تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۱۸: تفاوت میان نسخه‌ها

__TOC__

و ما در باره اين برهان در تفسير آيه ۱۶ از سوره انبياء و آيه ۲۷ از سوره ((ص (( بحث مفصل كرده ايم ، بدانجا مراجعه شود.

و جمله ((و لكن اكثرهم لا يعلمون (( توبيخ كفار است به نادانى .

اين آيه شريفه خصوصيات و صفات آن روز را كه برهان قبلى اثباتش ‍ مى كرد بيان مى كند، و مى فرمايد در روز قيامت تمامى مردم از اولين و آخرين براى رب العالمين بپا مى خيزند.

و اگر آن را ((يوم الفصل (( خوانده ، بدين جهت است كه خداى تعالى در آن روز بين حق و باطل جدايى مى افكند، و محق را از مبطل ، و متقى را از مجرم جدا مى كند. ممكن هم هست از اين جهت باشد كه آن روز روز قضاء فصل الهى است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۲۴ </center>

((ميقاتهم اجمعين (( - يعنى روز فصل روز ميقات همه آنان است . ممكن هم هست منظور از همه ، تمامى مردم نباشد، بلكه تمامى نامبردگان در سابق ، يعنى قوم تبع و قوم فرعون و قريش و ديگران باشد.

اين آيه شريفه ((يوم الفصل (( را بيان مى كند. و كلمه ((مولى (( به معناى كسى است كه حق دارد در امور ديگرى تصرف كند، و هم به آن كسى كه وى نسبت به او ولايت دارد اطلاق مى شود، و كلمه ((مولى (( ى اولى در آيه شريفه به معناى اول و دومى به معناى دوم است .

معنا و وجه اينكه در قيامت اغناء و نصرت نخواهد بود و مقصود از استثناء ((الا من رحم الله...((

و آيه شريفه نخست اين معنا را نفى مى كند كه در آن روز كسى به درد كس ‍ ديگر بخورد. و در ثانى خبر مى دهد از اينكه در آن روز كفار يارى نخواهند شد. و فرق بين اين دو معنا اين است كه به درد خوردن و اغناء (بى نياز كردن ) در امورى است كه بى نياز كننده خودش به تنهايى و مستقلا آن امر را عهده دار شود، و براى ديگرى و عوض او انجامش دهد، و ديگرى هيچ دخالتى در آن كار نداشته باشد، ولى نصرت در جائى استعمال مى شود كه هم ناصر دخالت داشته باشد و هم منصور، چيزى كه هست دخالت منصور به تنهايى براى انجام آن كار كافى نباشد، و با نصرت ناصر تكميل گردد.

وجه اينكه هم اغناء را نفى مى كند و هم نصرت را، اين است كه اينگونه كمك ها همه در دنيا مؤ ثر واقع مى شوند، و اسباب پيشرفت كار به شمار مى آيد، و روز قيامت روزى است كه تمامى سبب هاى دنيوى از كار مى افتد، همچنان كه قرآن كريم در جاى ديگر فرموده : ((و تقطعت بهم الاسباب (( و نيز فرموده : ((فزيلنا بينهم ((.

اين استثناء از ضمير جمع در ((لا ينصرون (( است ، يعنى از بين همه مردم كه گفتيم يارى نمى شوند، تنها كسانى استثناء شده اند كه مورد ترحم خدا واقع شده باشند. پس مى توان گفت : اين آيه شريفه يكى از ادله شفاعت در قيامت است كه تفصيل كيفيت دلالتش در بحث شفاعت در جلد اول اين كتاب گذشت .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۲۵ </center>

و اما اين احتمال كه بعضى داده اند كه استثناء متصل است و مستثنا منه لفظ مولى باشد، فسادش از بيان گذشته ما روشن گرديد، براى اينكه در معناى كلمه اغناء گفتيم كه در مواردى تحقق مى يابد كه دست خود انسان از تمامى سببهاى نجات قطع شده باشد، و آن وقت ديگرى آدمى را نجات دهد. در اين حال است كه مى گوييم : فلانى بى نياز از ما شد، و كسى كه مولائى ندارد كه بى نياز از او باشد ديگر استثناء پذير نيست ، و كسى كه به حكم ((و لا هم ينصرون (( ناصرى ندارد نيز استثناء پذير نيست ، چون گفتيم كه نصرت عبارت است از ضميمه شدن عاملى از خارج به عاملى از ناحيه خود انسان ، تا كارى از پيش برده شود. و در آيه مورد بحث كسى ممكن است يارى شود و شفيع آدمى گردد كه از ناحيه خود آدمى هم عامل نجاتى - كه عبارت است از دين پسنديده - وجود داشته باشد كه بيان مفصلش در بحث شفاعت گذشت . بله اين احتمال را مى توان با مضمون روايت شحام كه به زودى خواهد آمد توجيه نمود.

((انه هو العزيز الرّحيم (( - يعنى او غالبى است كه هرگز مغلوب چيزى نمى شود، و چيزى نيست كه بر او غالب آيد تا بتواند از عذاب هر كس كه بخواهد عذاب كند جلوگيرش شود، و يا از افاضه خير بر كسى كه بخواهد بر او ترحم كند و به او خير برساند، مانع آيد. اين نكته هم از نظر خواننده پوشيده نيست كه بين اين دو اسم از اسماء خداى تعالى تناسبى با مضامين آيات وجود دارد كه شايد در نامهاى ديگر، آن تناسب نباشد.

در سابق در تفسير سوره صافات در معناى ((شجره زقوم (( سخن رفت . و اما كلمه ((اثيم (( به معناى كسى است كه در اثر تكرار يك گناه و يا گناهان بسيار روحيه اى عصيانگر و گناه دوست پيدا كرده باشد، و اين آيه تا هشت آيه بعدش حال اهل آتش را بيان مى كند.

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۲۶ </center>

كالْمُهْلِ يَغْلى فى الْبُطونِ كَغَلىِ الْحَمِيمِ

كلمه ((مهل (( به معناى مذاب مس ، قلع و ديگر فلزات مى باشد. و كلمه ((غلى (( و كلمه ((غليان (( هر دو به معناى جوشيدن است . و كلمه ((حميم (( به معناى آب بسيار داغ است و كلمه ((كالمهل (( خبر دوم براى ((ان (( است ، همچنان كه جمله ((طعام الاثيم (( خبر اول آن است . و جمله ((يغلى فى البطون كغلى الحميم (( خبر سوم آن است ، و معناى آيه روشن مى باشد، (مى فرمايد: شجره زقوم سه خصيصه دارد، اول اينكه طعام گناه دوستان است ، و دوم اينكه چون سرب و يا مس ‍ مذاب است ، و سوم اينكه در درون شكمها چون آب جوش غليان مى كند).

كلمه ((اعتلوا(( جمع امر حاضر از مصدر ((عتل (( است ، كه به معناى كشيدن به عنف و به زور است ، و ((سواء الجحيم (( به معناى وسط دوزخ است . و خطاب ((بگيريد او را(( به ملائكه اى است كه موكل بر آتشند. و معناى آيه اين است كه : ما به ملائكه مى گوييم اين گنه پيشه را بگيريد، و به عنف به سوى وسط دوزخ بكشيد، تا آتش از همه جهات بر او احاطه يابد. همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((و ان جهنم لمحيطه بالكافرين ((.

گويا مراد از ((عذاب (( وسيله عذاب است ، و اضافه ((عذاب (( به كلمه ((حميم (( اضافه بيانيه است ، و معناى آيه اين است كه : سپس از بالاى سرش آن مايع مذاب و جوشانى كه وسيله عذاب او است بر سرش ‍ بريزيد.

اين جمله خطابى است به گناه پيشه اى كه در حال چشيدن عذاب هاى پى در پى است . و اگر او را عزيز و كريم خواند، با اينكه در نهايت ذلت و پستى و ملامت است در حقيقت نوعى استهزاء به او است تا عذابش ‍ شديدتر گردد. چون اينگونه افراد در دنيا براى خود عزت و كرامتى قائل هستند و به هيچ وجه حاضر نيستند از آن عزت و كرامت موهوم دست بردارند، همچنان كه از آيه ((و ما اظن الساعه قائمه و لئن رجعت الى ربى ان لى عنده للحسنى (( كه حكايت گفتار همين گونه مردم است ، اين پندار به خوبى به چشم مى خورد.

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۲۷ </center>

كلمه ((تمترون (( جمع مضارع حاضر از مصدر ((امتراء(( است كه به معناى شك و ترديد است ، و اين آيه شريفه هم تتمه گفتار ملائكه به گناه پيشگان است ، كه در آن ، عذاب آنها را تاءكيد و خطاكارى و لغزش آنها در دنيا را اعلام مى دارد، چون در دنيا در چيزى شك و ترديد كردند كه امروز آن را با تمام وجود خود لمس مى كنند، و به همين جهت از تحمل عذاب تعبير كرد به چشيدن ، چون وقتى بخواهند بگويند درك من نسبت به آن درد و يا آن لذت دركى تام و تمام بود، مى گويند من آن درد را چشيدم ، يا من آن لذت را چشيدم .

ممكن هم هست آيه شريفه استيناف و كلامى نو از خداى تعالى باشد، كه بعد از ذكر حال كفار در قيامت ايشان را با آن مخاطب مى سازد. و چه بسا جمله ((كنتم به تمترون (( مؤ يد اين احتمال باشد، براى اينكه خطاب هاى سابق همه به صورت مفرد بود و در خصوص اين آيه خطاب به صيغه جمع است .

كلمه ((مقام (( به معناى محل قيام ، يعنى محل ثبوت و پابرجايى هر چيز است ، و به همين جهت محل اقامت را نيز مقام گفته اند. و كلمه ((امين (( صفتى است از ((امن (( يعنى نرسيدن مكروه . و معناى جمله اين است كه : پرهيزكاران - در روز قيامت - در محلى امن از هر مكروه و از مطلق ناملايمات ثابت و مستقر مى باشند.

با اين بيان روشن مى شود كه نسبت دادن ((امن (( به ((مقام (( و گفتن ((مقام امين (( از باب مجاز در نسبت است ، چون گفتيم امين صفت صاحب مقام است و در ظاهر به خود مقام نسبت داده شده است .

اين جمله بيانى است براى جمله ((فى مقام امين ((. و اگر ((عيون : چشمه ها(( را هم منزلگاهى براى اهل بهشت معرفى نموده ، به اعتبار اين است كه اهل بهشت در مجاورت چشمه ها قرار دارند، و نيز بدين جهت است كه چشمه ها هم در همان بهشت ها واقعند، و اگر جنات را جمع آورده ، با اينكه ظرف و محل زندگى هر كس يك جنت است ، به اين اعتبار است كه بهشت ها داراى انواعى هستند. و يا براى اين بوده كه براى هر فرد از متقين به تنهايى يك بهشت و يا چند بهشت است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۲۸ </center>

كلمه ((سندس (( به معناى پارچه نازكى است كه از ابريشم بافته شده باشد، و كلمه ((استبرق (( پارچه ضخيم ابريشمى است ، و هر دو كلمه در اصل فارسى بوده ، و به زبان عرب داخل شده است .

((متقابلين (( - يعنى روبروى همند تا با هم انس داشته باشند، چون نزد اهل بهشت هيچ ناملايمى نيست ، زيرا فرمود: در مقامى امين قرار دارند.

يعنى به همين منوال است كه وصف كرديم ، و مراد از تزويج اهل بهشت با حوريان اين است كه قرين حوريان هستند، چون اين تزويج به معناى ازدواج اصطلاحى نيست ، بلكه از زوج به معناى قرين است ، كه معناى اصلى لغوى آن است .

و كلمه ((حور(( جمع حوراء است ، كه به معناى زنى است كه سفيدى چشمش بسيار سفيد، و سياهى آن نيز بسيار سياه باشد، و يا به معناى زنى است كه داراى چشمانى سياه چون چشم آهو باشد. و كلمه ((عين (( جمع كلمه ((عيناء(( يعنى درشت چشم است و از ظاهر كلام خداى تعالى برمى آيد، كه حور العين غير زنان دنيايند، كه آنان نيز داخل بهشت مى شوند.

يعنى تمام اقسام ميوه ها را مى طلبند، و مى خورند، در حالى كه از ضرر آنها ايمنند.

<span id='link155'><span>

==توضيح مراد از اينكه فرمود اهل بهشت جز مرگ نخستين مرگى نمى چشند و جواب ازاشكالى درباره استثناء ((==

الا الموته الاولى ((

يعنى غير از مرگ اول ديگر مرگى نمى چشند، و در بهشت خلد به حياتى ابدى كه ديگر دستخوش مرگ نمى شود زنده اند.

بعضى از مفسرين در اين آيه اشكال كرده اند، به اينكه استثناء مرگ اول از جمله در بهشت مرگى نمى چشند مگر مرگ اول را، چنين مى رساند كه در بهشت يك مرگ مى چشند، در حالى كه قطعا خلاف اين معنا منظور است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۳۰ </center>

((و وقيهم عذاب الجحيم (( - كلمه ((وقيهم (( مفرد ماضى از مصدر ((وقايت (( است ، كه به معناى حفظ هر چيز است از اينكه چيز ديگرى آن را اذيت كند و به آن ضرر بزند. پس معناى جمله اين است كه : خداوند ايشان را از عذاب دوزخ حفظ مى كند. در اين آيه شريفه بعد از آنكه مردن را از بهشتيان نفى كرد، و به عبارتى ديگر فرمود كه ((بهشتيان به وسيله مرگ از آن عالم به عالمى ديگر منتقل نمى شوند(( اينك در آخر آيه مى فرمايد: از حالت تنعم و سعادت در بهشت ، به حالت شقاوت و عذاب در جهنم نيز منتقل نمى گردند تا هر دو قسم انتقال را تكميل كرده باشد، هم انتقال مكانى را و هم انتقال حالى را.

اين جمله ، جمله اى است حاليه از كرامت و نعمتى كه قبلا ذكر شده بود. ممكن هم هست مفعول مطلق و يا مفعول له باشد. در هر صورت چه حال باشد و چه مفعول مطلق ، و چه مفعول له اين معنا را افاده مى كند كه آن كرامت و نعمت كه گفته شد فضلى است از ناحيه خدا، نه اينكه بندگان خدا از او چنين چيزى را طلب كار باشند، و آنچنان مستحق آن باشند كه خدا بر خود لازم و واجب بداند كه آن بهشت را به عنوان پاداش به ايشان بدهد، براى اينكه خدا مالك است ، مالكى غير مملوك ، و هيچ چيزى و هيچ موجودى مالك حقى كه آن را از خدا طلب كند نيست تا خدا را محكوم به دادن آن حق كند، بلكه داستان نعمت بهشت تنها وعده اى است كه خدا به بندگان صالحش داده ، و اين خود او است كه فرموده خدا خلف وعده نمى كند. و ما در بحث هاى گذشته بحث مفصل اين معنا را گذرانديم .

كلمه ((فوز(( به معناى ظفر يافتن به مقصود است ، و اگر بهشت را پيروزى و فوزى عظيم خوانده ، بدين جهت است كه آخرين سعادتى است كه آدمى بدان نائل مى شود.

مضمون اين آيه به خاطر حرف ((فاء(( كه در اول آن در آمده ، نتيجه و فرع همه مطالب گذشته - از اول سوره تا اينجا - مى باشد، و در حقيقت اين مضمون خلاصه و نتيجه گيرى از همه آن مطالب است . كلمه ((يسرنا(( صيغه متكلم مع الغير، از فعل ماضى از مصدر ((تيسير(( است ، و ((تيسير(( كه مصدر باب تفعيل است به معناى آسان كردن است ، و ضمير در ((يسرناه (( به كتاب برمى گردد. و خطاب در ((بلسانك (( به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است ، كه لسانش عربى است .

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۳۱ </center>

مى فرمايد: ما فهم قرآن را با زبان و بيان خود تو كه زبانى عربى است آسان كرديم تا شايد ايشان - يعنى قوم تو - متذكر شوند. در نتيجه آيه مورد بحث قريب المعنى با آيه ((انا جعلناه قرانا عربيالعلكم تعقلون (( مى باشد.

ولى بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از تيسير كتاب به لسان رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )، اين است كه با اينكه آن جناب امى و درس ‍ ناخوانده بود، قرآن را بر زبانش جارى ساخت تا آيت و معجزه اى بر صدق نبوتش باشد. ولى اين معنا از سياق قبلى كه گفتيم خلاصه مطالب سوره است بعيد است .

گويا اين جمله نيز - بخاطر حرف فايى كه با آن ابتداء شده - متفرع بر همان چيزى است كه آيه قبلى متفرع بر آن بود. و حاصل معنا چنين است : ما قرآن را به وسيله عربيت آسان كرديم به اين اميد كه مردم متذكر شوند، ولى متذكر نشدند، بلكه همچنان در شك خود سرگرم بازى هستند، و منتظر عذابى هستند كه براى تكذيب كنندگان مفرى از آن نيست ، پس منتظر آن عذاب باش ، همچنان كه خود آنان منتظرش ‍ هستند.

و اينكه آنان را منتظر خوانده ، از باب استهزاء به ايشان است . يكى از حرف هاى بى ربطى كه در تفسير اين آيه گفته اند اين است كه : اين آيه نسخ شده ، چون دستور متباركه با كفار را مى دهد، و آيه جهاد آن را نسخ كرده است .

==آيات ۱ - ۱۳، سوره جاثيه ==

سوره جاثيه مكى است و سى و هفت آيه دارد

حم (۱)

<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۸ صفحه : ۲۳۴ </center>

ترجمه آيات  

البته در خلال اين بيانات انذار شديد و تهديد سختى به مستكبرين دارد كه از آيات خدا اعراض مى كنند. و نيز به كسانى كه هواى نفس خود را معبود خود گرفته اند و خدا آنان را گمراه كرد در عين اينكه به گمراهى خود عالم بودند، هشدار مى دهد. و از لطائفى كه در اين سوره آمده بيان معناى نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است .

اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكه نازل شده . ولى بعضى از مفسرين آيه ((قل للذين امنوا...(( را از مكى بودن استثناء كرده اند، ولى هيچ دليل و شاهدى بر گفتار خود ندارند.

ظاهرا جمله ((تنزيل الكتاب (( از باب اضافه صفت به موصوف مى باشد. و كلمه ((تنزيل (( مصدر به معناى مفعول مى باشد. و جمله ((من اللّه (( جار و مجرورى است متعلق به تنزيل . و تمام اين جمله خبر است براى مبتداى حذف شده ؛ يعنى ((هذا((.

و معنايش اين است : اين كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز حكيم . ما در سابق در باره مفردات اين آيه بحث كرديم .

[[رده:تفسیر المیزان]]