيان آن ريخته شده ، بعد از هر چند آيه يكبار برگشته به همان غرض اشاره مى كند.
آنگاه پاره اى از آيات و دلائل توحيد را كه مربوط به رزق است - مانند خلقت آسمانها و زمين ، و منتشر كردن جنبندگان در آسمان و زمين ، و خلقت كشتى ها كه در دريا در حركتند، و دادن فرزندان ذكور و اناث ، و يا يكى از آنها را به هر كه بخواهد، و ندادن هيچ يك از آنها را به هر كه بخواهد - ذكر مى كند.
و آنگاه مى فرمايد بعضى از رزق ها هست كه تنها در دنيا مى دهد، و به همه مى دهد و آن رزقى است كه با فناى دنيا فانى مى شود. و بعضى ديگرش مخصوص مؤ منين است كه در آخرت مى دهد، و آن بهترين رزق و پايدارترين رزق است ، و از همين جا به مناسبت ، به ذكر صفات مؤ منين منتقل شده ، حسن عاقبت آنان را بيان مى كند، و نيز به اوصاف قيامت و عاقبت ستمكاران منتقل مى شود، و شرح مى دهد كه در قيامت با چه هولها و وحشتها و عذابها روبرو مى شوند.
از اينها گذشته در خلال آيات ، اجمالى از پاره اى احكام را بيان نموده ، انذار و تخويفى هم مى كند، و به حق دعوت نموده ، و به حقايق و معارف بسيارى اشاره مى نمايد.
وَ لَوْ بَسط اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فى الاَرْضِ وَ لَكِن يُنزِّلُ بِقَدَرٍ مَّا يَشاءُ إِنَّهُ بِعِبَادِهِ خَبِيرُ بَصِيرٌ
كلمه ((قدر(( در مقابل كلمه ((بسط(( است . اولى به معناى تنگ گرفتن رزق و دومى به معناى وسعت دادن به آن است ، در جمله سابق هم كه مى فرمود: ((يبسط الرزق لمن يشاء و يقدر(( به همين معنا است . و كلمه ((قدر(( - به فتح قاف و دال ، و هم به سكون دال - به معناى كميت و حجم هر چيز است ، و در جمله مورد بحث كه مى فرمايد: ((و لكن ينزل بقدر ما يشاء(( به اين معنا است . مى فرمايد خداى تعالى هر چه را بخواهد با كميت و حجم نازل مى كند. و به معناى كميت و حجم معين هم مى آيد، مانند آيه ((فقدرنا فنعم القادرون ((. كلمه ((بغى (( به معناى ظلم است . و كلمه ((بعباده (( از باب به كار بردن ظاهر در جاى ضمير است ، چون مى توانست بفرمايد ((انه بهم خبير بصير(( به خاطر اينكه در اول آيه كلمه ((عباده (( ذكر شده بود. و نكته اى كه دوباره آن را ذكر كرد و به ضمير آن اكتفاء نفرمود، اين است كه خواست به بيان خبير و بصير بودنش به حال بندگان اشاره كند، و بفرمايد بدين جهت خبير و بصير به آنان است كه مخلوق او و هيئتشان قائم به او است ، و ديگر معقول نيست كه محجوب از او بوده و برايش مجهول و ناشناخته باشند، و همچنين كلمه ((لعباده (( خالى از اين اشاره نيست كه چرا خداى تعالى رزق بندگان خود را مى دهد، چون بندگان اويند، و رزق بندگان به عهده مولايشان است . سنت الهى در روزى دادن به مردم : ((ينزل بقدر ما يشاء(( و معناى آيه شريفه اين است كه : اگر خداى تعالى رزق همه بندگان خود را وسعت بدهد و همه سير شوند، شروع مى كنند به ظلم كردن در زمين ، چون طبيعت مال اين است كه وقتى زياد شد طغيان و استكبار مى آورد، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((ان الانسان ليطغى ان راه استغنى ((. و به همين جهت خداى تعالى رزق را به اندازه نازل مى كند، و به هر كس به مقدارى معين روزى مى دهد، چون او به حال بندگان خود خبير و بصير است ، مى داند كه هر يك از بندگانش استحقاق چه مقدار از رزق دارد، و چه مقدار از غنى و فقر مفيد به حال او است ، همان را به او مى دهد. پس جمله ((و لكن ينزل بقدر ما يشاء(( بيان سنت الهى در روزى دادن بر طبق حال مردم است ، مى فرمايد: صلاح حال مردم در اندازه ارزاقشان دخالت دارد، و اين با طغيانى كه در بعضى ثروتمندان مشاهده مى كنيم و مى بينيم كه روز به روز ثروتمندتر مى شوند منافات ندارد، براى اينكه خداى تعالى غير از آن سنت سنتى ديگر نيز دارد كه بر سنت قبلى حاكم است ، و آن عبارت است از سنت آزمايش و امتحان و در اين باره فرموده : ((انما اموالكم و اولادكم فتنه ((، و همچنين سنت سومى دارد، كه آن سنت مكر و استدراج است ، كه در آن باره مى فرمايد: ((سنستدرجهم من حيث لا يعلمون و املى لهم ان كيدى متين ((.
پس سنت اصلاح ، يعنى اندازه گيرى رزق ، سنتى است ابتدايى كه با آن ، حال انسانها اصلاح مى شود، مگر آنكه خداوند بخواهد انسانى را در بوته امتحان قرار دهد كه در آن صورت ديگر به طور موقت از سنت قبليش چشم مى پوشد، و در اين باره مى فرمايد: ((و ليبتلى اللّه ما فى صدوركم و ليمحص ما فى قلوبكم ((. و يا به خاطر كفران نعمت و تغيير آن ، سنت قبلى خود را كه دادن رزق به مقتضاى صلاح حال او بود تغيير دهد، كه در اين صورت سنت ديگرى به كار مى برد، و آن اين است كه آن قدر رزقش را وسعت مى دهد تا طغيان كند، و در اين باره فرموده : ((ان اللّه لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم ((.
شباهت رزق مادى با معارف حقه و شرايع آسمانى ، از نظرنزول و قسمت
و همانطور كه دادن مال و فرزندان و سائر نعمتهاى مادى و صورى رزق مقسوم است ، و هر كسى از آن قسمتى دارد، همچنين معارف حقه و شرايع آسمانى كه منشاء همه آنها وحى است نيز رزق مقسوم است . آن نيز از ناحيه خدا نازل مى شود، و خداوند به وسيله آن نيز مردم را امتحان مى كند، چون همه در عمل به آن معارف و بكار بستن آنها يكسان نيستند، همچنان كه در بكار بستن نعمتهاى صورى يكسان نيستند. و بنابراين ، اگر چنانچه معارف الهى و احكام خدايى همگى يك دفعه نازل مى شد، با در نظر داشتن اينكه شامل تمامى شؤ ون حياتى انسان است ، مردم نمى توانستند آن را تحمل كنند، و قهرا به آن ايمان نمى آورند مگر تك تكى از ايشان ، و بدين جهت خداى سبحان آن را به تدريج بر رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) نازل كرد، تا مردم با پذيرفتن قسمتهاى اول آن آماده شوند براى پذيرفتن قسمتهاى بعدى . و در اين باره فرموده : ((و قرانا فرقناه لتقراه على الناس على مكث ((.
و همچنين اين سنت را در معارف عاليه اى كه در باطن معارف ظاهرى و ساده دين نهفته جارى ساخته است ، به همين نحو كه گفتيم آنها را در باطن اينها قرار داده ، چون اگر همه آنها را مانند اينها بى پرده بيان مى كرد، عموم مردم طاقت تحملش را نمى داشتند و فهم آنان از دركش عاجز مى ماند، و بدين جهت آنها را در باطن معارف ساده قرار داد تا افراد انگشت شمارى كه استعداد درك آنها را دارند، درك كنند. و هر دو سنخ معارف را در قالبى از الفاظ درآورده كه هر كس به قدر فهم و ظرفيتش از آن الفاظ استفاده مى كند، همچنان كه خداى تعالى اين معارف را كه در قرآن كريم است به بارانى مثل زده كه از آسمان مى ريزد، و دلهاى مردم را به زمين هاى مختلف مثل زده كه هر يك به قدر ظرفيت خود از آن استفاده مى كند ((انزل من السماء ماء فسالت اوديه بقدرها((. و همچنين احكام و تكاليف شرعى را يكسان بر همه مردم تحميل نكرد، چون اگر مى كرد بعضى از مردم تاب تحملش را نمى داشتند، و به همين جهت آنها را به مقتضاى ابتلاآتى كه هر فردى از افراد دارد تقسيم كرد تا هر كس به تكليفى كه متوجه خود او است عمل كند. پس روزى دادن از معارف و شرايع هم از هر جهت كه فرض شود عينا مانند روزى دادن از مال و اولاد است كه بين مردم تقسيم ، و بر حسب حال فرد فرد آنان و به مقتضاى صلاح ايشان تقسيم شده است . وَ هُوَ الَّذِى يُنزِّلُ الْغَيْث مِن بَعْدِ مَا قَنَطوا وَ يَنشرُ رَحْمَتَهُ وَ هُوَ الْوَلىُّ الْحَمِيدُ كلمه ((قنوط(( به معناى نوميدى ، و كلمه ((غيث (( به معناى باران است . در مجمع البيان مى گويد: ((غيث (( به معناى باران به موقع است كه آمدنش نافع است ، به خلاف كلمه ((مطر(( كه هم به چنان بارانى اطلاق مى شود و هم به باران زيان بخش ، كه در غير موقع خودش ببارد. و ((نشر رحمت (( به معناى منتشر كردن نعمت در بين مردم است ، به اين صورت كه با فرستادن باران نباتات را بروياند و ميوه ها را به بار بنشاند.
در اين آيه از داستان روزى رساندن ، به مساءله توحيد و آيات و ادله آن منتقل شده ، چون مختصر مناسبتى در بين بوده ، و در آخر آيه دو اسم از اسماى حسناى خداى تعالى را آورده ، و او را در برابر فعل جميلش به ولى و حميد ستوده ، و در آيه بعد هم تا چند آيه همين مساءله توحيد را دنبال كرده است . وَ مِنْ ءَايَتِهِ خَلْقُ السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَث فِيهِمَا مِن دَابَّةٍ ... كلمه ((بثّ(( به معناى منتشر كردن است ، مى گويند: ((بثّ الريح التراب : باد خاك را متفرق كرد((؛ و كلمه ((دابه (( به معناى هر جنبده اى است كه روى زمين حركت كند. پس اين كلمه شامل تمامى حيوانات يعنى جانداران مى شود. و معناى آيه روشن است . و از ظاهر آن برمى آيد كه در آسمانها نيز جنبندگانى هست ، و اينكه بعضى جنبندگان آسمان را به ملائكه تفسير كرده اند، صحيح نيست ، زيرا اولا آيه شريفه مطلق است ، و نمى شود بدون دليل آن را مقيد به يك نوع جاندار كرد، و ثانيا اصولا اطلاق كلمه ((دابه (( بر فرشتگان معهود نيست . ((و هو على جمعهم اذا يشاء قدير(( - اين جمله اشاره است به حشر جنبندگانى كه در زمين منتشر كرده . و اگر فرمود: ((على جمعهم (( و نفرمود: ((على حشرهم (( بدين جهت است كه خواست اين جمع در مقابل آن بث و پراكنده كردن قرار گيرد. و در اينكه ضمير اولى العقل رابه كار برد و فرمود ((على جمعهم ((، و نفرمود ((جمعها(( هيچ دلالتى نيست بر اينكه جانداران آسمان همه مانند انسان داراى عقلند، چون همين مقدار كافى است كه براى خود شعورى داشته باشند، و به حكم آيه ((و ما من دابه فى الارض و لا طائر يطير بجناحيه الا امم امثالكم ما فرطنا فى الكتاب من شى ء ثم الى ربهم يحشرون (( همه جانداران داراى شعورى مخصوص به خود هستند. توضيحى راجع به ((قدير(( بودن خداى تعالى كلمه ((قدير(( يكى از اسماء حسناى خداى تعالى است كه مركز همه قدرتها است . راغب مى گويد كلمه ((قدرت (( هرگاه وصف انسان قرار گيرد نام هيئتى براى انسان است كه با آن مى تواند كارى را كه مى خواهد انجام دهد. و چون خداى تعالى با آن وصف شود، معناى عاجز نبودن را مى دهد. اين كلمه تنها در مورد خداى تعالى بطور مطلق استعمال مى شود، و تنها در مورد او است كه مى توان بطور مطلق گفت ((قادر(( است ، و اما غير خداى تعالى محال است كسى قادر مطلق باشد، هر چند كه لفظ قادر بطور مطلق درباره آن اطلاق بشود. پس هر گاه بخواهيم غير خدا را قادر بخوانيم حق كلام اين است كه بگوييم فلانى قادر بر فلان كار است . و اگر بگوييم فلانى قادر است ، صرف تعبير است و گر نه معنايش مقيد است ، چون آن كس ، قادر بر كار معينى است ، نه قادر مطلق . و به همين جهت است كه غير از خدا احدى به اين صفت توصيف نمى شود، مگر آنكه به ضدش نيز توصيف مى شود، چون غير خدا هر كه را فرض كنيم به هر كارى كه قادر باشد، از كارهاى د يگر عاجز است ، تنها كسى كه بطور كلى عجز از او منتفى است و به هيچ وجه متصف به آن نمى شود، خداست .
و كلمه ((قدير(( به معناى آن فاعلى است كه هر چه بخواهد مى كند، و بر مقتضاى حكمت هم مى كند، نه زائد بر آن ، و نه ناقص از آن ، و به همين جهت صحيح نيست كه غير از خداى تعالى كسى به اين صفت متصف شود: ((انه على ما يشاء قدير : او است كه بر هر چه بخواهد قدير است ((. كلمه ((مقتدر(( نيز قريب المعناى با كلمه قدير است و به همين معنا است جمله ((عند مليك مقتدر(( چيزى كه هست در غير خداى تعالى هم استعمال مى شود، و در غير خدا معنايش متكلف و مكتسب قدرت است ، يعنى كسى كه براى به دست آوردن قدرت خود را به زحمت مى اندازد، و خود را قدرتمند وانمود مى كند. و حقا خوب معنا كرده ، چيزى كه هست در آنجا كه گفت ((و چون خداى تعالى با آن وصف شود معناى عاجز نبودن را مى دهد(( پيداست كه سهل انگارى نموده ، چون صفات ذاتى خداى تعالى از قبيل حيات و علم و قدرت معانى ايجابى هستند، نه سلبى براى اينكه عين ذاتند، و معقول نيست معناى سلبى عين ذات باشد، مثلا معناى حيات ، نداشتن مرگ ، و معناى علم ، نداشتن جهل ، و معناى قدرت ، نداشتن عجز باشد اين عقيده صابئين است ، و لازمه اش اين است كه ذات خدا خالى از صفات كمال باشد. پس حق مطلب اين است كه معناى قدرت در خداى تعالى نيز قدرت بر انجام هر كارى باشد كه اراده كرده ، و لازمه آن اين است كه مطلق عجز از ساحت او نفى شود. وَ مَا أَصبَكم مِّن مُّصِيبَةٍ فَبِمَا كَسبَت أَيْدِيكمْ وَ يَعْفُوا عَن كَثِيرٍ كلمه ((مصيبت (( به معناى هر ناملايمى است كه به انسان برسد، گويى از راه دور به قصد آدمى حركت كرده تا به او رسيده است . و مراد از جمله ((ما كسبت ايديكم (( گناهان و زشتى ها است . و معناى جمله ((و يعفوا عن كثير(( اين است كه خداوند بسيارى از همان گناهان و زشتى هايتان را مى بخشايد.
خطاب در اين آيه اجتماعى و متوجه به جامعه است ، و مانند خطابهاى ديگر منحل به خطابهاى جزئى و به فرد فرد اجتماع نيست ، و لازمه اش اين است كه مراد از مصيبت هم مصائب عمومى و همگانى از قبيل قحطى ، گرانى ، و با، زلزله و امثال آن باشد. بررسى مفاد آيه ((و ما اصبكم من مصيبه فبما كسبت ايديكم ....(( كه وجود ارتباط بينگناهان و مصائب دنيوى را افاده مى كند پس مراد آيه اين شد: مصائب و ناملايماتى كه متوجه جامعه شما مى شود، همه به خاطر گناهانى است كه مرتكب مى شويد، و خدا از بسيارى از آن گناهان درمى گذرد و شما را به جرم آن نمى گيرد. پس آيه شريفه در معناى اين آيات است : ((ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس ليذيقهم بعض الذى عملوا لعلهم يرجعون ((. ((و لو ان اهل القرى امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض و لكن كذبوا((. ((ان اللّه لا يغير ما بقوم حتى يغيروا ما بانفسهم (( و آيات ديگرى كه همه دلالت دارد بر اينكه بين اعمال آدمى و نظام عالم ارتباطى خاص برقرار است . به طورى كه اگر جوامع بشرى عقائد و اعمال خود را بر طبق آنچه كه فطرت اقتضاء دارد وفق دهند، خيرات به سويشان سرازير و دره اى بركات برويشان باز مى شود، و اگر در اين دو مرحله به فساد بگرايند، زمين و آسمان هم تباه مى شود، و زندگيشان را تباه مى كند. اين آن حقيقتى است كه سنت الهى اقتضاى آن را دارد، مگر آنكه باز هم پاى سنت ديگر به ميان آيد، همان سنت كه گفتيم حاكم بر سنت رزق است ، يعنى سنت امتحان و استدراج و املاء كه در اين صورت وضع صورتى ديگر به خود مى گيرد، (و به جاى چشاندن نمونه اى از آثار سوء اعمالشان ، نعمت را به سويشان سرازير مى كند، تا به طور كلى با فساد خو بگيرند، و سراسر جهان براى نابوديشان يك جهت شده ، عوامل و اسبابش براى منقرض ساختن آنان بسيج شوند)، همچنان كه فرموده : ((ثم بدلنا مكان السيئه الحسنه حتى عفوا و قالوا قدمس اباءنا الضراء و السراء فاخذنا هم بغته و هم لا يشعرون ((.
ممكن هم هست خطاب در آيه منحل به خطابهاى جزئى و متوجه به فرد فرد بشر بشود، آن وقت مراد از ((مصيبت (( ناملايماتى است كه متوجه جان و مال و فرزند و عرض تك تك افراد مى شود و ناشى از گناهانى است كه هر كس خودش مرتكب شده ، و خدا از بسيارى از آن گناهان درمى گذرد.
سه مطلبى كه از سياق آيه شريفه بدست مى آيد
و به هر حال چه خطاب عمومى غير منحل باشد، و چه عمومى منحل ، از سياق بر مى آيد كه اولا مؤ من و كافر را يكسان شامل مى شود، و مؤ يد اين معنا آيه بعدى است كه بطور مسلم متوجه مؤ من و كافر است . و ثانيا مراد از جمله ((ما كسبت ايدى الناس (( تنها گناهان و زشتى ها است ، نه تمامى اعمال چه خوب و چه بد. و ثالثا مراد از مصائبى كه به انسانها مى رسد آثار سوء دنيايى اعمال است ، آثارى كه بين آنها و آن اعمال ارتباط و تداعى خاصى است ، نه جزاى آخرتى اعمال . با اين بيان اولا جواب يك شبهه در خصوص آيه شريفه ، داده مى شود. و ثانيا تفسيرى كه بعضى در باره آيه كرده اند رد مى شود. اما شبهه اى كه شده اين است كه بعضى گفته اند: اگر منظور از مصائب عموم مصيبتها باشد، اين عموميت با مصائبى كه انبياء (عليهم السلام ) با آن مواجه شدند منتفى مى شود، چون انبياء (عليهم السلام ) معصوم بودند و گناهى نداشتند تا مستوجب آن مصائب گردند، و همچنين اطفال و ديوانگان مكلف به هيچ تكليفى نيستند تا به خاطر مخالفت با آن تكاليف مستوجب مصائب شوند، پس ناگزير بايد از عموميت آيه صرفنظر نموده آن را به مصائب انبياء و اطفال و مجانين تخصيص زد. جواب اين شبهه اين است : اين كه در آيه فرموده ((فبما كسبت ايديكم (( و مصائب را مستند به گناهان كرده خود دليل است بر اينكه خطاب در آيه متوجه كسانى است كه صدور گناه از آنان ممكن باشد، پس آيه شريفه از اول شامل انبياء و افراد غير مكلف نيست ، و شامل نشدن آن از باب تخصص است نه تخصيص .
تفسيرى بى پايه براى آيه و وجه بى پايگى آن
و اما تفسيرى كه براى آيه كرده اين است كه : به مقتضاى اين آيه بايد تمامى گناهان همه مؤ منين آمرزيده شود، براى اينكه گناهانشان يا از آنهايى است كه مصائب دنيوى را به بار مى آورد، و عقوبتش را در همين دنيا مى چشند، و يا از آنهايى است كه مورد عفو قرار مى گيرد، پس در آخرت هيچ گناهى ندارند. وجه بى پايگى اين تفسير اين است كه (سياق آن را در نظر نگرفته اند، و فقط مفاد تحت اللفظى آن را ملاك قرار داده اند و) آيه شريفه در مقام اثبات ارتباط بين مصائب و گناهان است ، و تنها مى خواهد بفرمايد: گناهان آثار سوئى هم در دنيا دارند، چيزى كه هست بعضى از آن آثار به صاحبش اصابت مى كند، و بعضى بخشوده مى شوند، و به خاطر عواملى از قبيل صله رحم ، صدقه ، دعاى مؤ منين ، توبه و امثال آن - كه در اخبار آمده - آثار آنها از صاحبش برمى گردد، و اما درباره آثار سوء آخرتى گناهان ، همانطور كه گفتيم آيه شريفه ساكت است ، و در مقام اثبات يا نفى آن نيست . علاوه بر اينكه گفتيم آيه شريفه نسبت به مؤ من و كافر عام است ، و معنا ندارد نسبت به مؤ من مفادى ، و نسبت به كافر مفادى ديگر داشته باشد. نسبت به مؤ من بفرمايد گناهانش يا به وسيله مصائب و يا به وسيله عفو بخشيده مى شود، و اما از كافر بخشوده نمى شود. و بعد از همه اين حرفها وجه اول بهترين وجه است . وَ مَا أَنتُم بِمُعْجِزِينَ فى الاَرْضِ وَ مَا لَكُم مِّن دُونِ اللَّهِ مِن وَلىٍّ وَ لا نَصِيرٍ معناى اين آيه شريفه روشن است ، و با در نظر داشتن اتصالش به آيات قبل اين نكته را مى فهماند كه : شما مردم نمى توانيد خدا را عاجز كنيد تا از رسيدن مصائبى كه مولود گناهان شما است جلوگيرى به عمل بياوريد، و شما به جز او وليى كه متولى امورتان شود، و بلاها و مصائب را از شما برگرداند نداريد، و نيز ناصرى كه شما را در دفع آن مصائب يارى كند نخواهيد داشت . بيان آيات ((و من آياته الجوار فى البحر...(( كه كشتى ها را به عنوان يكى از آياتخداوند به ياد مى آورد وَ مِنْ ءَايَتِهِ الجَْوَارِ فى الْبَحْرِ كالاَعْلَمِ كلمه ((جوارى (( جمع ((جاريه (( است كه به معناى كشتى است . و كلمه ((اعلام (( جمع ((علم (( است كه به معناى علامت است . و كوه را (از آن جهت كه علامت راه ها است ) علم مى گويند، و اگر كشتى را به كوه تشبيه كرده به منظور افاده بزرگى آن بوده و بقيه الفاظ آيه روشن است .
إِن يَشأْ يُسكِنِ الرِّيحَ فَيَظلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلى ظهْرِهِ ... ضمير در كلمه ((يشا(( به خداى تعالى برمى گردد، مى فرمايد: اگر خدا بخواهد باد را فرو مى نشاند. و كلمه ((رواكد(( جمع ((راكده (( به معنى ثابت و پا بر جا است . و معناى آيه اين است كه : اگر خدا بخواهد باد را كه وسيله حركت كشتى ها است فرو مى نشاند و كشتى ها در وسط اقيانوسها از حركت باز مى ايستد. ((ان فى ذلك للايات لكل صبار شكور(( - كلمه ((صبر(( در اصل به معناى ((حبس (( است . و كلمه ((شكر(( هم در اصل به معناى اظهار نعمت ولى نعمت به زبان يا به عمل است . و معناى جمله اين است : آنچه كه در باره كشتى هاى حركت كننده بر پشت دريا به وسيله بادها گفتيم كه مردم و مال التجاره آنان را از ساحل اين دريا به ساحل آن دريا مى برد، خود آياتى است براى هر كسى كه نفس خود را از اشتغال به چيزهايى كه به دردش نمى خورد حبس مى كند، و به تفكر در نعمتهاى خدا مى پردازد، چون تفكر در نعمتها يكى از مصاديق شكر نعمت است . بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از ((كل صبار شكور(( مؤ من است ، چون هيچ مؤ منى خالى از دو حال نيست ، حال ضراء و حال سراء، اگر در حال ضراء و شدت قرار گيرد، صبر مى كند و از صابران است ، و اگر در حال سراء و رفاه باشد، از شاكران خواهد بود. أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمَا كَسبُوا وَ يَعْف عَن كَثِيرٍ كلمه ((يوبقهن (( مضارع از باب افعال يعنى از ((ايباق (( است ، و ((ايباق (( به معناى ((اهلاك - نابود كردن است ((، و ضمير مونث در آخر اين كلمه به كلمه ((جوارى (( بر مى گردد. و ضمير مذكر در ((كسبوا(( به مردم عود مى كند، و دو كلمه ((يوبقهن (( و ((يعف (( عطفند بر جمله ((يسكن (( و معناى آيه اين است : اگر خدا بخواهد كشتى ها را به وسيله غرق هلاك مى كند، و به كيفر گناهان مردم از بين مى برد، و از بسيارى از گناهان ايشان در مى گذرد. و خلاصه مى خواهد بفرمايد: بعضى از گناهان مردم كافى است در اينكه مستحق غرق و هلاكت شوند، و خدا از بسيارى از گناهان ايشان درمى گذرد.
دو تفسير ديگر در معنا مى آيد كه هر دو بى مورد و داراى تكلف اند
بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از اهلاك كشتى ها، اهلاك مردم است كه سوار بر آنهايند كه يا مجازا نسبت اهلاك را به خود كشتى ها داده ، و يا مضافى در تقدير است ، و تقدير كلام ((يرسل الريح العاصفه فيوبقهم (( مى باشد. و معنايش اين است كه : اگر خدا بخواهد باد را ساكن و آرام مى كند و مردم در وسط دريا راكد و بى حركت مى مانند، و اگر بخواهد باد را به شدت مى فرستد تا با غرق كردن كشتى ايشان را هلاك كند. و بسيارى را مشمول عفو خود قرار داده نجات دهد. و حاصل كلام اينكه : اگر بخواهد باد را ساكن مى كند و يا آن را مى فرستد تا مردمى را به جرم گناهانشان هلاك نموده و مردمى ديگر را به عفو از گناهانشان نجات بدهد. و خواننده خود به خوبى مى داند كه چقدر اين تفسير بى مورد است .
بعضى ديگر گفته اند: كلمه ((يعف (( عطف است بر كلمه ((يسكن الريح (( تا جمله ((بما كسبوا((، و به همين جهت آن را با ((و(( عطف كرد، نه با ((اءو((. و معنايش اين است كه : اگر بخواهد آنان را با ساكن كردن در دريا عقاب مى كند، و يا با دچار شدن به طوفان شكنجه مى نمايد، و اگر بخواهد از بسيارى عفو مى كند. اين تفسير هم مثل تفسير قبل داراى تكلف است . وَ يَعْلَمَ الَّذِينَ يجَدِلُونَ فى ءَايَتِنَا مَا لهَُم مِّن محِيصٍ بعضى گفته اند: اين جمله نتيجه اى است معطوف بر نتيجه ديگر كه حذف شده ، و تقدير آن چيزى نظير اين عبارت است : ((و يعف عن كثير ليظهر به قدرته و يعلم الذين يجادلون فى آياتنا ما لهم من مفر و لا مخلص (( يعنى : ((يكى از آيات خداوند كشتى ها است ، كه اگر بخواهد آن را چنين و چنان مى كند، تا بدين وسيله قدرت خود را بنماياند، و كسانى كه در آيات ما جدال مى كنند بفهمند كه هيچ راه گريزى ندارند((. و از اين قبيل عطف به محذوف در قرآن كريم بسيار آمده ، چيزى كه هست در اين گونه موارد آنچه كه به محذوف عطف شده با ((لام (( آمده ، مانند ((و ليعلم اللّه الذين آمنوا(( يعنى : ما روزگار را بين مردم دست به دست مى گردانيم تا چنين و چنان شود، و تا خدا بداند چه كسانى ايمان آورده و تا از شما گواه بگيرد. و نيز مانند جمله ((و ليكون من الموقنين (( يعنى : ما اين چنين ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان داديم تا چنين و چنان شود و تا او از دارندگان يقين گردد. بعضى ديگر احتمال داده اند كه جمله مذكور عطف باشد بر جزاى شرط، يعنى بر ((يسكن ((، ((يظللن ((، ((يوبقهن ((، ((يعف (( به حذف ((ان (( ناصبه ، مثل اينكه بگويى ((ان جئتنى اكرمك و اعطيك كذا و كذا(( و كلمه ((اعطيك (( را به فتح مى خوانيم به تقدير ((ان (( ناصبه ، و چون اين مساءله مربوط به علم نحو است خواننده را بدين علم ارجاع مى دهيم .
فَمَا أُوتِيتُم مِّن شىْءٍ فَمَتَعُ الحَْيَوةِ الدُّنْيَا ... اين آيه تفصيل و شرحى است براى مساءله روزى دادن كه قبلا بدان اشاره كرده بود، و آن را تقسيم مى كند به رزق عمومى و خصوصى . رزق عمومى عبارت است از ماديات كه خداوند آن را هم به مؤ من و هم به كافر داده . و رزق خصوصى عبارت است از آنچه نزد خدا ذخيره شده براى آخرت مؤ منين به تنهايى . و به مناسبت ذكرى هم از اوصاف مؤ منين نموده و اشاره اى هم به آينده ستمكاران در قيامت مى كند. پس در جمله مورد بحث خطاب ((اوتيتم (( - به طورى كه از سياق برمى آيد - به عموم مردم است ، نه خصوص مشركين . و مراد از ((اوتيتم من شى ء(( تمامى نعمت هايى است كه خدا به مردم روزى كرده . و اگر كلمه ((متاع (( را به كلمه ((حياه (( اضافه فرموده ، اشاره است به اينكه نعمت هاى مادى ، روزى قطع مى شود و ثبات و دوامى ندارد. و معناى آيه اين است : آنچه به شما داده شده از نعمت هايى كه نزد شما است ، متاعى است كه در روزهاى اندكى از آن تمتع مى بريد. ((و ما عند اللّه خير و ابقى للذين امنوا و على ربهم يتوكلون (( - مراد از ((ما عند اللّه (( ثواب هايى است كه خدا براى مؤ منين ذخيره كرده تا در آخرت به عنوان پاداش به ايشان بدهد. و لام در جمله ((للذين امنوا(( لام ملك است ، و اين جار و مجرور ظرف لغوى است . بعضى هم گفته اند لام متعلق است به كلمه ((ابقى ((. ولى وجه اول روشن تر است . و بهتر بودن آنچه نزد خداست بدين جهت است كه خالص است و آميخته با ناگواريها نيست و باقى تر بودن آن براى اين است كه مانند نعمت هاى دنيا با پايان پذيرفتن دنيا پايان نمى پذيرد. صفات نيك مؤ منين : اجتناب از كبائر و فواحش ، گذشت ، دفع ظلم از يكديگر و...(( وَ الَّذِينَ يجْتَنِبُونَ كَبَئرَ الاثمِ وَ الْفَوَحِش وَ إِذَا مَا غَضِبُوا هُمْ يَغْفِرُونَ اين جمله عطف است بر جمله ((الذين آمنوا(( و اين آيه با دو آيه بعدش صفات نيك مؤ منين را مى شمارد. و اينكه بعضى از مفسرين آن را كلام تازه اى دانسته اند، حرفى است كه با سياق سازش ندارد. و ((كبائر الاثم (( عبارت است از گناهان كبيره اى كه آثار سوئش بزرگ است ، و خداى تعالى از جمله آنها مى گسارى و قمار را شمرده ، و فرموده ((قل فيهما اثم كبير(( و كلمه ((فواحش (( جمع ((فاحشه (( است كه به معناى گناه شنيع و بى شرمانه است ، و خداى تعالى زنا و لواط را از مصاديق آن شمرده و فرموده : ((و لا تقربوا الزنى انه كان فاحشه ((. و از لوط حكايت كرده كه در باره لواط فرموده : ((اتاتون الفاحشه و انتم تبصرون ((.
((يجتنبون كبائر الاثم و الفواحش (( - با در نظر گرفتن اينكه اين سوره در مكه نازل شده جمله مورد بحث اشاره اى است اجمالى به احكامى كه بعد از اين در باره تحريم گناهان كبيره و فواحش تشريع مى شود. ((و اذا ما غضبوا هم يغفرون (( - اين جمله اشاره است به فضيلت عفو در هنگام غضب كه از بارزترين صفات مؤ منين است ، و به همين جهت اينطور كه ملاحظه مى كنيد تعبير كرده ، و نفرموده ((و يغفرون اذا غضبوا(( چون در آن تعبير از چند جهت تاءكيد به كار رفته ، و مانند تعبير دوم عفو و مغفرت را منحصر در صورت غضب نكرده . وَ الَّذِينَ استَجَابُوا لِرَبهِمْ وَ أَقَامُوا الصلَوةَ ... كلمه ((استجابت (( به معناى اجابت و پذيرفتن است . و منظور از اينكه فرمود ((مؤ منين پروردگار خود را استجابت مى كنند(( به شهادت سياق اين است كه اعمال صالحى كه خدا از ايشان خواسته انجام مى دهند، و اگر بعد از آن در بين همه تكاليف الهى نام نماز را به ميان آورد و فرمود ((و نماز بپا مى دارند(( از باب ذكر خاص بعد از عام است وبه خاطر اهميت و شرافتى است كه نماز دارد. علاوه بر اينكه از ظاهر كلام برمى آيد كه اين آيات مكى است و در مكه ساير واجبات از قبيل زكات و خمس و روزه و جهاد واجب نشده بود. در جمله مورد بحث نيز همان حرف كه در جمله ((و الذين يجتنبون كبائر الاثم (( زديم مى آيد، يعنى اين جمله هم اشاره اى است اجمالى به اينكه به زودى دستوراتى در باره اعمال صالح مى رسد. و اين كلام در جمله ذيل نيز جارى است .
