۱۳٬۷۶۶
ویرایش
تفسیر:المیزان جلد۱۴ بخش۱۷: تفاوت میان نسخه‌ها
از الکتاب
←شباهت دعاى پيامبر «ص» درباره اميرمؤمنان، با دعاى موسى«ع»، در درخواست وزارت هارون
| (۴ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
<span id='link161'><span> | <span id='link161'><span> | ||
==مراد از | ==مراد از فتنه، در آیه: «وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً»== | ||
«'''وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً'''» - يعنى تو را آزموديم، آزمودنى. راغب در مفردات مى گويد: كلمه «فتن» در اصل، به معناى اين است كه طلا را در آتش كنند و خوبى و بدى جنس آن را معلوم سازند، و در داخل آتش شدن انسان نيز استعمال شده. | «'''وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً'''» - يعنى تو را آزموديم، آزمودنى. راغب در مفردات مى گويد: كلمه «فتن» در اصل، به معناى اين است كه طلا را در آتش كنند و خوبى و بدى جنس آن را معلوم سازند، و در داخل آتش شدن انسان نيز استعمال شده. | ||
| خط ۱۰۴: | خط ۱۰۴: | ||
<span id='link164'><span> | <span id='link164'><span> | ||
==رد سخنى از | ==رد سخنى از فخررازى، درباره سرّ ارسال موسى «ع»، به سوى فرعون == | ||
امام فخر | امام فخر رازى، در تفسير خود گفته است: سرّ اين كه چرا خداى تعالى، موسى را نزد فرعون فرستاد، با اين كه مى دانست او ايمان نمى آورد، به دست نيامده و در اين گونه اسرار، غير از تسليم و ترك اعتراض چاره اى نيست. | ||
و اين سخن از | و اين سخن از وى، خيلى عجيب است. براى اين كه اگر مقصود از سرّ فرستادن موسى، وجه صحت امر به چيزى است، با علم به اين كه در خارج تحقق نمى يابد و محال است، تحقق يابد؟! | ||
جواب مى گوييم : محال بودن وقوع چيزى در خارج يا وجوب وقوع | جواب مى گوييم: محال بودن وقوع چيزى در خارج يا وجوب وقوع آن، خود حالت آن چيز است به قياس بر علت تامه آن، كه عبارت است از علت فاعلى، به ضميمه ساير عوامل خارجى، (كه اگر مجموع اين ها كه همان علت تامه است، موجود باشد، آن چيز و آن فعل، واجب و ضرورى الوجود مى شود. و اگر علت تامه اش نبود و يا تامه نبود، وجود آن ممتنع مى گردد). | ||
و اما به قياس به علت فاعلی اش، به تنهایى نه واجب مى شود و نه ممتنع، و امر خداى تعالى هم، هيچ وقت متعلق به فعلى به قياس به تمامى اجزاء علت تامه اش نمى شود، بلكه تنها متعلق به فعل به قياس به علت فاعلی اش مى گردد، كه يكى از اجزاء علت تامه فعل است و نسبت فعل و عدم آن به قياس به آن، تنها ممكن است. (نه واجب و نه ممتنع). | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۵ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۵ </center> | ||
و به عبارت | و به عبارت ديگر، نسبت فعل و عدم فعل به فاعل، نسبت امكان دائمى است. چون فاعل علت ناقصه است، كه نه وجود فعل را واجب مى كند و نه عدم آن را. پس بنابراين، ارسال رسول و دعوت فرعون به وسيله رسول، و امر فرعون به اطاعت وى، همه صحيح است. زيرا اجابت فرعون و اطاعتش از رسول، نسبت به خود او اختيارى و ممكن است، (نه واجب و نه ممتنع)، هر چند كه نسبت به او، كه علت فاعلى است، به ضميمه ساير عوامل مانعه از اجابت محال و ممتنع است. | ||
اين جواب كسانى است كه قائل به اختيارند. و اما جبرى مذهبان، كه خود فخر رازى يكى از آن ها است، اين شبهه نزد آن ها منحصر در تنها مسأله مورد بحث نيست، بلكه در تمامى موارد تكاليف جريان دارد. چون ايشان قائل به عموم جبر هستند و در مورد بحث گفته اند: امر به موسى تكليفى است صورى، كه نتيجه آن، اتمام حجت و قطع معذرت است. | |||
و اما اگر مراد از «سرّ ارسال رسول»، با علم به ايمان نياوردن فرعون، پرسش از فایدۀ اين كار باشد، چون خداى تعالى كار لغو نمى كند؟ | |||
در جواب مى گوييم: دعوت به دين حق، هرگز و در هيچ موردى لغو نيست. براى اين كه در مردمى كه آن را مى پذيرند، اثر گذاشته و ايشان را در سعادت تكميل مى كند، و در مردمى كه آن را نمى پذيرند، نيز اثر گذاشته، ايشان را در شقاوتشان تكميل مى كند. همچنان كه خداى تعالى فرمود: «وَ نُنَزِّلُ مِنَ القُرآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحمَةٌ لِلمُؤمِنِين وَ لَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إلّا خَسَاراً». | |||
آرى، اگر تكميل در طرف شقاوت لغو گردد، ديگر آزمايش در آن ناحيه معنايى نخواهد داشت، و حجت در آن تمام نمى شود، و عذر منقطع نمى گردد. و اگر در يك طرف حجت تمام نشود، در طرف ديگر نيز تمام نمى گردد، و اين خود روشن است. (زيرا سعادت در جايى تحقق مى يابد كه شقاوت هم امكان داشته باشد). | |||
«'''قَالا رَبَّنَا إِنَّنَا نَخَافُ أَن يَفْرُطَ عَلَيْنَا أَوْ أَن يَطغَى'''»: | |||
كلمۀ «فرط» به معناى تقدم است و در اين جا، مراد از آن به قرينه مقابله اش با طغيان، تعجيل در عقوبت است، به طورى كه نگذارد دعوت تمام گردد و مهلت ندهد معجزات اظهار شود. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۶ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۶ </center> | ||
بنى اسرائيل و | و مراد از «طغيان»، اين است كه در ظلم خود، از حد تجاوز نموده و با تشديد عذاب بنى اسرائيل و جرأت بر ساحت مقدس ربوبى مقابله نموده و اين بار كارهايى بكند كه تاكنون نمى كرد، | ||
<span id='link165'><span> | <span id='link165'><span> | ||
و اگر نسبت خوف به موسى | و اگر نسبت خوف به موسى «عليه السلام» و هارون داد، اشكالى ندارد. چون در سابق، در تفسير جملۀ «خُذهَا وَ لَا تَخَف» گفتيم كه اين «خوف» با مقام نبوت منافات ندارد. | ||
بعضى بر اين آيه اشكال كرده اند به اين كه خداى تعالى، در جاى ديگر، به موسى وقتى درخواست شركت دادن برادر را كرد، فرمود: «قَالَ سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأخِيكَ وَ نَجعَل لَكُمَا سُلطَاناً فَلَا يَصِلُونَ إلَيكُمَا»، و با اين كه در اين آيه قبلا به او تأمين داده بود، ديگر جا نداشت موسى و هارون اظهار ترس كنند؟ | |||
بعضى | بعضى از اين اشكال جواب داده اند به اين كه: ترس قبلى موسى «عليه السلام» از جان خودش بود، به دليل اين كه مى گفت: «آن ها از من خونى طلب دارند و مى ترسم مرا بكشند»، ولى در آيه مورد بحث، همان طور كه گذشت، ترسشان از باز ماندن امر دعوت است. | ||
علاوه بر اين، ممكن است خوفى كه در اين آيه حكايت شده، همان ترس قبلى موسى باشد، كه در موقف مناجات اظهار كرده بود و ترس هارون باشد در هنگامى كه از مأموريت خود آگاه گشت، و با هم در اين مورد جمع شده باشند. در سابق هم گذشت كه احتمال دارد جملۀ «إذهَبَا إلَى فِرعَون...»، حكايت كلامى باشد كه هر دوى آن بزرگواران در مواقف متعددى گفته اند. | |||
«'''قَالَ لا تخَافَا إِنَّنى مَعَكُمَا أَسمَعُ وَ أَرَى'''»: | |||
يعنى از فرط و طغيان فرعون نترسيد كه من با شما حاضرم، و آنچه بگويد، مى شنوم و آنچه عمل كند، مى بينم و شما را يارى مى كنم و تنهاتان نمى گذارم. و در حقيقت، اين آيه تأمينى است كه با وعده نصرت به آن دو مى دهد. | |||
پس اين كه فرمود: «لَا تَخَافَا»، تأمين است و اين كه فرمود: «إنَّنِى مَعَكُمَا أسمَعُ وَ أرَى»، تعليل آن تأمين است به اين كه با حضور و ديدن و شنيدن من، ديگر جايى براى ترس شما نيست، و اين، خود دليل بر اين است كه جمله مذكور، كنايه است از مراقبت و نصرت، و گرنه صرف حاضر بودن و ديدن و شنيدن، و صرف آگاهى داشتن به آنچه كه رُخ مى دهد، باعث نترسيدن موسى و هارون نمى شود. چون خداى تعالى همه چيز را مى بيند و مى شنود و از هر چيزى آگاهى دارد. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۷ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۷ </center> | ||
بعضى از علما با اين آيه استدلال كرده اند بر | بعضى از علما با اين آيه استدلال كرده اند بر اين كه «سمع» و «بصر» در خداى تعالى، دو صفت اند زائد بر صفت علم. چون اگر آن دو نيز همان علم بوده باشند، بايد آوردن جملۀ «أسمَعُ وَ أرَى» بعد از جملۀ «إنَّنِى مَعَكُمَا» تكرار باشد و تكرار خلاف اصل است. | ||
و اين استدلال، موهون ترين استدلالى است كه در اين باره شده است. براى اين كه: اولا: در سابق هم تذكر داديم كه مفاد جملۀ «إنَّنِى مَعَكُمَا» حضور و شهادت است و حضور و شهادت غير از علم است. | |||
و اين | و ثانيا: ما برهان هاى يقينى داريم بر اين كه صفات ذاتى خداى تعالى كه عبارتند از: «حيات»، «علم»، «قدرت»، «سمع» و «بصر»، عين ذات اند، و بعضى عين بعض ديگرند، و ديگر با بودن يقين، ممكن نيست ظهور لفظى ظنّى مخالف منعقد گردد. | ||
و | و ثالثا: براى اين كه مسأله از مسائل اصول معارف دينى است و در اصول، جز به علم نمى توان اعتماد و ركون نمود و دليلى كه با امثال «اصل عدم تكرار است»، تمام و تكميل شود، از چنين مباحثى اجنبى است. | ||
«'''فَأْتِيَاهُ فَقُولا إِنَّا رَسُولا رَبِّك ...'''»: | |||
در اين جمله، امر و دستور به رفتن نزد فرعون تجديد شده. البته بعد از آن كه آن دو جناب را با وعده حفظ و نصرت تأمين داده. چيزى كه هست، در اين امر مجدد، رسالت آن دو را كاملا بيان فرموده است، و آن، اين است كه نزد وى روند، و او را به ايمان و رفع يد از عذاب بنى اسرائيل دعوت نموده، پيشنهاد كنند كه بنى اسرائيل را رخصت دهد تا با آن دو جناب، به هر جا خواستند، بروند. | |||
در اين | |||
<span id='link166'><span> | <span id='link166'><span> | ||
==نكته های اوامر خداوند، به موسى و هارون، درباره رفتن نزد فرعون و دعوت او == | |||
در اين بيان و گفتگوى با فرعون، هر جا كه وجهه سخن دگرگون شده، همان دستور قبلى به مقتضاى تناسب مقام تكرار شده. | |||
بار | مثلا بار اول فرمود: «نزد فرعون برو، كه او طغيان كرده است». | ||
بار | بار دوم، كه بعد از درخواست هاى موسى «عليه السلام» بود، چنين تكرار كرد كه: «تو و برادرت، نزد فرعون شويد كه او طغيان كرده است». | ||
پس در | بار سوم، كه موسى اظهار خوف كرد و خداى تعالى تأمينش داد، چنين تكرار فرمود: «نزد او شويد و بگوييد...»، كه در اين نوبت، تفصيل جزئيات وظایفى را كه دارند، بيان نمود. | ||
پس در جملۀ «فَأتِيَاهُ فَقُولَا إنّا رَسُولَا رَبِّك» مأمور شده اند خود را به عنوان فرستاده پروردگار وى، به وى معرفى كنند. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۸ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۸ </center> | ||
و در | و در جملۀ «وَ السَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى...»، مأمور شده اند وى را به بقيه اجزاى ايمان بخوانند. | ||
و اما جملۀ «فَأرسِل مَعَنَا بَنِى إسرَائِيل»، تكليفى است فرعى و متوجه شخص فرعون. | |||
و | و در جملۀ «قَد جِئنَاكَ بِآيَةٍ مِن رَبِّك»، براى اثبات رسالتشان، استناد به حجت نموده اند. و اگر كلمۀ «آيت» را نكره آورد، خواست تا از عدد آيت سكوت كرده باشد و نيز به عظمت امر آن آيت، و وضوح دلالتش بر رسالت اشاره كرده باشد. | ||
و در | و جملۀ «وَ السَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى»، به منزله تحيت خداحافظى است كه در عين حال، اشاره به اين است كه ديگر حرفى نداريم. رسالت ما همين است كه گفتيم. و نيز خلاصه محتواى دعوت دينى را بيان مى كند، كه دامنه سلامت تمامى افرادى را كه هدايت و سعادت را پيروى مى كنند، شامل مى شود و چنين افرادى در مسير زندگى، به هيچ مكروهى بر نمى خورند، نه در دنيا و نه در عقبى. | ||
جملۀ «إنَّا قَد أُوحِىَ إلَينَا أنَّ العَذَابَ عَلَى مَن كَذَّبَ وَ تَوَلَّى»، در مقام تعليل جمله قبل خودش است، كه حاصل هر دو چنين مى شود: اين كه تنها بر پيروان هدايت سلام كرديم، براى اين بود كه خداى سبحان، به ما وحى كرده بود كه «عذاب» - كه ضد «سلام» است - سرنوشت بدون استثناء كسانى است كه آيات خدا و يا دعوت حق را، كه همان هدايت است، تكذيب كنند و از آن روى گردان شوند. | |||
و در سياق دو آيه، اين معنا به خوبى به چشم مى خورد كه در عين اين كه رسالت آن دو را بيان نموده، سلطنت فرعون و آنچه از زخارف كه وى بدان مى بالید و تظاهر به كبرياء مى نمود، به هيچ گرفته و خوار شمرده است. | |||
مثلا خداى سبحان، به آن دو بزرگوار مى فرمايد: «فَأتِيَاهُ»، و نمى فرمايد: «إذهَبَا إلَيه». چون اگر اين دو تعبير را بخواهيم به فارسى ترجمه كنيم، تقريبا ترجمه اولى «برويد پهلويش»، و ترجمه دومى «برويد نزد وى» مى شود. و معلوم است كه دومى در جايى به كار مى رود كه طرف داراى مقامى منيع باشد و شخص رسول، خدمتش يا حضورش برود. به خلاف اولى كه رسول مى تواند چسبيده به او بنشيند و تماس نزديكترى پيدا كند، و اگر سلطنت پادشاه مصر و معبود قبطيان كه دسترسى به دربارش، كار بسيار دشوارى بوده، رعايت مى شد، جا داشت بفرمايد: «إذهَبَا إلَيه»، ولى نفرمود. | |||
ديگر | ديگر اين كه فرمود: «فَقُولَا»، و نفرمود: «فَقُولَا لَهُ: به او بگوييد». چون خواست او را داخل انسان حساب نكند و اعتنايى به شأن وى ننمايد. و نيز فرمود: «أنَا رَسُولَا رَبِّك» و «بِأيَةٍ مِن رَبِّك»، و دو بار به گوشش نواختند كه تو آن طور كه ادعا مى كردى «أنَا رَبُّكُمُ الأعلَى» نيستى، بلكه بنده و مربوب ربّى هستى. | ||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۹ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۱۹ </center> | ||
و نيز فرمود: | و نيز فرمود: «وَ السَّلَامُ عَلَى مَنِ اتَّبَعَ الهُدَى» و نفرمود: «سلام بر تو، اگر هدايت را دنبال كنى»، همچنان كه در جمله مقابلش نيز، اعتنايى به وى نكرد و به طور كلّى فرمود: «أنَّ العَذَابَ عَلَى مَن كَذَّبَ وَ تَوَلَّى: عذاب، سرنوشت هر كسى است كه تكذيب كند و اعراض نمايد». | ||
همه اين ها را اگر به دقت در نظر بگيريم، مناسب تر است با لحن جملۀ «لَا تَخَافَا إنَّنِى مَعَكُمَا أسمَعُ وَ أرَى»، و نكته اى كه از آن استفاده مى شود، زيرا از آن كمال احاطه و عزت و قدرتى بر مى آيد كه هيچ نيرويى تاب مقاومت در برابرش را ندارد. (آرى در دعوت به عبوديت و ربوبيت چنين خدايى، مناسب تر همان است كه فرعون ها، بى مقدار و به هيچ گرفته شوند). | |||
اما اين تعبيرات، در عين حال كه بى مقدارى و بى ارزشى فرعون را مى رساند، اولا هيچ گونه خشونتى نداشته و از نرمى و ملايمت كه قبل از اين موسى را بدان امر مى كرد، بيرون نشده است. | |||
و ثانيا سخن حق را به گوش فرعون رسانيده، بدون اين كه تملق كرده و از سلطنت باطل فرعون و عزت دروغی اش، مرعوب شده باشد. | |||
<span id='link167'><span> | <span id='link167'><span> | ||
==بحث روايتى: (روایاتی پیرامون آیات رسالت موسی«ع»)== | |||
در تفسير قمى، در روايت ابى الجارود، از امام باقر «عليه السلام» آمده كه در ذيل جملۀ «آتِيكُم مِنهَا بِقَبَسٍ» مى فرمود: «يعنى پاره اى آتش برايتان بياورم تا گرم شويد»، «أو أجِدُ عَلَى النَّارِ هُدىً: يا بر سرِ آن آتش كسى را بيابم كه راه را به ما نشان دهد». چون موسى «عليه السلام»، راه را گُم كرده بود. | |||
و در كتاب فقيه آمده كه شخصى از امام صادق «عليه السلام» پرسيد: چرا موسى «عليه السلام»، مأمور كندن كفش خود شد، كه قرآن درباره اش مى فرمايد: «فَاخلَع نَعلَيكَ إنَّكَ بِالوَادِ المُقَدَّس طُوىً»؟ فرمود: چون كفش هايش، از پوست خر مُرده بود. | |||
مؤلف: اين روايت را، تفسير قمى نيز، بدون ذكر سند و آن هم با ضمير (يعنى از آن حضرت) آورده و در الدر المنثور هم، از عبدالرزاق و فارابى و عبد بن حميد و ابن ابى حاتم از على «عليه السلام»، همين معنا آمده، ولى در روايتى ديگر رد شده است. سياق آيه هم مى رساند كه كندن كفش، صرفا به منظور احترام مكان بوده. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۲۰ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۲۰ </center> | ||
و در مجمع | و در مجمع البيان، در ذيل جملۀ «أقِمِ الصَّلَوة لِذِكرِى» گفته است: بعضى گفته اند معنايش اين است كه هر وقت به يادت آمد كه نمازى به گردنت هست، چه در وقت و چه در خارج وقت، آن را به جاى آر. و اين قول، از بيشتر مفسران نقل شده. و از امام ابى جعفر «عليه السلام» هم نقل شده و روايت انس، از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» كه فرمود: «هر كه نماز را فراموش كرد، هر وقت يادش آمد بخواند، ديگر كفاره اى به گردنش نيست»، آن را تأييد مى كند، و اين روايت را مسلم، در صحيح خود آورده است. | ||
مؤلف: اين حديث، به طرق ديگرى از اهل سنت، با سند و بى سند، از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» نقل شده، و از طرق شيعه از امام باقر و صادق «عليهما السلام» آمده است. | |||
و در مجمع | و در مجمع البيان، در ذيل جملۀ «أكَادُ أُخفِيهَا»، از ابن عباس نقل كرده كه جمله را به صورت: «أكَادُ أُخفِيهَا عَن نَفسِى» قرائت كرده، و در قرائت أُبَّى نيز، به همين صورت آمده، و از امام صادق «عليه السلام» نيز روايت شده (كه بنابر آن، معنا چنين مى شود: نزديك است كه وقت قيامت را از خودم هم پنهان بدارم). | ||
<span id='link168'><span> | <span id='link168'><span> | ||
==شباهت دعاى پيامبر «ص» درباره وزارت اميرمؤمنان، با دعاى موسى«ع» == | |||
و در الدر المنثور است كه ابن مردويه و خطيب و ابن عساكر، از اسماء بنت عميس روايت آورده اند كه گفت: رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» را ديدم كه در مقابل كوه «ثُبَير» ايستاده بود و مى فرمود: | |||
«اى كوه ثُبَير! روشن باش. اى كوه ثُبَير! روشن باش. بارالها! از تو آن مى خواهم كه برادرم موسى خواست و آن، اين است كه: سينه ام را گشاده كنى، و كارم را آسان سازى و گره از زبانم باز كنى، تا سخنانم را بفهمند، و از اهل بيتم، برادرم على را وزيرم سازى، و پشتم را به وسيله او محكم كنى و او را در كار من شريك سازى، تا تو را بسيار تسبيح كنيم، و بسيار ذكر گوييم، كه تو به ما بصير هستى». | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۲۱ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۴ صفحه ۲۲۱ </center> | ||
مجمع | مؤلف: قريب به اين معنا، از سلفى، از امام باقر «عليه السلام» و همچنين در مجمع البيان، از ابن عباس، از ابوذر، از رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» روايت شده. | ||
