تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۳۴
اخبارات غيبى و پيشگويى هايى كه در سوره فتح آمده است
اين سوره مشتمل بر يك عده پيشگويى و اخبار غيبى است كه همين ها هدايتى است براى مردم با تقوى ، مثلا جلوتر از آنكه مساءله حركت به سوى مكه پيش بيايد فرموده بود: ((سيقول لك المخلفون من الاعراب شغلتنا...((، و پيش از آنكه غنيمتى به دست آيد، فرموده بود: ((سيقول المخلفون اذا انطلقتم ...((. و نيز فرموده بود: ((قل للمخلفين من الاعراب ستدعون ...((. و همچنين در آيات مورد بحث از به دست آمدن فتح و غنيمت خبر داده بود، و در آيات بعد فرموده : ((و اخرى لم تقدروا عليها...(( و باز بعد از آن مى فرمايد: ((لقد صدق اللّه رسوله الرويا...((. ((و يهديكم صراطا مستقيما(( اين جمله عطف است بر جمله ((تكون (( يعنى همه اينها براى اين بود كه آيتى باشى براى مؤ منين ، و براى اين بود كه شما را به سوى صراط مستقيم كه طريقى است رساننده به اعلاء كلمه حق و بسط دين ، هدايت فرمايد. بعضى از مفسرين گفته اند: صراط مستقيم ثقه و اعتماد و توكل بر خدا است ، در هر كارى كه مى كنيد. ولى معنايى كه ما كرديم با سياق موافق تر است . وَ أُخْرَى لَمْ تَقْدِرُوا عَلَيهَا قَدْ أَحَاط اللَّهُ بِهَا وَ كانَ اللَّهُ عَلى كلِّ شىْءٍ قَدِيراً يعنى : به شما غنيمت هاى ديگرى وعده داده كه خود شما قادر بر به دست آوردن آن نبوديد، خدا به آن احاطه و تسلط داشت ، و خدا بر هر چيزى قادر است . پس كلمه ((اخرى ((، مبتداء و جمله ((لم تقدروا عليها(( صفت آن است ، و جمله ((قد احاط اللّه بها(( خبر ثانى آن است ، و خبر اولش حذف شده ، كه تقدير كلام چنين است : ((ثمه غنائم اخرى (( يعنى : در اين بين غنيمت هاى ديگر نيز هست كه خدا بر آن احاطه دارد.
بعضى گفته اند: كلمه ((اخرى (( در باطن منصوب است ، تا عطف باشد بر كلمه ((هذه (( و تقدير كلام ((و عجل لكم غنائم اخرى (( است . بعضى ديگر گفته اند: منصوب است اما با فعلى كه حذف شده ، و تقدير كلام ((و قضى غنائم اخرى (( مى باشد. بعضى ديگر گفته اند: در باطن مجرور است و عامل آن كلمه ((رب - چه بسا(( است كه در تقدير مى باشد، و تقدير كلام ((و رب غنائم اخرى (( است . ولى هيچ يك از اين وجوه خالى از وهن نيست . و مراد از كلمه ((اخرى (( در آيه - به طورى كه گفته اند - غنيمت هاى جنگ هوازن است . بعضى هم گفته اند: مراد غنائم فارس و روم است . و بعضى گفته اند: مراد فتح مكه است ، چيزى كه هست موصوف آن حذف شده ، و تقدير كلام ((و قريه اخرى لم تقدروا عليها(( است ، يعنى : و قريه اى ديگر كه قادر بر فتح آن نبوديد. وجه اول از ميان اين وجوه از همه نزديك تر به ذهن است . وَ لَوْ قَتَلَكُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوَلَّوُا الاَدْبَرَ ثُمَّ لا يجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً اين آيه پيشگويى ديگرى است كه در آن خداى تعالى از ناتوانى كفار در قتال با مؤ منين خبر مى دهد، و مى فرمايد كه : كفار هيچ وليى كه متولى امورشان باشد و هيچ ياورى كه نصرتشان دهد ندارند. و خلاصه اينكه : نه خودشان ياراى قتال دارند و نه كمكى از اعراب دارند كه ياريشان كنند. و اين پيشگويى فى نفسه بشارتى است براى مؤ منين . سنَّةَ اللَّهِ الَّتى قَدْ خَلَت مِن قَبْلُ وَ لَن تجِدَ لِسنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً كلمه ((سنه اللّه (( مفعول مطلق است براى فعلى مقدر كه تقديرش ((سن اللّه سنه (( است ، و حاصلش اين است كه : ايمان سنتى است قديمى از خداى سبحان كه انبياء و مؤ منين به انبياء را در صورتى كه در ايمان خود صادق و در نياتشان خالص باشند بر دشمنانشان غلبه مى دهد، و تو هرگز براى سنت خدا تبديلى نخواهى يافت . همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((كتب اللّه لاغلبن انا و رسلى (( و آنچه صدمه و شكست كه مسلمانان در جنگهاى خود ديدند به خاطر پاره اى مخالفت ها بوده كه با خدا و رسولش مرتكب شدند. وَ هُوَ الَّذِى كَف أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ عَنهُم بِبَطنِ مَكَّةَ مِن بَعْدِ أَنْ أَظفَرَكُمْ عَلَيْهِمْ ...
ظاهرا مراد از نگهدارى دست هر يك از دو طائفه از آزار به طائفه ديگر، همان صلحى باشد كه در حديبيه واقع شد؛ چون محل آن را بطن مكه معرفى كرده و حديبيه هم در نزديكى مكه و بطن آن قرار دارد، و حتى آنقدر اتصال به مكه دارد كه بعضى گفته اند يكى از اراضى مكه و از حدود حرم آن است . و چون هر يك از اين دو طائفه دشمن ترين دشمن نسبت به طائفه ديگر بودند، قريش تمامى قدرت خود را در جمع آورى لشكر از داخل شهر خود و از قواى اطراف به كار برده بود، مؤ منين هم با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) بيعت كرده بودند كه تا آخرين قطره خون خود در برابر آنان مقاومت كنند، و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) هم تصميم گرفته بود با آنان نبرد كند، و خداى تعالى رسول گرامى خود و مؤ منين را بر كفار پيروز كرد، براى اينكه مسلمانان داخل سرزمين كفار شده ، و به داخل خانه آنان قدم نهاده بودند و در چنين وضعى جز جنگ و خونريزى هيچ احتمال ديگرى نمى رفت ، اما خداى سبحان دست كفار را از مؤ منين و دست مؤ منين را از كفار بازداشت و در عين حال مؤ منين را بر آنان پيروزى بخشيد، و خدا به آنچه مى كنند دانا است . هُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صدُّوكمْ عَنِ الْمَسجِدِ الْحَرَامِ وَ الهَْدْى مَعْكُوفاً أَن يَبْلُغَ محِلَّهُ كلمه ((عكوف (( كه مصدر كلمه ((معكوف (( است - به طورى كه در مجمع البيان گفته به معناى اقامت در يكجا و ممنوع شدن از رفتن به اين طرف و آن طرف است . اعتكاف در مسجد براى عبادت نيز به همين معنا است . و معناى آيه اين است كه : مشركين مكه همانهايند كه به خدا كفر ورزيدند و نگذاشتند شما داخل مسجد الحرام شويد، و نيز نگذاشتند قربانيهايى كه با خود آورده بوديد به محل قربانى برسد، بلكه آنها را محبوس كردند. چون محل ذبح قربانى و نحر شتران در مكه است كه قربانيان عمره بايد آنجا قربانى شوند، و قربانيان حج در منى ذبح مى شوند، و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و مؤ منين كه با او بودند به احرام عمره محرم شده و به اين منظور قربانى همراه آورده بودند.
بيان آياتى كه راجع به جنگ نكردن با مشركين مكه و صلح با آنان است
وَ لَوْ لا رِجَالٌ مُّؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُّؤْمِنَتٌ لَّمْ تَعْلَمُوهُمْ أَن تَطئُوهُمْ فَتُصِيبَكُم مِّنْهُم مَّعَرَّةُ بِغَيرِ عِلْمٍ كلمه ((وطا(( كه مصدر جمله ((تطوهم (( است به معناى لگدمال كردن ، و كلمه ((معرة (( به معناى مكروه و ناملايم است . و جمله ((ان تطوهم (( بدل اشتمال است از مدخول ((لولا((، و جواب ((لولا(( حذف شده ، و تقدير كلام ((ما كف ايديكم عنهم (( است . و معناى آيه اين است كه : اگر مردان و زنان مؤ من ناشناسى در بين مردم مكه نبودند، تا جنگ شما باعث هلاكت آن بى گناهان شود، و در نتيجه به خاطر كشتن آن بى گناهان دچار گرفتارى مى شديد، هر آينه ما دست شما را از قتال اهل مكه باز نمى داشتيم و اگر باز داشتيم براى همين بود كه دست شما به خون آن مؤ منين ناشناس آلوده نشود و به جرمشان گرفتار ناملايمات نشويد.
((ليدخل اللّه فى رحمته من يشاء(( - لام در اول جمله متعلق است به كلمه اى كه حذف شده ، و تقدير كلام ((كف ايديكم عنهم ليدخل فى رحمته ...(( است ، يعنى خدا دست شما را از قتال كفار كوتاه كرد تا هر كه از مؤ منين و مؤ منات را بخواهد داخل در رحمت خود كند، مؤ منين و مؤ مناتى كه در بين كفارند و مشخص نيستند، و نيز شما را هم از اينكه مبتلا به گرفتارى شويد حفظ كند. بعضى از مفسرين گفته اند: معناى آيه اين است كه : تا خدا داخل در رحمت خود كند هر يك از كفار را كه بعد از صلح ، اسلام آورند. ((لو تزيلوا لعذبنا الذين كفروا منهم عذابا اليما(( - كلمه ((تزيل (( به معناى تفرق است ، و ضمير در ((تزيلوا(( به همه نامبردگان در قبل از مؤ منين و كفار اهل مكه بر مى گردد، و معنايش اين است كه : اگر مؤ منين مكه از كفار جدا بودند، ما آنهايى را كه كافر بودند عذابى دردناك مى كرديم ، و ليكن از آنجايى كه اين دو طائفه درهم آميخته بودند عذابشان نكرديم . إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فى قُلُوبِهِمُ الحَْمِيَّةَ حَمِيَّةَ الجَْهِلِيَّةِ ... راغب در مفردات مى گويد: عرب از نيروى غضب وقتى فوران كند و شدت يابد تعبير به ((حميت (( مى كند، مى گويد: ((حميت على فلان (( يعنى عليه فلانى سخت خشم كردم . خداى تعالى هم اين كلمه را آورده و فرموده : ((حميه الجاهليه (( و به استعاره از همين معنا است كه مى گويند: ((حميت المكان حمى ((، يعنى از مكان دفاع كردم و يا آن را حفظ كردم . و ظرف در جمله ((اذ جعل (( متعلق است به جمله قبلى ، يعنى ((و صدوكم ((.
بعضى هم گفته اند متعلق است به جمله ((لعذبنا((. و بعضى آن را متعلق دانسته اند به جمله ((اذكر(( تقديرى . و كلمه ((جعل (( به معناى القاء است ، و فاعل اين القاء ((الذين كفروا(( است . و كلمه ((حمية (( مفعول آن ، و ((حميه الجاهليه (( بيان حميت اولى است ، و صفت ((جاهليه (( در جاى موصوف خود نشسته ، و تقدير ((حميه مله الجاهليه (( است . و اگر كلمه ((جعل (( به معناى قرار دادن باشد مفعول دومش بايد مقدر باشد، و تقدير كلام ((به ياد آر آن زمان كه كفار حميت را در دل خود راسخ كردند(( مى باشد. و اگر در جمله ((اذ جعل الذين كفروا(( با اينكه اسم ((الذين كفروا(( چند كلمه قبل برده شده بود، و مى توانست در جمله مورد بحث بفرمايد ((اذ جعلوا مجددا(( كلمه ((الذين كفروا(( را تكرار كرد، براى اين بود كه به علت حكم اشاره كرده باشد، (و خواسته بفرمايد: علت فوران حميت كفار كفرشان بود). و معناى آيه اين است كه : ايشان كسانى هستند كه كفر ورزيدند، و شما را از خانه خدا جلوگير شدند، و دلهاى خود را به خاطر كفرشان پر از خشم كردند. ((فانزل اللّه سكينته على رسوله و على المؤ منين (( - اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از جمله ((جعل الذين كفروا(( است ، و خود نوعى از مقابله را مى فهماند، كانه فرموده : آنان حميت در دل راه دادند، خدا هم در مقابل سكينت را بر رسول و بر مؤ منين نازل كرد، و در نتيجه آرامش دل يافتند، و خشم و شجاعت دشمن سستشان نكرد، و بر عكس از خود سكينت و وقار نشان دادند، بدون اينكه دچار جهالتى شوند. مقصود از ((كلمة التقوى (( و اينكه مؤ منين احق به آن واهل آن هستند ((و الزمهم كلمه التقوى (( - يعنى تقوى را ملازم آنان كرد، به طورى كه از آنان جدا نشود. و اين كلمه تقوى به طورى كه به نظر بسيارى از مفسرين رسيده همان كلمه توحيد است . ولى بعضى گفته اند: مراد از آن ثبات بر عهد، و وفاى به ميثاق است . بعضى گفته اند: همان سكينت است . و بعضى گفته اند آن ((بلى (( است كه در ((روز اءلست (( گفتند. و اين از همه وجوه سخفيف تر است . و اما از نظر ما بعيد نيست كه مراد از آن ، روح ايمان باشد كه همواره آدمى را امر به تقوى مى كند. و خداى تعالى در آيه ((اولئك كتاب فى قلوبهم الايمان و ايدهم بروح منه (( از آن خبر مى دهد. گاهى هم خداى تعالى لفظ ((كلمه (( را به روح اطلاق كرده ، از آن جمله فرموده : ((و كلمته القاها الى مريم و روح منه ((.
((و كانوا احق بها و اهلها(( - اما اينكه مؤ منين احق و سزاوارتر به كلمه تقوى بودند، علتش اين است كه استعدادشان براى تلقى چنين عطيه اى الهى تمام بود. آرى ، با اعمال صالح خود استعداد خود را تكميل كرده بودند، پس همانا سزاوارتر به كلمه تقوى بودند تا ديگران . و اما اينكه اهل آن بودند باز براى اين بود كه به غير ايشان كسى اهليت چنين دريافتى را نداشت و كلمه ((اهل (( به معناى خاصه هر چيز است . بعضى گفته اند: مراد اين است كه آنان سزاوارتر به سكينت و اهل آن بودند. و بعضى ديگر گفته اند: در اين جمله تقديم و تاءخيرى به كار رفته ، اصل جمله ((و كانوا اهلها و احق بها(( بوده . ولى خود خواننده مى داند كه اين حرف صحيح نيست . ((و كان اللّه بكل شى ء عليما(( - اين جمله به منزله دامنه كلامى است براى جمله ((و كانوا احق بها و اهلها(( و يا براى همه مطالب گذشته . و معنايش به هر دو تقدير روشن است . لَّقَدْ صدَقَ اللَّهُ رَسولَهُ الرُّءْيَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسجِدَ الْحَرَامَ إِن شاءَ اللَّهُ ءَامِنِينَ محَلِّقِينَ رُءُوسكُمْ وَ مُقَصرِينَ لا تخَافُونَ ... بعضى از مفسرين گفته اند: فعل ((صدق (( و ((كذب (( كه فعل ثلاثى مجردش تشديد ندارد، دو جور مى تواند هر دو مفعول خود را بگيريد. يك جور با حرف ((فى (( مثل اينكه بگويى ((صدقت زيدا فى حديثه (( و يا ((كذبت زيدا فى حديثه (( و نيز بدون حرف مثل اين كه گفته مى شود: ((صدقت زيدا الحديث (( و ((كذبته الحديث (( و اما اگر همين دو كلمه به باب تفعيل برود، و تشديد بردارد، آن وقت مفعول دومش را حتما با حرف ((فى (( مى گيرد، مثلا مى گويى ((صدقت زيدا فى حديثه (( و ((كذبته فى حديثه ((. لام در اول جمله ((لقد صدق اللّه (( لام سوگند است . و جمله ((لتدخلن المسجد الحرام (( پاسخ آن سوگند است . كلمه ((بالحق (( حال از رؤ يا، و حرف ((باء(( در آن باء ملابست است . و آوردن جمله ((ان شاء اللّه (( به منظور اين است كه به بندگانش بياموزد. و معناى آيه اين است كه : سوگند مى خورم كه خدا آن رؤ يايى كه قبلا نشاءنت داده بود، تصديق كرد، آن رؤ يا اين بود كه به زودى ، شما اى مؤ منين داخل مسجد الحرام خواهيد شد ان شاء اللّه ، در حالى كه از شر مشركين ايمن باشيد، و سرها را بتراشيد و تقصير بكنيد بدون اينكه ترسى از مشركين بر شما باشد.
((فعلم ما لم تعلموا و جعل من دون ذلك فتحا قريبا(( - كلمه ((ذلك (( اشاره به همان مطلب قبل است كه فرمود: به زودى در كمال ايمنى داخل مسجد الحرام مى شويد. و مراد از جمله ((من دون ذلك (( ((اقرب من ذلك (( است ، و معناى آيه اين است كه : خداى تعالى از فوائد و مصالح داخل مسجد شدنتان چيزها مى دانست ، كه شما نمى دانستيد و به همين جهت قبل از داخل شدن شما به اين وضع ، فتحى قريب قرار داد تا داخل شدن شما به اين وضع ميسر گردد.
فتح قريب فتح حديبيه است ، نه فتح خيبر و يا فتح مكه چنانچه بعضى پنداشته اند
از اينجا اين معنا روشن مى شود كه مراد از ((فتح قريب (( در اين آيه ، فتح حديبيه است ، چون اين فتح بود كه راه را براى داخل شدن مؤ منين به مسجد الحرام با كمال ايمنى و آسانى هموار كرد. اگر اين فتح نبود ممكن نبود بدون خونريزى و كشت و كشتار داخل مسجد الحرام شوند، و ممكن نبود موفق به عمره شوند، و ليكن صلح حديبيه و آن شروطى كه در آن گنجانيده شد اين موفقيت را براى مسلمانان ممكن ساخت كه سال بعد بتوانند عمل عمره را به راحتى انجام دهند. از اينجا اين معنا هم روشن مى گردد اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: ((مراد از فتح قريب (( در آيه فتح خيبر است ، سخنى است كه از سياق آيه به دور است . و اما اينكه بعضى ديگر گفته اند: ((مراد از آن ، فتح مكه است (( از آن قول بعيدتر است و سياق آيه اين معنا را مى رساند كه مراد از آن اين است كه شك و ترديد را از بعضى مؤ منين كه با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) بودند بر طرف سازد، چون مؤ منين خيال مى كردند اينكه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) در خواب ديده به زودى داخل مسجد الحرام مى شوند، در حالى كه سرها تراشيده و تقصير هم كرده اند پيشگويى مربوط به همان سال است ، و وقتى به اين قصد از مدينه به سوى مكه حركت كردند و مشركين جلو آنان را در حديبيه گرفتند و از ورودشان به مسجد الحرام جلوگيرى نمودند، دچار شك و ترديد شدند، خداى تعالى در اين آيه خواست اين شك و ترديد را زايل سازد.
و حاصل آيه اين است كه : آن رؤ ياى حقى كه خدا به رسولش نشان داد درست نشان داد، رؤ ياى صادقه اى بود، ليكن اينكه داخل شدن شما در مسجد الحرام و سر تراشيدن و تقصيرتان را در آن سال عقب انداخت ، براى اين بود كه قبلا فتح حديبيه را نصيب شما بكند، تا داخل شدنتان به مسجد الحرام ميسر گردد، چون خدا مى دانست در همان سالى كه رؤ يا را نشان پيامبر داد شما نمى توانستيد بدون ترس داخل مسجد شويد. هُوَ الَّذِى أَرْسلَ رَسولَهُ بِالْهُدَى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظهِرَهُ عَلى الدِّينِ كلِّهِ ... تفسير اين آيه در سوره توبه آيه ۲۰۳ گذشت . و معناى اينكه فرمود: ((و كفى باللّه شهيدا(( اين است كه خدا شاهد بر صدق نبوت رسولش است . و نيز شاهد بر صدق اين وعده است كه دينش به زودى بر همه اديان غلبه مى كند، و يا شاهد بر اين است كه رؤ ياى او صادقانه است . پس اين جمله همان طور كه ملاحظه مى فرماييد، ذيلى است ناظر به مضمون اين آيه و يا آيه قبلى . بحث روايتى
رواياتى درباره روز شجره و تجديد بيعت مسلمانان بارسول الله (ص )
در الدر المنثور در ذيل آيه ((لقد رضى اللّه عن المؤ منين ...(( آمده : ابن جرير و ابن ابى حاتم و ابن مردويه از سلمه بن اكوع روايت كرده اند كه گفت : روزى در بينى كه دراز كشيده بوديم تا خواب قيلوله اى كنيم منادى رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرياد زد: ايها الناس ! بيعت ، بيعت ، كه جبرئيل امين نازل شده . ما به عجله پريديم و نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) كه زير درخت سمره نشسته بود رفتيم ، و با آن جناب بيعت كرديم ، در باره اينجا بود كه خداى تعالى مى فرمايد: ((لقد رضى اللّه عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجره ((، و چون آن روز عثمان را به مكه فرستاده بود، خودش يك دست خود را دست عثمان حساب كرد و به دست ديگرش زد، ما گفتيم خوش به حال عثمان ، هم بيعت كرد و هم در خانه كعبه طواف كرد، و ما اينجا از طواف محروميم . رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرمود: اگر فلان مقدار صبر مى كرد طواف نمى كرد مگر بعد از طواف من . و نيز در آن كتابست كه عبد بن حميد، مسلم ، ابن مردويه از مفضل بن يسار روايت كرده اند كه گفت : بياد دارم كه در روز شجره رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) با مردم بيعت مى كرد و من شاخه اى از درخت را بر بالاى سر آنها گرفته بودم ، و ما هزار و چهار صد نفر بوديم ، و ما آن روز بر سر جان بيعت نكرديم ، بلكه بر اين معنا بيعت كرديم كه فرار نكنيم .
مؤ لف : اينكه مسلمانان در آن روز هزار و چهار صد نفر بوده اند در رواياتى ديگر نيز آمده . و در بعضى از روايات آمده كه هزار و سيصد. و در بعضى هزار و هشتصد نفر بودند. و همچنين در بعضى آمده كه بيعت بر سر فرار نكردن بوده . و در بعضى ديگر آمده بر سر جان دادن بوده است . و نيز در همان كتاب است كه احمد از جابر، و مسلم از ام بشر، از خود بشر از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده اند كه فرمود: احدى از آنانكه در زير درخت بيعت كردند داخل آتش دوزخ نمى شود. باز در همان كتابست كه ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت آورده كه در تفسير آيه ((فعلم ما فى قلوبهم فانزل السكينه عليهم (( گفته : اين سكينت تنها به كسانى نازل شد كه خدا در آنان وفائى سراغ داشت .
همه شركت كنندگان در بيعت روز شجره به پيمان خود وفا نكردند
مؤ لف : اين روايت ، روايت قبلى را تخصيص مى زند، و مى فرمايد چنان نيست كه همه آنهايى كه بيعت كردند داخل آتش نشوند، بلكه تنها مشمولين سكينت چنين هستند، دليلش هم آيه قبل است كه مى فرمايد: ((ان الذين يبايعونك انما يبايعون اللّه يد اللّه فوق ايديهم فمن نكث فانما ينكث على نفسه و من اوفى بما عاهد عليه اللّه فسيوتيه اجرا عظيما(( كه ترجمه اش گذشت . و از آن برمى آيد كه بيعت كنندگان در آن روز همه بر بيعت خود وفا نكردند، و بعضى بيعت خود را شكستند، چون شرط كرده بود كسانى اجر عظيم دارند - و در نتيجه خدا هم از آنان راضى است - كه وفا به عهد نموده آن را نشكستند. و قمى هم اين معنا را در تفسير خود آورده ، و گويا گفتارش كلام امام باشد. و نيز در الدر المنثور در ذيل جمله ((اذ جعل الذين كفروا...(( آمده كه ابن ابى شيبه ، احمد، بخارى ، مسلم ، نسائى ، ابن جرير، طبرانى ، ابن مردويه و بيهقى - در كتاب دلائل - از سهل بن حنيف روايت كرده اند كه در روز جنگ صفين گفت : نفس خود را متهم بدانيد (و او را مورد اعتماد قرار ندهيد، چون به زودى مسير خود را تغيير مى دهد) ما در روزن حديبيه كوشش مى كرديم آن صلحى كه بين رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و مشركين برقرار شد برقرار نشود، و تاءخير افتد، و ميل داشتيم دست به جنگ نزنيم .
عمر نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) آمد، عرضه داشت : يا رسول اللّه ! مگر ما بر حق نيستيم ، و مشركين بر باطل نيستند؟ فرمود: آرى همين طور است . عرضه داشت : مگر كشتگان ما در بهشت و كشتگان آنان در آتش نيستند؟ فرمود: بلى همينطور است . عرضه داشت : پس چرا دين خود را لكه دار كنيم ، و تن به پستى دهيم ، و بدون اينكه خدا بين ما و آنان حكم كند برگرديم ؟ فرمود: اى پسر خطاب من فرستاده خدايم ، و خدا هرگز و تا ابد مرا وا نمى گذارد. عمر برگشت و خشمش فرو نشست ، تا آنكه نزد ابوبكر رفت و پرسيد: اى ابوبكر مگر ما بر حق نيستيم ، و مشركين بر باطل نيستند؟ گفت : چرا. پرسيد مگر كشتگان ما در بهشت و كشتگان آنان در آتش نيستند؟ ابوبكر گفت : چرا. عمر گفت پس چرا ننگى در دين خود وارد آورديم . گفت ، اى پسر خطاب ! او رسول خدا است ، و خداى تعالى هرگز او را وا نمى گذارد. پس سوره فتح نازل شد، و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) به دنبال عمر فرستاد، و سوره را برايش قرائت كرد. عمر گفت : يا رسول اللّه ! آيا اين صلح فتح است ؟ فرمود: بله و در كتاب كمال الدين به سند خود از منصور بن حازم از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه در تفسير آيه ((لو تزيلوا لعذبنا الذين كفروا منهم عذابا اليما(( فرمود: اگر خدا كفارى كه در پشت پدران مؤ منند و مؤ منينى كه در پشت پدران كافرند بيرون مى آورد، آن وقت كفار حاضر را عذاب مى كرد. چند روايت درباره مراد از ((كلمه التقوى (( در جمله ((و الزمهم كلمه التقوى (( مؤ لف : اين معنا در رواياتى ديگر نيز آمده . و در كافى به سند خود از جميل روايت كرده كه گفت : من از امام صادق (عليه السلام ) از كلام خداى عزّوجلّ پرسيدم كه مى فرمايد: ((و الزمهم كلمه التقوى (( فرمود: كلمه تقوى همان ايمان است . و در الدر المنثور است كه ترمذى و عبداللّه بن احمد - در كتاب ((زوائد المسند(( - و ابن جرير و دارقطنى - در كتاب ((الافراد(( - و ابن مردويه و بيهقى - در كتاب ((اسماء و صفات (( - از ابى بن كعب از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده اند كه فرمود: منظور از ((كلمه تقوى (( در جمله ((و الزمهم كلمه التقوى (( كلمه ((لا اله الا اللّه (( است .
مؤ لف : الدر المنثور اين معنا را به طريقى ديگر از على (عليه السلام ) و سلمه بن اكوع و ابو هريره روايت كرده . از طرق شيعه نيز روايت شده ، همچنان كه در علل به سند خود از حسن بن عبداللّه از آباء و از جدش حسن بن على (عليه السلام ) از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) روايت كرده كه در ضمن حديثى كه ((سبحان اللّه و الحمد لله و لا اله الا اللّه و اللّه اكبر(( را تفسير كرده فرموده : لا اله الا اللّه به معناى وحدانيت خدا است و اينكه خدا اعمال را جز با توحيد قبول نمى كند. و همين كلمه ، كلمه تقوى است ، كه كفه ترازوى اعمال در روز قيامت با آن سنگين مى شود.
رواياتى راجع به ماجراى جنگ و فتح خيبر
و در مجمع البيان در داستان فتح خيبر مى گويد: وقتى رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) از حديبيه به مدينه آمد، بيست روز در مدينه ماند آنگاه براى جنگ خيبر خيمه زد. ابن اسحاق به سندى كه به مروان اسلمى دارد از پدرش از جدش روايت كرده كه گفت : با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) به سوى خيبر رفتيم ، همين كه نزديك خيبر شديم و قلعه هايش از دور پيدا شد، رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرمود: بايستيد. مردم ايستادند، فرمود: بار الها! اى پروردگار آسمانهاى هفتگانه و آنچه كه بر آن سايه افكنده اند، و اى پروردگار زمينهاى هفتگانه و آنچه بر پشت دارند، و اى پروردگار شيطانها و آنچه گمراهى كه دارند، از تو خير اين قريه و خير اهلش و خير آنچه در آنست را مساءلت مى دارم ، و از شر اين محل و شر اهلش و شر آنچه در آنست به تو پناه مى برم ، آنگاه فرمود: راه بيفتيد به نام خدا و از سلمه بن اكوع نقل كرده كه گفت : ما با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) به سوى خيبر رفتيم شبى در حال حركت بوديم مردى از لشكريان به عنوان شوخى به عامر بن اكوع گفت : كمى از شرو ورهايت (يعنى از اشعارت ) براى ما نمى خوانى ؟ و عامر مردى شاعر بود شروع كرد به سرودن اين اشعار: لا هم لو لا انت ما حجينا و لا تصدقنا و لا صلينا فاغفر فداء لك ما اقتنينا و ثبت الاقدام ان لاقينا ظ و انزلن سكينه علينا انا اذا صيح بنا اتينا و بالصياح عولوا علينا.
رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) پرسيد اين كه شتر خود را با خواندن شعر مى راند كيست ؟ عرضه داشتند عامر است . فرمود: خدا رحمتش كند. عمر كه آن روز اتفاقا بر شترى خسته سوار بود شترى كه مرتب خود را به زمين مى انداخت ، عرضه داشت يا رسول اللّه عامر به درد ما مى خورد از اشعارش استفاده مى كنيم دعا كنيم زنده بماند. چون رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) در باره هر كس كه مى فرمود خدا رحمتش كند در جنگ كشته مى شد. مى گويند همين كه جنگ جدى شد، و دو لشكر صف آرايى كردند، مردى يهودى از لشكر خيبر بيرون آمد و مبارز طلبيد و گفت : قد علمت خيبر انى مرحب شاكى السلاح بطل مجرب اذا الحروب اقبلت تلهب از لشكر اسلام عامر بيرون شد و اين رجز را بگفت : قد علمت خيبر انى عامر شاكى السلاح بطل مغامر اين دو تن به هم آويختند، و هر يك ضربتى بر ديگرى فرود آورد، و شمشير مرحب به سپر عامر خورد، و عامر از آنجا كه شمشيرش كوتاه بود، ناگزير تصميم گرفت به پاى يهودى بزند، نوك شمشيرش به ساق پاى يهودى خورد، و از بس ضربت شديد بود شمشيرش ، در برگشت به زانوى خودش خورد و كاسه زانو را لطمه زد، و از همان درد از دنيا رفت . سلمه مى گويد: عده اى از اصحاب رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) مى گفتند عمل عامر بى اجر و باطل شد، چون خودش را كشت . من نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) شرفياب شدم ، و مى گريستم عرضه داشتم يك عده در باره عامر چنين مى گويند، فرمود: چه كسى چنين گفته . عرض كردم چند نفر از اصحاب . حضرت فرمود دروغ گفتند، بلكه اجرى دو چندان به او مى دهند.
مى گويد: آنگاه اهل خيبر را محاصره كرديم ، و اين محاصره آنقدر طول كشيد كه دچار مخمصه شديدى شديم ، و سپس خداى تعالى آنجا را براى ما فتح كرد، و آن چنين بود كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) لواى جنگ را به دست عمر بن خطاب داد، و عده اى از لشكر با او قيام نموده جلو لشكر خيبر رفتند، ولى چيزى نگذشت كه عمر و همراهيانش فرار كرده نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) برگشتند، در حالى كه او همراهيان خود را مى ترسانيد و همراهيانش او را مى ترساندند، و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) دچار درد شقيقه شد، و از خيمه بيرون نيامد، و فرمود: وقتى سرم خوب شد بيرون خواهم آمد. بعد پرسيد: مردم با خيبر چه كردند؟ جريان عمر را برايش گفتند فرمود: فردا حتما پرچم جنگ را به مردى مى دهم كه خدا و رسولش را دوست مى دارد، و خدا و رسول او، وى را دوست مى دارند، مردى حمله ور كه هرگز پا به فرار نگذاشته ، و از صف دشمن برنمى گردد تا خدا خيبر را به دست او فتح كند.
فردا پرچم را به دست كسى خواهم داد كه ...
بخارى و مسلم از قتيبه بن سعيد روايت كرده اند كه گفت : يعقوب بن عبد الرحمان اسكندرانى از ابى حازم برايم حديث كرد، و گفت : سعد بن سهل برايم نقل كرد كه : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) در واقعه خيبر فرمود فردا حتما اين پرچم جنگ را به مردى مى دهم كه خداى تعالى به دست او خيبر را فتح مى كند، مردى كه خدا و رسولش را دوست مى دارد، و خدا و رسول او وى را دوست مى دارند، مردم آن شب را با اين فكر به صبح بردند كه فردا رايت را به دست چه كسى مى دهد. وقتى صبح شد مردم همگى نزد آن جناب حاضر شدند در حالى كه هر كس اين اميد را داشت كه رايت را به دست او بدهد. رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرمود: على ابن ابى طالب كجاست ؟ عرضه داشتند يا رسول الله او درد چشم كرده . فرمود: بفرستيد بيايد. رفتند و آن جناب را آوردند. حضرت آب دهان خود را به ديدگان على (عليه السلام ) ماليد، و در دم بهبودى يافت ، به طورى كه گوئى چشم نداشت ، آنگاه رايت را به وى داد. على (عليه السلام ) پرسيد: يا رسول اللّه ! با آنان قتال كنم تا مانند ما مسلمان شوند؟ فرمود: بدون هيچ درنگى پيش روى كن تا به درون قلعه شان درآئى ، آنگاه در آنجا به اسلام دعوتشان كن ، و حقوقى را كه خدا به گردنشان دارد برايشان بيان كن ، براى اينكه به خدا سوگند اگر خداى تعالى يك مرد را به دست تو هدايت كند براى تو بهتر است از اينكه نعمت هاى مادى و گرانبها داشته باشى .
سلمه مى گويد: از لشكر دشمن مرحب بيرون شد، در حالى كه رجز مى خواند، و مى گفت : ((قد علمت خيبر انى مرحب ...((، و از بين لشكر اسلام على (عليه السلام ) به هماورديش رفت در حالى كه مى سرود: انا الذى سمتنى امى حيدره كليث غابات كريه المنظره او فيهم بالصاع كيل السندره آنگاه از همان گرد راه با يك ضربت فرق سر مرحب را شكافت و به خاك هلاكتش انداخت و خيبر به دستش فتح شد. اين روايت را مسلم هم در صحيح خود آورده .
