تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۳۳
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
و همين ناجورى مطلب باعث شده كه مراد از راست و چپ را، راست و چپ كسى بگيرند كه مى خواهد وارد غار شود، نه از طرف دست راست كسى كه مى خواهد از غار بيرون شود، و حال آن كه قبلا هم گفتيم، معروف از راست و چپ هر چيزى، راست و چپ خود آن چيز است، نه كسى كه به طرف آن مى رود.
بيضاوى در تفسير خود گفته: درِ غار، در مقابل ستارگان بنات النعش قرار دارد، و نزديكترين مشرق و مغربى كه محاذى آن است، مشرق و مغرب رأس السرطان است، و وقتى كه مدار آفتاب با مدار آن يكى باشد، آفتاب به طور مائل و مقابل در طرف چپ غار مى تابد و شعاعش به طرف مغرب كشيده مى شود، و در هنگام غروب، از طرف محاذى صبح مى تابد و شعاع طرف عصرش به جاى تابش طرف صبح كشيده مى شود، و عفونت غار را از بين برده، هواى آن را تعديل مى كند، و در عين حال، بر بدن آنان نمى تابد و با تابش خود اذيتشان نمى كند و لباس هايشان را نمى پوساند.
اين بود كلام بيضاوى. غير او نيز، نظير اين حرف را زده اند.
علاوه بر اشكال گذشته، مقابله درِ غار با شمال شرقى، با مقابل بودن آن با بنات النعش كه در جهت قطب شمالى قرار دارد، سازگار نيست. از اين هم كه بگذريم، گردش آفتاب، آن طور كه ايشان گفته اند، با شمال شرقى بودن در غار نمى سازد.
زيرا بنایى كه در جهت شمال شرقى قرار دارد و در طرف صبح، آفتاب به جانب غربى اش مى تابد، ولى در موقع غروب در ساختمان و حتى پيش خان آن در زير سايه فرو مى رود، نه تنها در هنگام غروب، بلكه بعد از زوال ظهر، آفتاب رفته و سايه گسترده مى شود.
مگر آن كه كسى ادعا كند كه مقصود از جمله «وَ إذَا غَرِبَت تَقرِضُهُم ذَاتَ الشِّمَال»، اين است كه آفتاب به ايشان نمى تابد، و يا آفتاب در پشت ايشان قرار مى گيرد - دقت فرمایيد.
و اما ثانيا: براى اين كه جمله «وَ هُم فِى فَجوَةٍ مِنهُ» مى گويد: اصحاب كهف در بلندى غار قرار دارند، و غار افسوس، به طورى كه گفته اند، بلندى ندارد. البته اين در صورتى است كه «فجوة» به معناى مكان مرتفع باشد، ولى مسلم نيست، و قبلا گذشت كه «فجوة» به معناى ساحت و درگاه است. پس اين اشكال وارد نيست.
و اما ثالثا: براى اين كه جمله «قَالَ الَّذِينَ غَلَبُوا عَلَى أمرِهِم لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيهِم مَسجِداً»، ظاهر در اين است كه مردم شهر، مسجدى بر بالاى آن غار بنا كردند، و در غار افسوس، اثرى حتى خرابه اى از آن به چشم نمى خورد. نه اثر مسجد، نه اثر صومعه و نه مانند آن. و نزديكترين بناى دينى كه در آن ديار به چشم مى خورد، كليسايى است كه تقريبا در سه كيلومترى غار قرار دارد، و هيچ جهتى به ذهن نمى رسد كه آن را به غار مرتبط سازد.
از اين هم كه بگذريم، در غار افسوس، اثرى از رقيم و نوشته ديده نشده كه دلالت كند يك يا چند تا از آن قبور، قبور اصحاب كهف است، و يا شهادت دهد و لو تا حدى كه چند نفر از اين مدفونين مدتى به خواب رفته بودند، پس از سال ها، خدا بيدارشان كرده و دوباره قبض روحشان نموده است.
۲- غار «رجيب» در اردن:
غار دوم: دومين غارى كه احتمال داده اند كهف اصحاب كهف باشد غار رجيب است كه در هشت كيلومترى شهر عمان پايتخت اردن هاشمى نزديك دهى به نام ((رجيب (( قرار دارد. غارى است در سينه جنوبى كوهى پوشيده از صخره ، اطراف آن از دوطرف يعنى از طرف مشرق و مغرب باز است كه آفتاب به داخل آن مى تابد، در غار در طرف جنوب قرار دارد، ودر داخل غار طاقنمائى كوچك است به مساحت ۵ ۲ ۳ متر در يك سكوئى به مساحت تقريبا ۳ ۳ ودر اين غار نيز چند قبر هست به شكل قبور باستانى روم وگويا عدد آنها هشت ويا هفت است . بر ديوار اين غار نقشه ها وخطوطى به خط يونانى قديم وبه خط ثموديان ديده مى شود كه چون محوشده خوب خوانده نمى شود، البته بر ديوار عكس سگى هم كه با رنگ قرمز وزينت هاى ديگرى آراسته شده ديده مى شود.
و بر بالاى غار آثار صومعه ((بيزانس (( هست كه از گنجينه ها وآثار ديگرى است كه در آنجا كشف گرديده است و معلوم مى شود بناى اين صومعه در عهد سلطنت ((جوستينوس (( اول يعنى در حدود ۴۱۸ - ۴۲۷ ساخته شده وآثار ديگرى كه دلالت مى كند كه اين صومعه يك بار ديگر تجديد بنا يافته است ومسلمانان آن را پس از استيلا بر آن ديار مسجدى قرار داده اند. چون مى بينيم كه اين صومعه محراب وماءذنه و وضوخانه دارد، ودر ساحت و فضاى جلو در اين غار آثار مسجد ديگرى است كه پيداست مسلمين آن را در صدر اسلام بنا نهاده وهر چندى يك بار مرمت كرده اند وپيداست كه اين مسجد بر روى خرابه هاى كليسايى قديمى از روميان ساخته شده ، واين غار على رغم اهتمامى كه مردم بدان داشته وعنايتى كه به حفظش نشان مى دادند و آثار موجود در آن از اين اهتمام وعنايت حكايت مى كند غارى متروك وفراموش شده بوده ، وبه مرور زمان خراب وويران گشته تا آنكه اداره باستان شناسى اردن هاشمى اخيرا در صدد برآمده كه در آن حفارى كند ونقب بزند وآن را پس از قرنها خفاء از زير خاك دوباره ظاهر سازد.
در آثارى كه از آنجا استخراج كردند شواهدى يافت شده كه دلالت مى كند كه اين غار همان غار اصحاب كهف است كه داستانش در قرآن كريم آمده .
در تعدادى از روايات مسلمين همچنانكه بدان اشاره شد نيز همين معنا آمده است كه غار اصحاب كهف در اردن واقع شده . وياقوت آنها را در معجم البلدان خود آورده است . ورقيم هم اسم دهى است نزديك به شهر عمان كه قصر يزيد بن عبدالملك در آنجا بوده است . البته قصر ديگرى هم در قريه اى ديگر نزديك به آن دارد كه نامش موقر است و شاعر كه گفته :
يزرن على تنانيه يزيدا * با كناف الموقر و الرقيم
يعنى آن زمان بر بالاى آن كاخ يزيد را ديدار مى كنند در حالى كه موقر و رقيم در چشم انداز ايشان است . وشهر عمان امروزى هم درجاى شهر فيلادلفيا كه از معروفترين وزيباترين شهرهاى آن عصر بوده ساخته شده است ، واين شهر تا قبل از ظهور دعوت اسلامى بوده ، وخود آن شهر و پيرامونش از اوائل قرن دوم ميلادى در تحت استيلاى حكومت روم بود تا آنكه سپاه اسلام سر زمين مقدس را فتح كرد.
و حق مطلب اين است كه مشخصات غار اصحاب كهف با اين غار بهتر انطباق دارد تا غارهاى ديگر.
۳ - غار سوم: غارى است كه در كوه قاسيون قرار دارد واين كوه در نزديكى هاى شهر صالحيه دمشق است كه اصحاب كهف را به آنجا نيز نسبت مى دهند.
۴- غار چهارم : غارى است كه در بتراء يكى از شهرهاى فلسطين است كه اصحاب كهف را به آنجا نيز نسبت مى دهند.
۵ - غار پنجم : غارى است كه به طورى كه گفته اند در شبه جزيره اسكانديناوى در شمال اروپا كشف شده ودر آنجا به هفت جسد سالم برخوردند كه در هياءت روميان بوده احتمال داده اند كه همان اصحاب كهف باشند. و چه بسا غارهاى ديگرى كه اصحاب كهف را به آنها نيز نسبت مى دهند، همچنانكه مى گويند نزديكيهاى شهر نخجوان يكى از شهرهاى قفقاز غارى است كه اهالى آن نواحى احتمال داده اند كه غار اصحاب كهف باشد، و مردم به زيارت آنجا مى روند.
وليكن هيچ شاهدى كه دلالت كند بر اين كه يكى از اين غارها همان غارى باشد كه در قرآن ياد شده در دست نيست ، علاوه بر اينكه مصادر تاريخى اين دوغار آخرى را تكذيب مى كند، چون قصه اصحاب كهف على اى حال قصه اى است رومى و در تحت سلطه وسيطره روميان اتفاق افتاده، و روميان حتى در بحبوحه قدرت ومجد و عظمتشان تا حدود قفقاز و اسكانديناوى تسلط نيافتند.
آيات ۲۷ - ۳۱ سوره كهف
وَ اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَيْك مِن كتَابِ رَبِّك لامُبَدِّلَ لِكلِمَتِهِ وَ لَن تجِدَ مِن دُونِهِ مُلْتَحَداً(۲۷) وَ اصبرْ نَفْسك مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَ لاتَعْدُ عَيْنَاك عَنهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ لاتُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِكْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ كانَ أَمْرُهُ فُرُطاً(۲۸) وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكمْ فَمَن شاءَ فَلْيُؤْمِن وَ مَن شاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظلِمِينَ نَاراً أَحَاط بهِمْ سرَادِقُهَا وَ إِن يَستَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كالْمُهْلِ يَشوِى الْوُجُوهَ بِئْس الشرَاب وَ ساءَت مُرْتَفَقاً(۲۹) إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ إِنَّا لانُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسنَ عَمَلاً(۳۰) أُولَئك لهَُمْ جَنَّت عَدْنٍ تجْرِى مِن تحْتهِمُ الاَنهَرُ يحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَساوِرَ مِن ذَهَبٍ وَ يَلْبَسونَ ثِيَاباً خُضراً مِّن سندُسٍ وَ إِستَبرَقٍ مُّتَّكِئِينَ فِيهَا عَلى الاَرَائكِ نِعْمَ الثَّوَاب وَ حَسنَت مُرْتَفَقاً(۳۱)
از كتاب پروردگارت آنچه به تووحى آمده بخوان ، كلمات وى تغيير پذير نيست ، وهرگز جز اوپناهى نخواهى يافت (۲۷)
با كسانى كه بامداد وشبانگاه پروردگار خويش را مى خوانند ورضاى او را مى جويند با شكيبايى قرين باشد وديدگانت به جستجوى زيور زندگى دنيا از آنها منصرف نشود. اطاعت مكن كسى را كه دلش را از ياد خويش غافل كرده ايم وهوس خود را پيروى كرده وكارش زياده روى است (۲۸)
بگو اين حق از پروردگار شما است هر كه خواهد ايمان بياورد وهر كه خواهد منكر شود كه ما براى ستمكاران آتشى مهيا كرده ايم كه سراپرده هاى آن در ميانشان گيرد، واگر فرياد رسى خواهند به آبى چون مس گداخته كمكشان دهند، كه چهره ها را بريان مى كند. چه بد شربتى و چه بد جاى آسايشى است (۲۹)
آنانكه (به خدا) ايمان آوردند ونيكوكار شدند ما هم اجر نيكوكاران را ضايع نخواهيم گذاشت (۳۰)
بلكه (اجر عظيم ) بهشت هاى عدن كه نهرها از زير درختانش جارى است خاص آنها است در حالى كه در آن بهشت برين زيورهاى زرين بيارايند و لباسهاى سبز حرير وديبا پوشند وبر تخت ها تكيه زنند (كه آن بهشت) نيكو اجرى و خوش آرامگاهى است (۳۱)
مفاد كلى اين آيات وربط آنها با آيات قبل
در اين آيات رجوع وانعطافى به ما قبل هست به آن جائى كه گفتار قبل از داستان اصحاب كهف بدانجا منتهى گرديد، يعنى به تاءسف خوردن و ناشكيبائى رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) از اينكه چرا مردم ايمان نمى آورند وبه كتابى كه برايشان نازل شده نمى گروند. و چرا دعوت حقه او را قبول نمى كنند. آيات مورد بحث عطف بدانجا است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) را تسليت مى داد به اينكه سراى دنيا بلاء وامتحان است ، وآنچه زينت دارد به زودى به صورت خاك خشك در مى آيد، پس ديگر سزاوار نيست به خاطر اين مردم خود را ناراحت كنى ودلتنگ شوى كه چرا دعوتت را نمى پذيرند وبه كتاب خدا ايمان نمى آورند.
آنچه بر توواجب است صبر وحوصله كردن با اين مشت فقرائى است كه ايمان آورده اند ومدام پروردگار خود را مى خوانند، وهيچ توجهى به اين توانگران كافر كيش كه همواره به ثروت خود وزينت حيات دنيايشان مى بالند ندارند، چون مى دانند اين زينتها به زودى به صورت خاكى خشك مبدل مى شود، لذا همواره دنيا داران را به سوى پروردگارشان مى خوانند، وديگر كارى به كارشان ندارند. هر كه مى خواهد ايمان بياورد وهر كه مى خواهد كفر بورزد، چيزى به عهده رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) نيست ، آنچه وظيفه اواست كه بايد در مواجهه با آنان رعايت كند اين است كه در صورت ايمان آوردن ، با شادمانى ، ودر صورتى كه ايمان نياورند، با تاءسف با آنان مواجه نشود، بلكه همان ثواب وعقاب خداى را تذكر دهد.
وظيفه پيامبر «ص»، تلاوت آيات و تبليغ وحى است و جز خدا مرجعى ندارد
«وَ اتْلُ مَا أُوحِىَ إِلَيْك...»:
در مجمع البيان گفته است : جمله ((لحداليه (( وهمچنين ((التحد(( از ماده ((لحد(( به معناى ميل كردن است ، يعنى ميل كرد به سوى او.
و بنا به گفته وى كلمه ((ملتحد(( اسم مكان از ((التحاد(( (ميل كردن ) است ، يعنى محل ميل كردن . و مراد از ((كتاب ربّك (( قرآن و يا لوح محفوظ است . وگويا دومى با جمله ((لامبدل لكلماته (( مناسب تر است.
همانطور كه قبلا هم گفتيم گفتار در اين آيات معطوف به ما قبل داستان اصحاب كهف است ، به همين جهت مناسب تر اين است كه بگوييم جمله ((واتل ...(( عطف است بر جمله ((انا جعلنا ما على الارض ...(( ومعنايش اين مى شود كه : تواى رسول گرامى ام خودت را بر اثر كفر ورزيدن مردم واز تاءسف خوردن بر آنان به هلاكت مينداز،آنچه از كتاب پروردگارت به تووحى مى شود تلاوت كن ، زيرا هيچ چيز كلمات اورا تغيير نمى دهد، چون كلمات اوحق وثابت است . ونيز براى اينكه توغير از خدا وكلمات اوديگر جايى ندارى كه دل به سوى آن متمايل سازى .
از اينجا روشن مى شود كه هر يك از دوجمله ((لامبدل لكلماته (( و جمله ((ولن تجد من دونه ملتحدا(( براى تعليلى جداگانه است ودر حقيقت دوحجت جداى از همند براى تعليل آن امرى كه در جمله ((واتل (( بود وشايد به همين جهت است كه خطاب در جمله ((و لن تجد...(( مخصوص رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) شده است . با اينكه حكم در آن عمومى است ومخصوص به آن جناب نيست ، چون به غير از خدا هيچ ملتحدى براى احدى نيست نه تنها براى پيغمبر.
ممكن هم هست كه منظور از جمله ((ولن تجد...(( اين باشد كه : تو، آرى ، شخص تو، به خاطر اينكه رسول هستى ، مانند ديگران مراجع متعدد ندارى . توجز يك نفر كه آن هم فرستنده تواست ملتحد ديگرى ندارى . وبنابراين ، مناسب تر اين است كه بگوييم جمله ((لامبدل لكلماته (( يك حجت است وسفارش اين است كه : اين آيات را كه مشتمل بر دستور خدا به تبليغ است براى ايشان بخوان چون كلمه اى است الهى كه تغيير ودگرگونى نمى پذيرد، وتوفرستاده اويى ، وجز اينكه به سوى فرستنده ات تمايل نموده رسالت او را اداء كنى وظيفه ديگرى ندارى.
مؤيد اين معنا كلام ديگر خداى تعالى است كه در جاى ديگر مى فرمايد: «قل انى يجيرنى من اللّه احد و لن اجد من دونه ملتحدا الا بلاغا من اللّه و رسالاته»
«وَ اصبرْ نَفْسك مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَوةِ وَ الْعَشىِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ...»:
معناى ((صبر(( و((وجه (( ومراد از ((اراده وطلب وجه خدا((
راغب در مفردات گفته : كلمه ((صبر(( به معناى امساك وخوددارى در تنگنا است . وقتى كسى مى گويد: ((صبرت الدابة (( معنايش اين است كه من فلان حيوان را در جايى بدون علف حبس كردم . ونيز وقتى كسى مى گويد: ((صبرت فلانا(( معنايش اين است كه بلائى بر سرش آوردم كه بعدا مى فهمد، بلائى كه از آن خلاصى نخواهد يافت . كلمه ((صبر(( به طور كلى به معناى حبس ونگهدارى نفس است در برابر عمل به مقرراتى كه عقل وشرع معتبر مى شمارند ويا ترك چيزهايى كه عقل وشرع اقتضاء مى كنند كه نفوس را از ارتكاب آن حبس كرد.
كلمه ((وجه (( از هر چيز به معناى آن رويى است كه به طرف ماست ، وما به سويش مى رويم . واصل در معناى وجه همان وجه آدمى و صورت اواست كه يكى از اعضاى وى است ، ووجه خداى تعالى همان اسماء حسنى وصفات عليائى است كه متوجهين به درگاهش با آنها متوجه مى شوند، وبه وسيله آنها خدا را مى خوانند وعبادت مى كنند، همچنانكه خودش فرمود: «و لله الاسماء الحسنى فادعوه بها» و اما ذات متعالى خدا به هيچ وجه راهى بدان نيست ، وقاصدين آن درگاه و مريدين اگر قصد اورا مى كنند بدين جهت است كه اواله و رب و على و عظيم و رحيم و صاحب رضوان است و صاحب صدها اسماء و صفات ديگر.
كسى كه خدا را مى خواند ووجه اورا مى خواهد اگر صفات فعلى اونظير رحمت ورضا وانعام وفضل را منظور دارد آن وقت اراده وجه خدا به معناى اين مى شود كه خدا اورا به لباس مرحوميت ومرضى بودن در آورد. واگر منظور اوصفات غير فعلى خدا مانند علم وقدرت وكبرياء و عظمت اواست ، پس منظورش اين است كه با اين صفات عليا به درگاه اوتقرب جويد. واگر خواستى مى توانى به عبارت ديگرى بگويى : مى خواهد خود را در جايى قرار دهد كه صفت الهى اقتضاى آن را دارد، مثلا آنقدر خود را ذليل جلوه دهد كه عزت وعظمت وكبريائى اواقتضاء آن را دارد، وآنچنان خود را در موقف ، جاهل عاجز ضعيف قرار دهد كه علم وقدرت وقوت خدا آن را اقتضاء مى كند، وهمچنين ساير صفات - دقت فرمائيد.
گفتار ديگران در معناى ((وجه (( و((دعاى صبح وشام (( در آيه شريف
از اينجا معلوم مى شود عدم صحت قول بعضى كه گفته اند: منظور معناى مجازى وجه خدا يعنى رضايت خدا واطاعت مرضى ، رضاى اواست ، چون وقتى كسى از كسى راضى شد بدوروى مى آورد، خدا هم وقتى از ما راضى شد به ما روى مى آورد، همچنانكه وقتى خشم كرد روى مى گرداند. ونيز اينكه بعضى ديگر گفته اند: منظور از وجه ذات است ودر حقيقت مضاف آن حذف شده وتقدير ((ذات وجه (( بوده ، ومعناى آيه اين است كه مى خواهند به ذاتى داراى وجه تقرب جويند. وهمچنين اينكه بعضى گفته اند: مراد از آن توجه است.
و اينكه فرمود: ((پروردگارشان را صبح وشام مى خوانند(( مقصود از خواندن به صبح وشام استمرار بر دعا و عادت كردن به آن است به طورى كه دائما به ياد خدايند واورا مى خوانند، چون دوام هر چيزى ، به تكرر صبح بعد از شام وشام بعد از صبح آن چيز است ، پس در حقيقت جمله مورد بحث بر طريق كنايه آمده است.
بعضى گفته اند: مراد از دعاى صبح وشام ، نماز صبح وشام است . و بعضى ديگر گفته اند: فرائض يوميه است ، وليكن هيچ يك به نظر درست نمى آيد.
و در جمله ((ولاتعد عيناك عنهم تريد زينة الحيوة الدنيا(( اصل معناى ((عدو(( به طورى كه راغب تصريح كرده تجاوز است . واين تجاوز معنايى است كه در تمامى مشتقات وموارد استعمال اين ماده وجود دارد. در قاموس گفته : ((عداالامر(( به معناى ((از اين امر تجاوز كرد(( مى باشد و((عداعن (( الامر به معناى ((ترك اين امر كرد(( است . وبنابراين معناى جمله مورد بحث اين مى شود كه : ديدگانت را از آنان مبر (يعنى رهايشان مكن ) وديدگانت تركشان نكند، وخلاصه براى خاطر زينت حيات دنيا اينان را رها مكن.
وليكن بعضى گفته اند: اگر كلمه مزبور يعنى ((تعد(( به معناى تجاوز بود هرگز با حرف ((عن (( متعدى نمى شد، زيرا تجاوز هيچ وقت با اين حرف متعدى نمى شود، مگر آن كه به معناى عفوباشد، ولذا زمخشرى در كشاف گفته : در جمله ((ولاتعد عيناك عنهم ((
چون متضمن معناى نباء وعلاء است كه وقتى گفته مى شود ((نبت عنه عينه وعلت عنه عينه (( معنايش اين است كه ((چشمش خواست آن را ببيند نتوانست (( لذا به اين مناسبت وبراى افاده اين معناى ضمنى با لفظ ((عن (( متعدى گرديد، واگر اين نبود جا داشت بفرمايد: ((ولا تعدهم عيناك ((
بيان عدم دلالت جمله : ((لاتطع من اغفلنا قلبه (( بر جبر وعدم منافات جبر مجازاتى ناشى از اختيار، با اختيار
و در جمله : ((و لاتطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا(( مراد از اغفال قلب ، مسلط كردن غفلت بر قلب است ، به اينكه ياد خداى سبحان را فراموش كند، كه البته اين اغفال بر سبيل مجازات است ، چون ايشان با حق در افتادند وعناد ورزيدند، ولذا خداى تعالى چنين كيفرشان داد كه ياد خود را از دلشان ببرد. آرى ، زمينه كلام در آيات مورد بحث چنين كسانى هستند، نظير بيانى كه به زودى در ذيل آيات مى آيد و مى فرمايد: «انا جعلنا على قلوبهم اكنة ان يفقهوه و فى اذانهم وقرا و ان تدعهم الى الهدى فلن يهتدوا اذا ابدا».
بنابراين ، ديگر جايى براى اين حرف نمى ماند كه بعضى گفته اند: آيه شريفه از ادله مساءله جبر است ، و مى فهماند اين خدا است كه بندگان را مجبور به كفر ومعصيت مى كند، براى اينكه مجبور كردن به عنوان مجازات اجبار به اختيار است كه با اختيار منافات ندارد، ونظير اجبارى است كه شخص سقوط كننده از هواپيما نسبت به افتادن دارد در آغاز به اختيار خود را انداخت ولى در وسط راه ديگر مجبور به افتادن است ، و اين جبر منافات با اين كه ما معتقد به اختيار باشيم ندارد، آن جبرى منافى با اختيار است كه ابتدايى باشد.
و ديگر هيچ حاجتى نيست به اينكه آيه را به خاطر اينكه سر از جبر در نياورد تاءويل كنيم ، ومانند بعضى بگوييم منظور از جمله ((اغفلنا قلبه (( ((عرضنا قلبه للغفلة (( است ، يعنى قلبش را در معرض غفلت قرار داديم . و يا بگوييم : معناى آن ((صادفناه غافلا - به اودر حالى كه غافل بود برخورديم (( ويا ((نسبناه الى الغفلة - اورا به غفلت نسبت داديم (( ويا بگوييم غفلت دادن به معناى اين است كه او را غفل يعنى بى علامت كند. ومراد از اينكه قلب اورا بى علامت كرديم اين است كه مانند علامت قلوب مؤ منين آن را علامت نزديم و يا علامت قلوب مؤ منين را در آن نگذاشتيم وبه همين جهت ملائكه كه همه مؤ منين را با آن علامت مى شناسند او را نمى شناسند، هيچ يك از اين حرفها نه حرف خوبى است ونه لزوم دارد، بلكه اغفال همان معناى خودش را دارد، وبا اختيار هم منافات ندارد.
«و اتبع هويه و كان امره فرطا» - در مجمع البيان گفته : كلمه ((فرط(( به معناى تجاوز از حق و خروج از آن است و از كلام عرب گفته شده كه : ((افرط، افراطا(( را در مورد اسراف وزياده روى به كار مى برند. و پيروى هوى و افراط، از آثار غفلت قلب است ، وبه همين جهت عطف دوجمله بر جمله ((اغفلنا(( به منزله عطف تفسير است.
اى پيامبر حق را بگو و از ايمان نياوردن مردم تاءسف مخور كه ظالمان را آتش و مؤمنان صالح العمل را پاداش است
«وَ قُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكمْ فَمَن شاءَ فَلْيُؤْمِن وَ مَن شاءَ فَلْيَكْفُرْ»:
اين جمله عطف بر مطلبى است كه جمله ((واتل ما اوحى اليك (( و جمله ((واصبر نفسك (( عطف به آن شده است . پس سياق سياق شمردن وظائف رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) در قبال كفر كفار نسبت به قرآن واصرارشان بر كفر است ، و معنايش چنين است:
بر وضع كفار تاءسف مخور وآنچه كه بر تووحى شده تلاوت كن ونفس خويش را بردبار ساز تا با اين مؤمنين فقير بسازد و به كفار بگو حق از ناحيه پروردگارتان است وبيش از اين كارى صورت مده ، هر كه خواست ايمان آورد بياورد، وهر كس خواست كافر شود بشود. آرى ، ايمان ايشان سودى به ما نمى رساند، و كفرشان ضرر نمى زند، بلكه آنچه سود وزيان وثواب وعذاب دنبال كفر وايمانشان هست ، به خودشان عايد مى گردد. بنابراين بايد هر يك را مى خواهند خودشان انتخاب كنند، براى ظالمين عذابى چنين وچنان ، وبراى صالحين و مؤمنين پاداشى چنين وچنان آماده كرده ايم.
از همينجا روشن مى شود كه جمله ((فمن شاء فليومن ومن شاء فليكفر(( تتمه كلام خداى تعالى در خطاب به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) است ، نه اينكه داخل در مقول قول باشد، ورسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) ماءمور باشد اين را هم بگويد، پس ديگر اعتنائى نمى شود نمود به گفته كسى كه گفته است : جمله مذكور تتمه سخنى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) ماءمور به گفتن آن شده.
و نيز روشن مى شود كه جمله ((انا اعتدنا للظالمين نارا(( در مقام تعليل مختار بودن ايشان در ايمان وكفر است كه قبلا آن را به صورت تهديد بيان نمود. ومعنايش اين است كه : اگر ما تورا نهى كرديم از اينكه به حال كفار تاءسف بخورى وبه تو دستور داديم كه به تبليغ اكتفاء كن و به همين كه بگوئى ((الحق من ربكم (( قناعت كن ، و اصرار و التماس مكن ، براى اين بود كه ما براى دعوت تو پيامد و آثارى تهيه ديده ايم، آثارى براى كسانى كه دعوتت را قبول كنند، وآثارى براى كسانى كه آن را رد نمايند. و همان آثار كافى است كه آنان را از كفر باز بدارد، ومحرك اينان به سوى ايمانشان باشد، و ديگر بيش از اين هم لازم نيست زيرا كه بيش از اين آنها را از حد اختيار به اضطرار واجبار مى كشاند.
«إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظلِمِينَ نَاراً...»:
در مجمع البيان گفته است : كلمه ((سرادق (( به معناى فسطاط و خيمه اى است كه نسبت به آنچه كه در آن است محيط باشد. بعضى ديگر گفته اند: سرادق ، آن پارچه اى است كه دور خيمه از طرف پائين مى كشند كه فاصله خيمه وزمين را بپوشاند. ودر باره كلمه ((مهل (( گفته است : به معناى خلط ودرد زيتون است.
بعضى هم گفته اند: به معناى مس مذاب است . ودر معناى كلمه ((مرتفق (( گفته است ، به معناى متكاء است كه از ماده ((مرفق (( گرفته شده ودر اصل معناى «ارتفق» اين بوده كه فلانى به مرفق خود تكيه زده وكلمه ((شيى (( به معناى پخته شدن است ، مى گويند: «شوى ، يشوى شيا». و اگر به جاى ((اعتدنا للكافرين (( فرموده : ((اعتدنا للظالمين (( براى اين بوده كه بفهماند عذاب مذكوراز تبعات ظلم ظالمين است كه در آيه ((الّذين يصدون عن سبيل اللّه و يبغونها عوجا و هم بالاخرة كافرون (( آن را بيان نموده ومى فرمايد: «ظالمين كسانى اند كه از راه خدا جلوگيرى مى كنند، وراه خدا را معوج مى خواهند و نسبت به زندگى آخرت كافرند» بقيه الفاظ آيه مورد بحث ظاهر است واحتياج به بيان ندارد.
«إِنَّ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصالِحَاتِ إِنَّا لانُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسنَ عَمَلاً»:
اين جمله بيان جزاى مؤمنين ومزد ايشان در ازاى ايمان وعمل صالحشان است . واگر در آخر فرمود: ((ما ضايع نمى كنيم...» و نفرمود: ((ما براى اين دسته چنين وچنان تهيه كرده ايم (( براى اين است كه عنايت خداى تعالى وشكر اورا نسبت به اين طائفه برساند و گرنه ممكن بود بفرمايد ما چنين وچنان مزد مى دهيم ولى فرمود ما مزد چنين كسانى را ضايع نمى كنيم.
و جمله ((انا لانضيع (( در جاى خبر ((ان (( قرار گرفته ودر حقيقت سبب در جاى مسبب نشسته وتقدير آن چنين است: «ان الذين امنوا و عملوا الصالحات سنوفيهم اجرهم فإنهم محسنون و انا لا نضيع...». يعنى كسانى كه ايمان آورده عمل صالح كردند، ما اجرشان را مى دهيم براى اينكه اينان نيكوكارند، و ما هم كسى نيستيم كه اجر نيكوكار را ضايع بگذاريم .
وچون در آيه ، عقاب ، اثر ظلم ودر مقابلش ثواب ، اثر ايمان وعمل صالح ناميده شده ما از آن چنين استفاده مى كنيم كه ايمان به تنهايى و بدون عمل صالح ثواب ندارد، بلكه چه بسا آيه اشعار داشته باشد بر اينكه ايمان بدون عمل ظلم هم هست .
«أُولَئك لهَُمْ جَنَّات عَدْنٍ تجْرِى مِن تحْتهِمُ الاَنهَارُ...»:
كلمه «عدن» به معناى اقامت است ، وجنات عدن يعنى بهشت اقامت و زندگى. بعضى گفته اند: كلمه «اساور» جمع «اسورة» است و «اسورة» هم جمع «سوار» - به كسر سين - است كه دستبند زنان را گويند. ولى راغب گفته اين كلمه فارسى است ، واصل آن دستواره است ، ((سندس (( به معناى پارچه ابريشمى نازك است ، و «استبرق» پارچه ابريشمى ضخيم را گويند، و «ارائك» جمع «اريكه» به معناى تخت است و معناى آيه روشن است .
بحث روايتى: (روایاتی درباره برخی آیات گذشته)
در الدر المنثور است كه ابن مردويه از طريق جويبر از ضحاك از ابن عباس روايت كرده كه در ذيل آيه ((و لاتطع من اغفلنا قلبه عن ذكرنا(( گفته است : اين آيه درباره امية بن خلف نازل شده كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) مى گفت : بايد فقراء را از دور خودت برانى تا ما اشراف و صناديد قريش با تو رابطه وآمد وشد برقرار كنيم . خداى تعالى اين آيه را فرستاد كه ((گوش به حرف كسى كه قلبش را غفلت زده كرده ايم مده (( يعنى كسى كه مهر بر دلش زده ايم ومعناى ((ذكرنا(( همان توحيد است ، ومقصود از هوى در جمله ((و اتبع هواه (( شرك است ((و كان امره فرطا(( يعنى دستورى كه اين مرد مى دهد نادانى نسبت به خدا است.
و در همان كتاب است كه ابن مردويه وابونعيم - در كتاب حليه - و بيهقى - در كتاب شعب الايمان - از سلمان فارسى روايت آورده اند كه گفت : آن عده اى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) مى خواست با به دست آوردن دلهايشان آنها را به سوى اسلام بكشاند آمدند نزد آن جناب كه دونفر از ايشان عيينه بن بدر و اقرع بن حابس نام داشتند، و گفتند:
يا رسول اللّه (صلى اللّه عليه وآله وسلم) اگر براى خود مجلسى ترتيب دهى بالا و پائين داشته باشد وخودت بالاى مجلس بنشينى واينقدر در دسترسى اين فقراء و قاطى با اين ژنده پوشها نباشى بسيار خوبست و منظورشان از ژنده پوش سلمان وابوذر وفقراى مسلمين بود كه غالبا جبه پشمى مى پوشيدند. و آنگاه گفتند: اگر چنين كنى ما با تو نشست و برخاست مى كنيم و با توبه گفتگو مى پردازيم و از تو استفاده مى نماييم. خداى تعالى در جوابشان اين آيه را فرستاد: ((واتل ما اوحى اليك من كتاب ربّك (( تا آنجا كه مى فرمايد: ((اعتدنا للظالمين نارا(( و ايشان را به آتش تهديد نمود.
مؤ لف : نظير اين روايت را قمى در تفسير خود آورده ليكن اوتنها عيينة بن حصين بن حذيفة بن بدر فزارى را آورده ولازمه اين روايت اين است كه آيه شريفه مورد بحث واين آيه ديگر هر دودر مدينه نازل شده باشد. و بر طبق روايت مزبور روايات ديگرى نيز هست كه اين داستان را آورده اند. وليكن سياق آيات با مدنى بودن آن نمى سازد.
و در تفسير عياشى از حضرت ابى جعفر و ابى عبداللّه (عليه السلام) روايت كرده كه در ذيل آيه ((و اصبر نفسك مع الّذين يدعون ربهم بالغدوة و العشى (( فرموده است : مقصود از دعا همان نماز است.
و در همان كتاب از عاصم كوزى از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه گفت: من از آن حضرت شنيدم كه در تفسير آيه ((فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر(( فرمود: منظور تهديد و وعيد است.
و در كافى وتفسير عياشى وغير آن از ابى حمزه از امام باقر (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: آيه ((و قل الحق من ربكم فمن شاء فليومن و من شاء فليكفر(( در باره ولايت على (عليه السلام) است.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
