تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۲۸: تفاوت میان نسخه‌ها

==معناى اين كه مشركان از «ذكر محدث»، اعراض مى كنند==

صاحب تفسير روح المعانى در ذيل آيه «'''و ما كان اكثرهم مؤ منين '''» از بعضى نقل كرده كه گفته اند معناى آيه اين است كه : در علم خدا چنين چيزى نبوده و چون از اين سخن عليت را فهميده اند بر آن اعتراض ‍ كرده اند كه علم خدا علت ايمان نياوردن كفار نمى شود، زيرا علم تابع معلوم است نه اينكه معلوم تابع علم باشد تا چنانچه هدايت و ايمان بعضى ها در علم خدا نباشد علت شود كه آنان ايمان نياورند.

آنگاه خود روح المعانى اعتراض را پاسخ داده كه : معناى تابع بودن علم خدا براى معلوم اين است كه علم خداى سبحان در ازل به معلومى معين و حادث ، تابع ماهيت آن باشد

به اين معنا كه خصوصيت اين علم و امتيازش از ساير علوم به همين اعتبار است كه علم به اين ماهيت است و اما وجود ماهيت در لايزال تابع علم ازلى خداى تعالى به ماهيت آن است به اين معنا كه چون خداى تعالى اين ماهيت را در ازل با اين خصوصيت دانسته ، لازم است كه در وجود هم به همين خصوصيت موجود شود. بنابر اين مرگ كفار به حالت كفر و ايمان نياوردنشان متبوع علم ازلى خدا است ولى وجود آن تابع علم اوست .

اين طرز استدلال در كلام جبرى مذهبان و مخصوصا فخر رازى در تفسيرش بسيار آمده و با اين دليل ، جبر را اثبات ، و اختيار را نفى مى كنند و خلاصه اين دليل اين است كه : حوادث عالم كه اعمال انسانها هم يكى از آنها است همه از ازل براى خداى سبحان معلوم بوده و به همين جهت وقوع آنها ضرورى و غير قابل تخلف است چون اگر تخلف كند لازم مى آيد علم او جهل شود، - و خدا از جهل منزه است - پس هر انسانى نسبت به هر عملى كه مى كند مجبور است و هيچ اختيارى از خود ندارد و چون به ايشان اعتراض مى شود كه آخر علم هميشه تابع معلوم است ، نه معلوم تابع علم ، همان جواب بالا را مى دهند كه : درست است كه علم تابع معلوم مى باشد اما تابع ماهيت معلوم ، نه وجود آن و وجود معلوم تابع علم است .

و اين حجت و دليل ، علاوه بر اينكه از مقدماتى فاسد تشكيل شده و در نتيجه بنا و مبناى آن فاسد است ، مغالطه روشنى نيز در آن شده است كه اينك اشكالات آن از نظر خواننده مى گذرد:

اول اينكه : اين حرف وقتى صحيح است كه ماهيت داراى اصالت باشد و در ازل و قبل از آنكه وجود به خود بگيرد و هستى بپذيرد، داراى تحقق و ثبوتى باشد تا علم به آن تعلق گيرد، و ماهيت چنين اصالت و تقدمى بر وجود ندارد.

دوم اينكه : مبناى حجت و همچنين اعتراضى كه به آن شده و پاسخى كه از اعتراض مى دهند همه بر اين است كه : علم خداى تعالى به موجودات ، علمى حصولى نظير علم ما به معلوماتمان باشد كه همواره به مفاهيم متعلق مى شود و در جاى خود برهان قاطع بر بطلان اين معنا قائم شده و ثابت گشته كه موجودات براى خداى تعالى معلوم به علم حضورى اند نه حصولى و نيز ثابت شده كه علم حضورى حق تعالى به موجودات دو قسم است ، يكى علم به اشياء قبل از ايجاد آنها - كه اين علم عين ذات او است - ديگرى علم به اشياء، بعد از ايجاد آنها - كه اين علم عين وجود اشياء است - و تفصيلش را بايد در محل خودش ‍ جستجو كرد.

سوم اينكه : علم ازلى خداى تعالى به معلومات لا يزالى ، يعنى معلوماتى كه تا لا يزال موجود مى شوند اگر به تمامى قيود و مشخصات و خصوصيات وجودى آن چيز كه يكى از آنها حركات و سكنات اختيارى آن چيز است تعلق گيرد، علم به تمام معنا و به حقيقت معناى كلمه است ، خداى تعالى در ازل عالم است به اينكه فلان فرد انسانى مثلا دو قسم حركت دارد، يكى حركات اضطرارى ، از قبيل رشد و نمو و زشتى و زيبايى صورت و امثال آن و ديگرى هم حركات اختيارى ، از قبيل نشستن و برخاستن و امثال آن . و اگر صرف تعلق علم خدا به خصوصيات وجودى اين فرد از انسان ضرورتى در او پديد آرد و اين ضرورت صفت خاص او شود، باز صفت خاص اختيارى او مى شود.

به عبارت ساده تر، باعث مى شود كه به ضرورت و وجوب ، فلان عمل اختيارا از او سر بزند، نه اينكه باعث شود كه فلان عمل از او سر بزند چه با اختيار و چه بى اختيار، زيرا اگر در چنين فرضى فلان عمل بدون اختيار از او سر بزند، در اينصورت است كه علم خدا جهل مى شود، چون علم خدا به صدور فعل از او و به اختيار او تعلق گرفته بود و ما فرض كرديم كه بدون اختيار از او سر زد، پس علم خداى تعالى تخلف پذيرفت و در حقيقت علم نبوده ، بلكه جهل بوده و خدا از جهل منزه است .

پس ، مغالطه اى كه در اين حجت شده اين است كه در مقدمه حجت فعل خاصى ، - يعنى فعل اختيارى - مورد بحث بوده ، آن وقت در نتيجه اى كه از حجت گرفته اند فعل مطلق و بدون قيد اختيار آمده است .

از اينجا روشن مى شود اينكه ايمان نياوردن كفار را تعليل كرده اند به اينكه چون علم ازلى خدا به چنين چيزى تعلق گرفته ، حرف صحيحى نيست ، زيرا - گفتيم - تعلق گرفتن علم ازلى خدا به هر چيز باعث مى شود كه آن چيز بطور وجوب و ضرورت با همه اوصاف و مشخصاتى كه علم بدان تعلق گرفته بود موجود شود، اگر علم خدا تعلق گرفته بود به اينكه فلان عمل از فلان شخص بطور اختيارى سر بزند، بايد بطور اختيارى سربزند و اگر تعلق گرفته بود به اينكه فلان خصوصيت يا فلان عمل بطور اضطرارى و بى اختيار از فلان شخص ‍ سربزند، بايد همين طور سربزند.

علاوه بر اين اگر جمله «و ما كان اكثرهم مؤمنين» مى خواست بفرمايد: ايمان آوردن كفار محال است ، چون علم ازلى به عدم آن تعلق گرفته است ، خود كفار همين آيه را مدرك براى خود قرار مى دادند و به ضرر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) و به نفع خود احتجاج مى كردند و مى گفتند: تو از ما چه مى خواهى ؟ مگر نمى دانى كه خدا ما را از ازل كافر ديده ،

در تفسير قمى در ذيل آيه «ان نشاء ننزل عليهم من السّماء آيه فظلت اعناقهم لها خاضعين» مى گويد: پدرم از ابن ابى عمير از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرد كه فرمود: گردنهايشان - يعنى گردنهاى بنى اميه - با آمدن صيحه اى آسمانى به نام صاحب الامر، نرم و خاضع مى شود.

مؤلف: اين معنا را كلينى نيز در روضه كافى و صدوق در كمال الدين و مفيد در ارشاد و شيخ در غيبت ، روايت كرده اند. و ظاهرا اين روايات همه از باب جرى و تطبيق مصداق بر كلى است ، نه از باب تفسير، چون سياق آيات با تفسير بودن آنها نمى سازد.

وَ إِذْ نَادَى رَبُّك مُوسى أَنِ ائْتِ الْقَوْمَ الظلِمِينَ(۱۰)

قَوْمَ فِرْعَوْنَ أَ لا يَتَّقُونَ(۱۱)

قَالَ رَب إِنى أَخَاف أَن يُكَذِّبُونِ(۱۲)

وَ يَضِيقُ صدْرِى وَ لا يَنطلِقُ لِسانى فَأَرْسِلْ إِلى هَرُونَ(۱۳)

وَ لهَُمْ عَلىَّ ذَنبٌ فَأَخَاف أَن يَقْتُلُونِ(۱۴)

قَالََكلا فَاذْهَبَا بِئَايَتِنَا إِنَّا مَعَكُم مُّستَمِعُونَ(۱۵)

فَأْتِيَا فِرْعَوْنَ فَقُولا إِنَّا رَسولُ رَب الْعَلَمِينَ(۱۶)

أَنْ أَرْسِلْ مَعَنَا بَنى إِسرءِيلَ(۱۷)

قَالَ أَ لَمْ نُرَبِّك فِينَا وَلِيداً وَ لَبِثْت فِينَا مِنْ عُمُرِك سِنِينَ(۱۸)

وَ فَعَلْت فَعْلَتَك الَّتى فَعَلْت وَ أَنت مِنَ الْكَفِرِينَ(۱۹)

فَفَرَرْت مِنكُمْ لَمَّا خِفْتُكُمْ فَوَهَب لى رَبى حُكْماً وَ جَعَلَنى مِنَ الْمُرْسلِينَ(۲۱)

وَ تِلْك نِعْمَةٌ تَمُنهَا عَلىَّ أَنْ عَبَّدت بَنى إِسرءِيلَ(۲۲)

قَالَ فِرْعَوْنُ وَ مَا رَب الْعَلَمِينَ(۲۳)

قَالَ رَب السمَوَتِ وَ الاَرْضِ وَ مَا بَيْنَهُمَا إِن كُنتُم مُّوقِنِينَ(۲۴)

قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُ أَ لا تَستَمِعُونَ(۲۵)

قَالَ رَبُّكمْ وَ رَب ءَابَائكُمُ الاَوَّلِينَ(۲۶)

قَالَ إِنَّ رَسولَكُمُ الَّذِى أُرْسِلَ إِلَيْكمْ لَمَجْنُونٌ(۲۷)

قَالَ رَب الْمَشرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَا بَيْنهُمَا إِن كُنتُمْ تَعْقِلُونَ(۲۸)

قَالَ لَئنِ اتخَذْت إِلَهاً غَيرِى لاَجْعَلَنَّك مِنَ الْمَسجُونِينَ(۲۹)

قَالَ أَ وَ لَوْ جِئْتُك بِشىْءٍ مُّبِينٍ(۳۰)

قَالَ فَأْتِ بِهِ إِن كنت مِنَ الصدِقِينَ(۳۱)

وَ نَزَعَ يَدَهُ فَإِذَا هِىَ بَيْضاءُ لِلنَّظِرِينَ(۳۳)

قَالَ لِلْمَلا حَوْلَهُ إِنَّ هَذَا لَسحِرٌ عَلِيمٌ(۳۴)

يُرِيدُ أَن يخْرِجَكُم مِّنْ أَرْضِكم بِسِحْرِهِ فَمَا ذَا تَأْمُرُونَ(۳۵)

قَالُوا أَرْجِهْ وَ أَخَاهُ وَ ابْعَث فى المَْدَائنِ حَشِرِينَ(۳۶)

يَأْتُوك بِكلِّ سحَّارٍ عَلِيمٍ(۳۷)

فَجُمِعَ السحَرَةُ لِمِيقَتِ يَوْمٍ مَّعْلُومٍ(۳۸)

وَ قِيلَ لِلنَّاسِ هَلْ أَنتُم مجْتَمِعُونَ(۳۹)

لَعَلَّنَا نَتَّبِعُ السحَرَةَ إِن كانُوا هُمُ الْغَلِبِينَ(۴۰)

فَلَمَّا جَاءَ السحَرَةُ قَالُوا لِفِرْعَوْنَ أَ ئنَّ لَنَا لاَجْراً إِن كُنَّا نحْنُ الْغَلِبِينَ(۴۱)

فَأَلْقَوْا حِبَالهَُمْ وَ عِصِيَّهُمْ وَ قَالُوا بِعِزَّةِ فِرْعَوْنَ إِنَّا لَنَحْنُ الْغَلِبُونَ(۴۴)

فَأُلْقِىَ السحَرَةُ سجِدِينَ(۴۶)

قَالُوا ءَامَنَّا بِرَب الْعَلَمِينَ(۴۷)

رَب مُوسى وَ هَرُونَ(۴۸)

قَالَ ءَامَنتُمْ لَهُ قَبْلَ أَنْ ءَاذَنَ لَكُمْ إِنَّهُ لَكَبِيرُكُمُ الَّذِى عَلَّمَكُمُ السحْرَ فَلَسوْف تَعْلَمُونَ لاُقَطعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكم مِّنْ خِلَفٍ وَ لاُصلِّبَنَّكُمْ أَجْمَعِينَ(۴۹)

إِنَّا نَطمَعُ أَن يَغْفِرَ لَنَا رَبُّنَا خَطيَنَا أَن كُنَّا أَوَّلَ الْمُؤْمِنِينَ(۵۱)

وَ أَوْحَيْنَا إِلى مُوسى أَنْ أَسرِ بِعِبَادِى إِنَّكم مُّتَّبَعُونَ(۵۲)

فَأَرْسلَ فِرْعَوْنُ فى الْمَدَائنِ حَشِرِينَ(۵۳)

وَ إِنهُمْ لَنَا لَغَائظونَ(۵۵)

وَ إِنَّا لجََمِيعٌ حَذِرُونَ(۵۶)

فَأَخْرَجْنَهُم مِّن جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ(۵۷)

كَذَلِك وَ أَوْرَثْنَهَا بَنى إِسرءِيلَ(۵۹)

فَلَمَّا تَرءَا الْجَمْعَانِ قَالَ أَصحَب مُوسى إِنَّا لَمُدْرَكُونَ(۶۱)

قَالََكلا إِنَّ مَعِىَ رَبى سيهْدِينِ(۶۲)

فَأَوْحَيْنَا إِلى مُوسى أَنِ اضرِب بِّعَصاك الْبَحْرَ فَانفَلَقَ فَكانَ كلُّ فِرْقٍ كالطوْدِ الْعَظِيمِ(۶۳)

و چون پروردگارت به موسى ندا داد كه سوى گروه ستمكاران برو(۱۰)

گروه فرعون كه چرا نمى ترسند؟(۱۱)

(موسى ) گفت پروردگارا من بيم آن دارم كه دروغگويم شمارند(۱۲)

و حوصله ام سر آيد در نتيجه زبانم روان نشود پس هارون را نيز پيغمبرى ببخش (۱۳)

فرعونيان خونى به گردن من دارند و بيم دارم كه مرا بكشند(۱۴)

فرمود هرگز !شما هر دو آيات ما را ببريد كه ما همراه شما شنواييم (۱۵)

نزد فرعون رويد و بگوييد كه ما فرستاده پروردگار جهانيانيم (۱۶)

بايد كه بنى اسرائيل را با ما بفرستى (۱۷)

(فرعون ) گفت : مگر وقتى نوزاد بودى تو را نزد خويش پرورش نداديم و سالها از عمرت را ميان ما به سر نبردى ؟(۱۸)

و(سرانجام ) آن كارت را(كه نمى بايست انجام مى دادى ) انجام دادى و تو از ناسپاسان بودى (۱۹)

(موسى ) گفت : آن كار را هنگامى كردم كه از راه بيرون بودم (۲۰)

و چون از شما بيم داشتم از دستتان گريختم و پروردگارم به من فرزانگى و دانش بخشيد و از پيغمبرانم كرد(۲۱)

آيا اين نعمتى است كه منت آنرا به من مى نهى كه پسران بنى اسرائيل را به بردگى گرفته اى ؟(۲۲)

فرعون گفت : پروردگار جهانيان چيست ؟(۲۳)

گفت پروردگار آسمانها و زمين و آنچه ميان آن دو است ، اگر اهل يقينيد(۲۴)

(فرعون ) به اطرافيان خود گفت هيچ مى شنويد چه مى گويد؟(۲۵)

گفت پروردگار شما و پروردگار نياكانتان (۲۶)

گفت : پيغمبرى كه به سوى شما فرستاده شده ديوانه است (۲۷)

گفت: (او) پروردگار مشرق و مغرب و هر چه ميان آن دو است اگر فهم داريد(۲۸)

گفت : اگر خدايى غير از من بگيرى زندانيت مى كنم (۲۹)

گفت : و حتى اگر براى تو معجزه اى روشن آورده باشم ؟(۳۰)

گفت : اگر راست مى گويى آن را بياور(۳۱)

موسى عصاى خود را بينداخت و در دم اژدهايى هويدا گشت (۳۲)

و دست خويش را بيرون آورد همه ديدند كه سفيد و روشن بود(۳۳)

(فرعون به بزرگان اطراف خود گفت : عجب جادوگر ماهرى است (۳۴)

كه مى خواهد شما را با جادوى خويش از سر زمينتان بيرون كند، بنابراين چه راى مى دهيد؟(۳۵)

گفتند: وى را با برادرش نگهدار و به تمام شهرها ماءمورين جمع آورى بفرست (۳۶)

تا همه جادوگران ماهر را پيش تو آورند(۳۷)

پس جادوگران را به موعد روزى معين ، جمع كرد(۳۸)

و به مردم گفتند شما نيز جمع شويد(۳۹)

تا اگر ساحران غالب آمدند ما نيز آنها را پيروى كنيم (۴۰)

پس جادوگران آمدند و به فرعون گفتند: اگر ما غالب آمديم آيا مزدى خواهيم داشت ؟(۴۱)

گفت : آرى و در اين صورت از مقربان خواهيد بود(۴۲)

(موسى ) به ايشان گفت : هر چه افكندنى هست بيفكنيد(۴۳)

پس ريسمانها و عصاهاى خويش را افكندند و گفتند: به عزت فرعون سوگند كه ما غلبه يافتگانيم (۴۴)

سپس موسى عصاى خويش را بيفكند و آنچه را ساخته بودند بلعيد(۴۵)

جادوگران سجده كنان خاكسار شدند(۴۶)

گفتند: به پروردگار جهانيان ايمان آورديم (۴۷)

كه پروردگار موسى و هارون نيز هست (۴۸)

(فرعون ) گفت : چرا پيش از آنكه اجازه تان دهم به او ايمان آورديد؟ پس ‍ حتما او بزرگ شما است كه جادو تعليمتان داده است ، به زودى خواهيد دانست كه دستها و پاهايتان را به عكس يكديگر قطع مى كنم و همه شما را بر دار مى آويزم (۴۹)

گفتند: مهم نيست ، چون به سوى پروردگارمان مى رويم (۵۰)

ما طمع داريم كه پروردگارمان گناهانمان را بيامرزد به همين جهت اولين كسى هستيم كه ايمان آورديم (۵۱)

و به موسى وحى كرديم كه بندگان ما را شبانگاه حركت بده كه آنها شما را تعقيب مى كنند(۵۲)

و فرعون ماءمورين جمع آورى را به شهرها فرستاد (۵۳)

كه اينان گروهى اند كند(۵۴)

كه موجب خشم ما شده اند(۵۵)

و ما همگى آماده كارزاريم (۵۶)

ولى آنها(فرعونيان ) را از باغستانها و چشمه سارها بيرون كرديم (۵۷)

و از گنجها و جايگاههاى خويشان (بيرون كرديم )(۵۸)

و آن را به بنى اسرائيل داديم (۵۹)

پس هنگام آفتاب از پى آنها شدند(۶۰)

و چون دو جماعت يكديگر را بديدند، ياران موسى گفتند: اى واى !ما را گرفتند(۶۱)

(موسى ) گفت : هرگز! پروردگار من با من است و رهبريم خواهد كرد(۶۲)

به موسى وحى كرديم كه عصاى خويش را به دريا بزن ، پس بشكافت و هر بخشى چون كوهى بزرگ بود(۶۳)

ديگران را بدانجا نزديك كرديم (۶۴)

و موسى را با همراهانش جملگى نجات داديم (۶۵)

سپس ديگران را غرق كرديم (۶۶)

كه در اين عبرتى است ولى بيشترشان ايمان آور نبودند(۶۷)

و پروردگارت نيرومند و فرزانه است (۶۸)