تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۲۳
بيان جمله : «الملك يومئذ الحق للرحمن » و وجه اينكه فرمود: «قيامت بر كفار روزىبس دشوار است »
الْمُلْك يَوْمَئذٍ الْحَقُّ لِلرَّحْمَنِ وَ كانَ يَوْماً عَلى الْكَفِرِينَ عَسِيراً
يعنى ملك مطلق آن روز حقى است ثابت براى رحمان ، چون آن روز ديگر تمامى اسباب از كار افتاده ، و روابطى كه بين آنها و مسببات بود گسيخته مى گردد، و در چند جا از اين كتاب مكرر گذشت كه : مراد از اينكه آن روز ملك براى رحمان مى شود، اين است كه آن روز براى همه ظاهر مى شود كه ملك وحكم تنها از آن خدا بوده و بس ، و هيچ يك از اسباب بر خلاف آنچه مردم مى پنداشتند استقلالى از خود نداشتند.
و وجه اينكه فرمود: و قيامت بر كفار روزى بس دشوار است اين است كه كفار تا در دنيا بودند به خاطر ركون و اعتمادى كه به اسباب ظاهرى داشتند، و به خاطر غورى كه در زندگى زمينى خود كرده بودند، با اينكه زندگى آن چون نخ پوسيده اى نابود شدنى بود، و به خاطر اينكه از سبب حقيقى كه مالك حقيقى است ، و نيز از زندگى دائمى ، و جاودانى خود منقطع شدند، پس ناگزير در آن روز چشم باز مى كنند، در حالى كه ملاذ و پناهى براى خود نمى يابند.
و بنابراين كلمه «ملك » مبتدا و كلمه «حق » خبر آن خواهد بود و اگر حق را معرفه آورده ، براى اين بود كه انحصار را بفهماند و كلمه «يومئذ» ظرف است براى ثبوت خبر براى مبتداء، و فايده تقييد اين است كه حقيقت امر در آن روز ظاهر مى شود، و گرنه حقيقت ملك هميشه براى خدا است ، چه در دنيا و چه در آخرت ، فرق آخرت با دنيا اين است كه در قيامت ملك صورى از اشياء بر طرف مى شود، ولى در غير قيامت اين ملكيت صورى محفوظ است .
ولى بعضى از مفسرين گفته اند: ملك در اينجا به معناى مالكيت است ، و كلمه
«يومئذ» متعلق به همان است ، و كلمه «حق » خبر ملك است . بعضى ديگر گفته اند: كلمه «يومئذ» متعلق به خبرى است كه صفت حق است ، و حذف شده . بعضى ديگر گفته اند: مراد از «يومئذ» يوم اللّه است بعضى ديگرگفته اند: «يومئذ» خبر براى ملك است ، و كلمه حق صفت براى مبتداء است . و چون اين اقوال سخنانى بى پايه بود از تعقيب آنها صرف نظر شد. آه و حسرت ظالم (منحرف از هدايت ) در روز قيامت : «يا ليتنى اتخذت معالرسول سبيلا، يا ويلتى يا ليتنى لم اتخذ فلانا خليلا» وَ يَوْمَ يَعَض الظالِمُ عَلى يَدَيْهِ يَقُولُ يَلَيْتَنى اتخَذْت مَعَ الرَّسولِ سبِيلاً راغب در مفردات گفته كلمه : «عض » به معناى دندان گرفتن است ، همچنان كه خداى تعالى فرموده : «عضوا عليكم الانامل - سر انگشتان خود به دندان بگزيد» و نيز فرموده : «و يوم يعض الظالم - روزى كه ستمگر دستان خود را با دندان مى گزد» و اين عبارت است از ندامت ، چون عادت مردم همين است كه در هنگام ندامت چنين مى كنند و به همين جهت در چنين مواقعى آرزو مى كند اى كاش فلان كار كه در اثر فوتش به چنين روزى دچار شدم از من فوت نمى شد، همچنان كه قرآن حكايت كرده كه مى گويند «يا ليتنى لم اتخذ فلانا خليلا - اى كاش فلانى را دوست خود نمى گرفتم » و ظاهرا مراد از «ظالم » جنس ستمگر باشد، و آن عبارت است از هركسى كه به هدايت رسول به راه راست نرود، و نيز مراد از رسول هم جنس رسول است ، هر چند كه از نظر مورد مراد از «ظالم » ستمگران اين امت است ، و مراد از «رسول » رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) است . و معناى آيه اين است كه : به ياد آر روزى را كه ستمگر آن چنان پشيمان مى شود كه از فرط و شدت ندامتش مى گويد: اى كاش راهى با رسول باز مى كردم و در نتيجه راه باريكى به سوى هدايت به دست مى آوردم . يَوَيْلَتى لَيْتَنى لَمْ أَتخِذْ فُلاناً خَلِيلاً اين جمله تتمه آرزوى ستمگر نادم است و كلمه «فلان » كنايه از نام شخصى مذكر، و كلمه «فلانه » كنايه است از نام شخصى مونث راغب مى گويد: كلمه : «فلان » و «فلانه » كنايه است از انسان ، و الفلان و الفلانه ، با - الف و لام - كنايه است از حيوانات . و معناى آيه اين است كه «يا ويلتى » يعنى واى كه هلاك شدم «ليتنى لم اتخذ
فلانا» يعنى اى كاش فلانى را - كه دوست خود گرفتم و با مشورت او كار كردم و سخنانش را شنيدم و تقليدش كردم ، - دوست نمى گرفتم . بعضى از مفسرين گفته اند كلمه «فلان » در آيه ، كنايه از شيطان است ، و گويا مفسر نامبرده نظرش به آيه بعدى است كه مى فرمايد: شيطان آن روز آدمى را تنها مى گذارد، ولى اين حرف با سياق آيه سازگارى ندارد. و از لطايف تعبيرات قرآن يكى تعبير در آيه قبلى «يا ليتنى اتخذت ...» است ، و ديگرى در آيه مورد بحث «يا ويلتى ليتنى لم اتخذ...» است ، چون در اين تعبير در ندا و استغاثه ، تدرجى لطيف به كار رفته ، در آيه اول منادى حذف شده ، اشاره به اينكه او نجات دهنده اى مى خواهد كه او را نجات دهد، هر كه باشد، و آوردن كلمه «ويل » در اين آيه مى فهماند كه براى او روشن شده كه ديگر كسى نيست او را از عذاب نجات دهد، و جز هلاكت و فنا دادرسى ندارد، و به همين جهت ندايش را با ويل اداء مى كند. لَّقَدْ أَضلَّنى عَنِ الذِّكرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنى وَ كانَ الشيْطنُ لِلانسنِ خَذُولاً اين آيه تمناى سابق را تعليل مى كند، و مراد از ذكر مطلق احكام و دستوراتى است كه رسولان آورده اند، و يا خصوص كتب آسمانى است كه از نظر مورد منطبق مى شود با قرآن كريم . جمله «و كان الشيطان للانسان خذولا» جزو كلام كفار نيست ، بلكه كلام خداى تعالى است البته ممكن هم هست جزو كلام كفار باشد، كه از شدت تحسر و تاءسف آن را بگويند. كلمه «خذلان » - به ضم خاء - به اين معنا است كه : كسى كه اميد يارى اش را داشتيم ، ما را يارى نكند، وخذلان شيطان اين است كه در دنيا به انسان وعده مى دهد كه اگر به اسباب ظاهرى تمسك كنى و پروردگارت را فراموش نمايى تو را از هر مكروهى نجات مى دهم ، و در نجاتت ياريت مى كنم ، ولى همين كه اسباب از كار افتاد، و قهر الهى همه را از اثر انداخت ، - كه در روز مرگ جزئى و در روز قيامت كلى است - آن روز دست از يارى انسان برداشته ، آدمى را تسليم سرنوشت شوم خود مى كند، همچنان كه قرآن فرموده :«كمثل الشيطان اذ قال للانسان اكفر، فلما كفر قال انى برى منك » و نيز در ضمن حكايت سخنان
روز قيامت شيطان ، فرموده : «ما انا بمصرخكم و ما انتم بمصرخى ، انى كفرت بما اشركتمون من قبل » در اين سه آيه اشعار بلكه دلالت است كه سبب عمده در ضلالت اهل ضلال ، سرپرستى هواپرستان ، و اولياى شيطان است ، آنچه هم كه خود ما به چشم مى بينيم مؤ يد آن است .
گلايه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) در روز قيامت از عاصيان امت خود به خداوند
وَ قَالَ الرَّسولُ يَرَب إِنَّ قَوْمِى اتخَذُوا هَذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُوراً در اين آيه مراد از «رسول » خصوص رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) است ، به قرينه اينكه از قرآن نام برده ، و اگر از آن جناب تعبير به رسول كرده براى اين بوده كه رسالتش را مسجل سازد، و دماغ آن كفار را كه در رسالت و كتاب او طعن مى زدند، به خاك بمالد، و كلمه هجر - به فتحه هاء و سكون جيم - به معناى ترك است . از ظاهر سياق بر مى آيد كه جمله «و قال الرسول » عطف باشد بر جمله «يعض الظالم » و اين سخن از جمله سخنانى است كه رسول در روز قيامت به پروردگار خود، بر سبيل گلايه و شكايت مى گويد بنابراين تعبير به فعل ماضى (با اينكه بايد مضارع به كار مى رفت چون قيامت هنوز نيامده ) به عنايت اين است كه بفهماند وقوع قيامت به قدرى حتمى است كه گويى واقع شده ، و مراد از قوم آن جناب عموم عرب بلكه عموم امت او است ، البته به اعتبار عاصيان امت . و اما اينكه جمله اى استينافى و يا عطف بر جمله «و قال الّذين لا يرجون لقاءنا» باشد و آيات ما بين آن دو جمله هاى معترضه باشد، از سياق بعيد است . و بنابراين قول ، لفظ «قال » به همان معناى ظاهرى به كار رفته ، و مراد از «قوم » آن عده از مردمند كه بر رسالت و كتاب او طعنه مى زدند. وَ كَذَلِك جَعَلْنَا لِكلِّ نَبىٍ عَدُوًّا مِّنَ الْمُجْرِمِينَ وَ كَفَى بِرَبِّك هَادِياً وَ نَصِيراً يعنى همان طور كه اين مجرمين را دشمن تو كرديم ، براى هر پيغمبرى دشمنى از قومش قرار داديم ، يعنى اين از سنت جارى در ميان انبياء و امتها است ، پس تو خيلى ناراحت نباش ، و دشمنى هاى اينان بر تو گران نيايد. پس اين آيه در مقام تسليت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) است . و معناى قرار دادن دشمن از مجرمين اين است كه خداوند گناهكاران را به جرم
گناهشان ، بر دلهايشان مهر مى زند، در نتيجه دشمن حق مى شوند و داعى به سوى حق را دشمن مى دارند، پس دشمنيشان با رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به طور مجاز به خدا نسبت داده مى شود. و اينكه فرمود: «و كفى بربك هاديا و نصيرا» معنايش - به طورى كه از سياق بر مى آيد اين است كه امر دشمنى و عناد آنان ، تو را به هول و هراس نيندازد، و از ايشان در كار اهتداى مردم و نفوذ دينت در مردم و بين مردم نترس كه پروردگارت برايت بس است ، كه هر كس از مردم استحقاق هدايت دارد، و استعداد آن را دارد، هدايت كند، و لو اينكه اينان كافر شوند، و طغيان كنند. پس اهتداى مردم منوط و وابسته به اهتداى اين كفار نيست ، و خدايت براى نصرت تو، و دين تو بس است كه بدان مبعوثت كرده يارى مى كند، هر چند كه اينان از آن دورى كنند، و تو را و دينت را يارى نمايند، پس اين جمله به منظور استغناء از كفار بيان شده . پس معلوم شد كه صدر آيه براى تسلى رسول خدا (صلى الله عليه و آله )، و ذيل آن به منظور استغناء از مجرمين قومش ابراز شده است ، و در جمله «و كفى بربك » كه اولا صفت ربوبيت از ميان صفات خداوندى اخذ شده ، و در ثانى آن را اضافه به كاف خطاب نموده و نفرموده : «و كفى باللّه » به منظور تاييد آن جناب بوده است . بحث روايتى رواياتى در باره حبط اعمال و در ذيل آيات گذشته مربوط به اهل جنت و نار) در تفسير برهان از كتاب «الجنة و النار» به سند خود از جابر بن يزيد جعفى از امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه در ضمن حديثى كه در آن مساله قبض روح كفار را ذكر مى كند، فرموده است : پس وقتى جان به گلوگاه مى رسد، ملائكه به پشت و روى او مى كوبند، و گفته مى شود: «در آريد جانهاى خود را، امروز به خاطر سخنانى كه درباره خدا مى گفتيد، و به ناحق ، نسبت ها مى داديد، و به خاطر اينكه از آيات او استكبار مى ورزيديد به عذاب خوارى گرفتار و كيفر مى شويد» و اين همان است كه آيه شريفه «يوم يرون الملائكة لا بشرى يومئذ للمجرمين و يقولون حجرا محجورا» متعرض آن است ، پس ملائكه مى گويند بهشت بر شما حرام و محرم است .
و در الدرالمنثور است كه عبدالرزاق ، فاريابى ، ابن منذر و ابن ابى حاتم ، از على بن ابيطالب روايت كرده اند كه گفت : كلمه «هباء» به معناى باد غبارى است كه بالا مى شود و مى رود و اثرى از آن باقى نمى ماند، خدا هم با اعمال كفار اين طور معامله مى كند. باز در همان كتاب است كه سمويه در كتاب فوائدش ، از سالم مولاى ابى حذيفه روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: در روز قيامت مردمى را مى آورند كه با آنان حسناتى است مانند كوههاى تهامه ، تا مى رسند خداى تعالى اعمالشان را چون غبار پراكنده مى كند، و خودشان را به آتش مى اندازد. سالم مى گويد: عرضه داشتم يا رسول اللّه پدر و مادرم فدايت ، براى ما اين قوم را معرفى كن ، فرمود: قومى هستند كه نماز مى خوانند و روزه مى گيرند و مقدارى از سنت شب را نيز اتيان مى كنند، و ليكن وقتى به چيزى از حرام بر مى خورند، به سويش مى پرند، خداى تعالى هم اعمالشان را هيچ و پوچ مى كند. و در كافى به سند خود از سليمان بن خالد روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) از آيه «و قد منا الى ما عملوا من عمل فجعلناه هباء منثورا» پرسيدم ، فرمود: به خدا سوگند اعمالشان از سفيدى پارچه چلوار سفيدتر است ، و ليكن وقتى حرامى به ايشان پيشنهاد مى شود دل از آن نمى كنند. مؤ لف : و اين معنا در همان كتاب و غير آن از آن جناب و از پدرش (عليه السلام ) به چند طريق روايت شده . و در كافى نيز به سند خود از عبد لاعلى و به اسناد ديگر از سويد بن غفله روايت كرده كه گفت امير المؤ منين (عليه السلام ) در حديثى فرمود: مومن را در قبرش مى گذارند، آنگاه قبرش را دو ملك گشاد مى كنند، تا آنجا كه چشمش كار كند آن را گشاد مى كنند آنگاه درى از بهشت به رويش باز نموده ، به او مى گويند بخواب با چشم روشن ، همچون خواب جوان نورس ، چون خداى تعالى مى فرمايد: «اصحاب الجنة يومئذ خير مستقرا و احسن مقيلا» مؤ لف : اين روايت - به طورى كه ملاحظه مى فرماييد - آيه شريفه را جزو آيات برزخ
قرار داده ، و با جمله «به او مى گويند بخواب ...» به نكته تعبير آيه به مقيل اشاره مى كند (توجه داشته باش ) و در الدرالمنثور است كه ابو نعيم از طريق كلبى از ابى صالح از ابن عباس روايت كرده كه گفت : عقبه بن ابى معيط، از هيچ سفرى نمى آمد مگر آنكه طعامى مى ساخت و همه اهل مكه را دعوت مى كرد، و بسيار با رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) مى نشست ، و از گفتگوى او خوشش مى آمد، ولى در آخر بدبختى گريبانگيرش شد. پس روزى از سفرى بيايد، و طعامى درست كرد، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را به طعام خود دعوت كرد، حضرت فرمود: هرگز طعام تو را نخواهم خورد مگر وقتى كه شهادت دهى معبودى جز خدا نيست و من رسول خدايم ، عقبه گفت : برادر زاده بخور، فرمود نمى خورم مگر وقتى به اين معنا شهادت دهى ، پس شهادت داد، و حضرت از طعامش خورد. وقتى اين خبر به گوش ابى بن خلف رسيد نزد او شد و گفت اى عقبه تو هم از دين در آمدى ؟ !و ابى از دوستان عقبه بود. گفت : نه ، در نيامدم ، ولى اين مرد بر من وارد شد، و از غذا خوردن امتناع كرد، مگر وقتى كه شهادت دهم ، من شرم كردم كه غذا نخورده از خانه ام بيرون شود، شهادت دادم ، ابى گفت من از تو خوشنود نمى شوم مگر آنكه بروى آب دهان به روى او بيندازى ، عقبه همين كار را كرد، رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود تو را خارج مكه نبينم كه به قتلت مى رسانم ، در جنگ بدر عقبه اسير شد، و به طور صبر كشته گشت ، ولى تا آن روز هيچ كس را با شكنجه نكشته بودند. مؤ لف : در روايات بسيارى در ذيل : «يقول يا ليتنى اتخذت مع الرسول سبيلا» آمده كه سبيل ، على (عليه السلام ) است ، ولى اينگونه روايات مربوط به بطن قرآن و يا از قبيل تطبيق آيه با مصداق است نه تفسير.
آيات ۳۲ - ۴۰، سوره فرقان
وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَحِدَةً كذَلِك لِنُثَبِّت بِهِ فُؤَادَك وَ رَتَّلْنَهُ تَرْتِيلاً(۳۲) وَ لا يَأْتُونَك بِمَثَلٍ إِلا جِئْنَك بِالْحَقِّ وَ أَحْسنَ تَفْسِيراً(۳۳) الَّذِينَ يحْشرُونَ عَلى وُجُوهِهِمْ إِلى جَهَنَّمَ أُولَئك شرُّ مَّكاناً وَ أَضلُّ سبِيلاً(۳۴) وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا مُوسى الْكتَب وَ جَعَلْنَا مَعَهُ أَخَاهُ هَرُونَ وَزِيراً(۳۵) فَقُلْنَا اذْهَبَا إِلى الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِئَايَتِنَا فَدَمَّرْنَهُمْ تَدْمِيراً(۳۶) وَ قَوْمَ نُوحٍ لَّمَّا كذَّبُوا الرُّسلَ أَغْرَقْنَهُمْ وَ جَعَلْنَهُمْ لِلنَّاسِ ءَايَةً وَ أَعْتَدْنَا لِلظلِمِينَ عَذَاباً أَلِيماً(۳۷) وَ عَاداً وَ ثَمُودَا وَ أَصحَب الرَّس وَ قُرُونَا بَينَ ذَلِك كَثِيراً(۳۸) وَ كلاًّ ضرَبْنَا لَهُ الاَمْثَلَ وَ كلاًّ تَبرْنَا تَتْبِيراً(۳۹) وَ لَقَدْ أَتَوْا عَلى الْقَرْيَةِ الَّتى أُمْطِرَت مَطرَ السوْءِ أَ فَلَمْ يَكونُوا يَرَوْنَهَا بَلْ كانُوا لا يَرْجُونَ نُشوراً(۴۰) ترجمه آيات و آنان كه كافر شدند گفتند: چرا قرآن يكجا بر او نازل نشد؟ چنين نازل شد تا قلب تو را به آن استوارى دهيم ، و آن را به نظمى دقيق منظم كرديم (۳۲) مثالى براى تو نمى آورند مگر آن كه حق را با توضيح بهترى به سوى تو آوريم (۳۳) كسانى كه بر صورتهايشان به سوى جهنم محشور مى شوند جايشان بدتر و راهشان گمراهانه تر است (۳۴) موسى را كتاب (تورات ) داديم و برادرش هارون را مدد كار وي كرديم(۳۵)
گفتيم : به سوى قومى كه آيه هاى ما را دروغ شمردند برويد، و هلاكشان كرديم هلاكى عجيب !(۳۶) و قوم نوح چون پيغمبران را دروغگو شمردند، غرقشان كرديم و عبرت براى مردمان ساختيم ، و براى ستمگران عذابى دردآور آماده كرديم (۳۷) و مردم عاد و ثمود و اصحاب رس و نسلهاى ما بين آنها (را هلاك كرديم ) (۳۸) براى همه مثلها زديم و همه را نابود كرديم ، نابود كردنى كامل (۳۹) بر آن دهكده كه باران بد بر آ ن باريده شد گذر كرده اند، مگر آن را نديده اند: (چرا) اما آنان به زندگى دوباره ايمان و اميد ندارند (۴۰) بيان آيات در اين آيات ، طعنه ديگرى كه كفار به قرآن كريم زده اند نقل شده و آن اين است كه چرا قرآن يكباره نازل نشد؟ و از آن پاسخ داده شده است . توضيح و تقرير طعنه و اعتراض به ديگر كفار به قرآن از جهت تدريجى بودن نزول آن وَ قَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْءَانُ جُمْلَةً وَحِدَةً مراد از اين «كفار» مشركين مكه اند، كه دعوت قرآن را رد كردند، و قرآن كريم طعنه ايشان را قبلا حكايت كرده و فرموده بود: «قال الّذين كفروا ان هذا الا افك افتريه ...» «لو لا نزل عليه القرآن جمله واحدة » - در سابق گذشت كه فرق ميان «انزال » و «تنزيل » اين است كه انزال ، نازل شدن به يكدفعه و يكباره هر چيز است ، به خلاف تنزيل كه به معناى نازل شدن آن به تدريج است . ليكن بعضى از مفسرين گفته اند: در خصوص اين آيه معناى تدريج از آن گرفته شده ، چون اگر معناى اصلى آن محفوظ باشد، صدر و ذيل جمله با هم تناقض پيدا مى كند، زيرا در ذيل جمله فرموده «چرا جمله واحده و يكباره نازل نشده » پس كلمه «تنزيل » در اينجا همان معناى انزال را مى دهد، و گرنه معنايش اين مى شود كه چرا قرآن يكباره تدريجا نازل نشد، و معلوم است كه تدريج با يكبارگى نمى سازد. بنابراين معنايش اين است كه : چرا قرآن يكباره و غير متفرق نازل نشد؟ همانطور كه تورات و انجيل و زبور يكباره نازل شدند. ليكن نكته اى در اينجا هست كه تعبير به تنزيل را توجيه مى كند و منافاتى در صدر و
ذيل آيه هم پديد نمى آيد، و آن اين است كه ميان تورات و انجيل و قرآن غير از مساءله دفعى و تدريجى بودن ، فرق ديگرى نيز هست و آن اين است كه آن دو كتاب به صورت لوحى نوشته شده نازل شدند به خلاف قرآن كه اصلا از مقوله كاغذ و خط نبوده ، بلكه از مقوله صدا و مسموعات بوده است . و معلوم است كه كتابى كه به اين طريق وحى مى شود تدريجى بودن را لازم دارد، چون بايد كلمه كلمه خوانده و شنيده شود. و طعنه كفار هم اين نبود كه چرا يكباره به صورت كتابى در بين دو جلد نازل نشده ، - البته نحوه نزول قرآن به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) را يا ديده بودند و يا از ديگران شنيده بودند - بلكه پيشنهادشان اين بود كه چرا آن فرشته اى كه وحى را مى آورد و براى او مى خواند همه را تا به آخر و يكباره نمى خواند؟ خلاصه ، چرا آيه به آيه ، و سوره به سوره ، همچنان نمى خواند تا بعد از مدتى همه اش تمام شود؟ و اين معنا با كلمه «تنزيل » كه تدريج را مى رساند موافق تر است . و اما اينكه مرادشان از اين پيشنهاد اين باشد كه به صورت كتابى نوشته شده و همه اش در يك جلد نازل شود، آنچنان كه تورات و انجيل و زبور (به طورى كه يهود و نصارى معتقد بودند) نازل شده ، احتمالى است كه كلام قرآن هيچ دلالتى بر آن ندارد، علاوه بر اين مشركين مكه اصلا ايمانى به تورات و انجيل نداشتند تا پيشنهاد كنند كه اين كتاب آسمانى مانند آن دو كتاب نازل شود. به هر حال اينكه گفتند: «لو لا نزل عليه القرآن جملة واحدة » اعتراضى است از ايشان بر قرآن كريم از جهت نزولش ، و خواسته اند بگويند: اين كتاب ، آسمانى نيست ، و از ناحيه خداى سبحان نيامده ، چون اگر كتابى آسمانى ، و متضمن دين آسمانى مى بود كه خدا آن را از مردم خواسته و رسولى فرستاده تا آن را به بشر ابلاغ كند مى بايست دينى كامل و تام الاجزاء باشد و اصول و فروعش ، فرائض و سنت هايش ، همه يكجا نازل شده باشد و حال آنكه اين كتاب بدين گونه نيست ، يكجا نازل نشده و اجزايش هم منظم و مركب نيست ، بلكه سخنانى است پراكنده ، كه در هر واقعه اى يك قسمت آن را مى آورد - البته قسمتى را مى آورد كه تا اندازه اى با آن واقعه و حادثه ارتباط دارد - آن وقت جمله هاى رديف شده آن را آيات الهى ناميده و به خدا نسبتش مى دهد و ادعاء مى كند قرآنى است كه از جانب خدا بر او نازل شده و حال آنكه اين طور نيست ، بلكه خودش در هر واقعه اى مى نشيند و سخنى مناسب با آن را مى سازد و آن گاه به خدا افتراء و دروغ مى بندد. اين مردى خارج از دين و گمراه است . اين بود تقرير و بيان اعتراض مشركين ، آن طور كه از مجموع اعتراض و جواب به دست مى آيد.
كذَلِك لِنُثَبِّت بِهِ فُؤَادَك وَ رَتَّلْنَهُ تَرْتِيلاً وَ لا يَأْتُونَك بِمَثَلٍ إِلا جِئْنَك بِالْحَقِّ وَ أَحْسنَ تَفْسِيراً
توضيح اينكه در بيان علت و حكمت تدريجى قرآن فرمود: كذلك لنثبت به فؤ ادك ...))
كلمه «ثبات » ضد زوال را معنا مى دهد و اثبات و تثبيت هر دو به يك معناست ، تنها فرقى كه ميان آن دو مى باشد اين است كه اثبات دفعه را مى رساند و تثبيت متضمن تدريج است . و كلمه «فواد» به معناى قلب است و مراد از آن - همچنان كه مكرر گذشته - چيزى است كه انسان با آن اشياء را درك مى كند و آن همان نفس انسان است ، و كلمه «ترتيل » - به طورى كه گفته اند - به معناى ترسيل يعنى پشت سر هم آوردن چيزى است . و كلمه «تفسير» به طورى كه راغب گفته : به معناى مبالغه در اظهار معناى معقول است به خلاف كلمه «فسر» - به فتح فاء و سكون سين - كه تنها به معناى اظهار آن معناست بدون مبالغه . و از ظاهر سياق بر مى آيد كه كلمه «كذلك » متعلق است به فعلى مقدر كه جمله لنثبت آن را تعليل مى كند، و جمله «رتلناه » نيز عطف بر آن تعليل است و تقدير كلام : ((نزلناه (القرآن ) نجوما متفرقة لا جملة واحدة لنثبت به فوادك - آن را(قرآن را) متفرق نازل كرديم و نه يكجا تا قلب ترا به تدريج آرامش دهيم مى باشد)) و اينكه بعضى گفته اند: كلمه «كذلك » تتمه سخنان كفار است سخن بسيار بى معنايى است . پس اينكه فرمود: «كذلك لنثبت به فوادك » بيان تامى است براى علت به تدريج نازل شدن . توضيح اينكه : به طور كلى تعليم هر علمى و مخصوصا علمى كه مربوط به عمل باشد از اين راه صورت مى گيرد كه معلم مسائل آن علم را يكى يكى به شاگرد القاء كند، تا همه فصول و ابوابش تمام شود. در چنين صورت است كه بعد از تمام شدن تعليم و تعلم ، يك صورت اجمالى از مسائل در ذهن شاگرد نقش مى بندد. - البته همانطور كه گفتيم صورت اجمالى نه تفصيلى - و در نتيجه در مواقع احتياج بايد دوباره به مسائلى كه خوانده مراجعه نمايد تا به طور مفصل آن را درك كند، چون با صرف تلقى از معلم ، در نفس مستقر نمى شود به طورى كه نفس بر آن معلومات نشو و نماء نموده و آثار مطلوب بر آن مترتب شود بلكه محتاج است به اينكه وقت
احتياج به آن فرا رسد و آن معلومات را عملا پياده كند.
بيان اينكه نزول تدريجى آيات به هنگام حاجت به آنها كاملترين راه تعليم معارف الهىاست
با اين بيان روشن مى گردد كه تعليم ، غير از تثبيت در فواد است . آرى ، فرق است بين اينكه طبيب يك مساءله بهداشتى را به شاگرد خود (بطور نظرى ) ياد دهد و بين اينكه همين مساءله را در بالين مريضى (بطور عملى ) به او بياموزد و از مريض نشانه هاى مرض را بپرسد و او پاسخ دهد و اين پاسخ و پرسش را با قواعدى كه به شاگرد درس داده تطبيق كند كه در اين صورت آنچه مى گويد با آنچه مى كند تطبيق كرده است . از اينجا معلوم مى شود كه القاى يك نظريه علمى در هنگام احتياج و رسيدن هنگام عمل در دل شاگردى كه مى خواهد آن را بياموزد بهتر ثبت مى گردد و در قلب مى نشيند، و پا بر جاتر هم خواهد بود، يعنى به زودى فراموش نمى شود، مخصوصا در معارفى كه فطرت بشرى هم مؤ يد آن باشد و بشر را بدان رهنمون شود كه در چنين معارفى فطرت ، آماده پذيرفتن آن است ، چون نسبت به آن احساس احتياج مى كند، (نظير همان القاآتى كه استاد طب به شاگرد خود در بالين مريض مى كند) معارف الهى كه دعوت اسلامى متضمن آن بوده و قرآن كريم به آن ناطق است شرايع و احكامى است عملى و قوانينى است فردى و اجتماعى كه حيات بشريت را با سعادت همراه مى كند، چون مبنى بر اساس اخلاق فاضله اى است كه مرتبط است با معارف كلى الهى كه آن نيز بعد از تجزيه و تحليل به توحيد منتهى مى گردد، همچنان كه توحيد هم اگر تركيب شود به صورت همان معارف و دستورات اخلاقى و احكام عملى جلوه مى كند. در چنين مكتبى بهترين راه براى تعليم و كاملترين طريق و راه تربيت اين است كه : آن را به تدريج بيان نمايد و هر قسمت آن را به حادثه اى اختصاص دهد كه احتياجات گوناگونى به آن بيان دارد و آنچه از معارف اعتقادى و اخلاقى و عملى كه مرتبط با آن حادثه مى شود بيان كند، و نيز متعلقات آن معارف از قبيل اسباب عبرت گيرى و پندگيرى از سرگذشتهاى گذشتگان و سر انجام كسانى كه به غير آن دستور عمل كردند و سر نوشت طاغيان و مشرك ينى كه از عمل به آن معارف سرپيچى نمودند، را بيان نمايد. اتفاقا قرآن كريم هم همين رويه را دارد، يعنى آيات آن هر يك در هنگام احساس حاجت نازل شده ، در نتيجه بهتر اثر گذاشته است ، همچنان كه خود قرآن فرموده : «و قرآنا فرقناه لتقراه على النّاس على مكث و نزلناه تنزيلا» و نيز همين معنا مورد نظر آيه مورد بحث
است كه مى فرمايد: «كذلك لنثبت به فوادك » - و خدا داناتر است .
پاسخ به اشكالى در ارتباط با نزول تدريجى آيات
بله ، در اين جا اشكالى باقى مى ماند و آن اين است كه : اين قسم تعليم ، يعنى هر مساءله را در موقع رسيدن به مورد حاجت درس دادن ، غرض از تعليم را تباه مى كند، براى اينكه فاصله زمانى كه ميان دو مساءله قرار مى گيرد، باعث م ى شود كه اثر مساءله اول از بين برود و آن شوق و ذوقى كه شاگرد را وادار مى كرد به حفظ و ضبط آن مساءله سرد شود. به خلاف اين كه مطالب متصل و پيوسته به وى القاء شود كه در اين صورت ذهن را براى فهميدن آن آماده تر مى كند مخصوصا، ضبط كردن كه بدون اتصال مزبور، صورت نمى گيرد. خداى تعالى از اين اشكال پاسخ داده كه : «و رتلناه ترتيلا» و معنايش - بطورى كه از سياق بر مى آيد - اين است كه : ما اين تعليمات را با اينكه قسمت قسمت ، نازل كرديم در عين حال بين دو قسمت آن فاصله زيادى نگذاشتيم ، بلكه قسمت هاى گوناگون آن را پشت سر هم نازل كرديم تا روابط بين آنها باطل نگشته ، آثار اجزاى آن از هم گسسته نشود و در نتيجه غرض از تعليم آن تباه نگردد. علاوه بر اين ، در اينجا مطلب ديگرى است و آن اينكه قرآن كريم كتاب بيان و احتجاج است ، هم بر موافق احتجاج مى كند و هم بر مخالف و پاسخگوى هر مشكلى است كه برايشان پيش بيايد و يا اشكالى كه به روش تشكيك يا اعتراض بر حق و حقيقت بكنند و هر امرى كه براى آنان مشتبه شده باشد، از قبيل معارف و حكم واقعه در ملل و اديان پيشين ، همه را برايشان بيان مى كند و حقيقت آنچه را كه علماى ايشان تحريف كرده اند روشن مى سازد همچنان كه اين معنا از مقايسه و سنجش عقايد بت پرستان درباره خدا و ملائكه و قديسين از بشر، با آنچه در قرآن در اين باره آمده و نيز مقايسه بين قرآن و كتب عهدين در اخبار و داستانهاى انبياء و همچنين معارف مربوط به مبدا و معاد به خوبى روشن مى گردد. و اين نوع از احتجاج و بيان ، حقش ادا نمى شود مگر به تدريج و به ترتيبى كه براى مردم پيش آمده ، و تدريجا از رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) مى پرسند و يا شبهه هايى كه براى مؤ منين پيش آمده و يا ديگران در برابر مؤ منين به تدريج القاء مى كنند و مؤ منين روز به روز از رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) مى پرسند. آيه مورد بحث به همين معنا اشاره نموده مى فرمايد: «و لاياتونك بمثل الا جئناك بالحق و احسن تفسيرا» كلمه «مثل » به معناى «وصف » است و معناى آيه اين است كه : اينان هيچ وصفى خالى از حقيقت درباره تو يا غير تو نمى كنند و در اين باره از حق منحرف نمى شوند مگر آنكه ما در آن باره آنچه را كه حق است برايت مى آوريم و بهترين تفسير از آن مساءله را در
اختيارت مى گذاريم ، چون آنچه آنان مى گويند يا باطل محض است كه حق آن را دفع مى كند و يا حق است و آنان از جاى خود منحرفش كرده اند كه تفسير احسن ما آن را رد نموده به جاى خود بر مى گرداند و استوارش مى كند.
