تفسیر:المیزان جلد۱۲ بخش۶: تفاوت میان نسخه‌ها

==مراد از كلمه «طيّبه» و کلمه «خبیثه» در آیه شریفه =

ظاهرا كلمه «'''بالقول'''» متعلق به «'''يثبت'''» است، نه به جمله «'''آمنوا'''» و باى آن، باى آلت، و يا سببيت است، نه باى تعدى، و جمله «'''فى الحيوه الدنيا و فى الاخرة'''» نيز متعلق به «'''يثبت'''» است، نه به «'''الثابت'''».

در نتيجه، معناى آيه به اين برگشت مى كند كه: كسانى كه ايمان آورده اند، اگر بر ايمان خود ثابت بمانند و استقامت به خرج دهند، خداوند هم ايشان را در دنيا و آخرت بر همان ايمانشان ثابت قدم مى كند و اگر مشيت خداى تعالى نباشد، ثبات خودشان سودى نخواهد داشت، و از فوايد آن بهره نمى برند. آرى همه امور به خداى سبحان بازگشت مى كند، پس جمله: «'''يثبت الله الذين آمنوا بالقول الثابت'''» در مقام هدايت همان نكته اى را مى رساند كه آيه «فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم» در طرف ضلالت، آن را افاده مى كند.

فرقى كه ميان اين دو مقام يعنى باب هدايت و ضلالت است، اين است كه هدايت، ابتدا و آغازش از ناحيه خدا است، كه نتيجه اش هدايت شدن است؛ ولى ضلالت، ابتدايش از خود بنده است، و خداوند به خاطر سوء اختيار بنده، او را با ضلالت بيشترى كيفر داده و بر ضلالتش مى افزايد. همچنان كه فرمود: «'''و ما يضل به الا الفاسقين'''» و بسيارى آيات از قرآن اين معنا را خاطر نشان مى سازد كه هدايت تنها از خداى سبحان است، و غير او كسى در آن دخالت ندارد.

اما اگر انسان از راه فطرت منحرف گشته، و با انتخاب بد خود، و به خاطر نشناختن مقام پروردگار و دلدادگى به زندگى خاكى، و پيروى هواى نفسش، از حق متنفر گرديد، خودش، خود را گمراه كرده است، و تا اين جا گمراهيش مربوط به خداى تعالى نيست. ضلالتى است كه منشأش، گمراه كردن خدا نمى باشد - چون لطف و رحمت پروردگار، مانع از اين است كه كسى را ابتداء گمراه كند. وليكن در صورتى كه بنده با آگاهى و توجه بر انحراف خود پافشارى كند، خداى تعالى به عنوان مجازات، رحمت خود را از او قطع، و توفيق را از او سلب نموده، ضلالتش را حتمى مى كند. پس اضلال و گمراه كردن خدا مربوط به كسانى مى باشد، كه خود آن ها راه انحراف را با توجه و آگاهى پيش بگيرند. آرى، او خود شروع به مخالفت و انحراف نمود، خداوند هم به عنوان مجازات (كفر نعمت) منحرف ترش كرد.

از اين گفتار، علت اختلاف در دو آيه: «'''فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم'''» و آيه: «'''يثبت الله الذين آمنوا بالقول الثابت'''» معلوم مى شود كه چرا در اولى، انحراف و لغزش را از ناحيه خود منحرفين فرض نموده. سپس ازاغه را به خدا نسبت مى دهد. و در دومى نخست ايمانى كه خود مستلزم هدايت خدايى است، (منحرف كردن) فرض نمود. و سپس قول ثابت را كه عبارت است از ثبات و استقامت، به حسن اختيار آنان اضافه مى كند. آنگاه تثبيت را به عنوان پاداش ثبات اختيارى آنان، كه فعل آن ها است، ذكر مى فرمايد. و خلاصه كلام اين كه:

در باب هدايت، نقطه شروع را به خود بندگان نسبت نداده، بلكه ثبات بر هدايت فطرى را به ايشان نسبت مى دهد و سپس تثبيت خود را به عنوان پاداش ذكر مى كند و نويد مى دهد كه چنين افرادى را خداوند در خطرهاى زندگى دنيا و آخرت از لغزش و انحراف حفظ فرمايد. پس نتيجه اين شد كه هدايت اولى و فطرى بشر، مربوط به خود او نبوده، بلكه هدايت اول و دومش همه از خدا است، و تنها آنچه از ناحيه او و به اختيار او است، ثبات بر هدايت اولى است .به خلاف ضلالت، كه نخست، از ناحيه خودش شروع مى شود (دقت فرمائيد).

و وقتى ريشه درخت ثابت شد، نمو مى كند. و رگ هاى مويى و بزرگتر خود را در اطراف دوانيده، در نتيجه ميوه خود را همه وقت مى دهد. و اين كه گوييم همه وقت كه معناى «'''كل حين'''» در آيه است، عبارتى است كه با عمر دنيا و آخرت درست منطبق مى شود. زيرا عمر دنيا و آخرت كه مى گوئيم، تمامى زمان ها و دقائق را شامل مى شود. و عبارت «'''كل حين'''» هم همين طور است و اين معنائى است كه از آيه شريفه به دست مى آيد.

«'''و يضل الله الظالمين'''» - ظاهرا در مقابل هم قرار دادن ظالمين، در اين جا و مؤمنين، در آيه «'''الذين آمنوا'''» كه در جمله سابق بود، اين است كه مراد از ظالمين، اهل كفر هستند، كه به خدا و آيات او ايمان نياورده اند. علاوه بر اين خود قرآن كريم، در بعضى موارد، به طور مطلق، ظالمين را به معنائى نزديك به كفر معنا كرده و فرموده است: «'''ان لعنه الله على الظالمين الذين يصدون عن سبيل الله و يبغونها عوجا و هم بالاخره كافرون'''».

اين جمله، به منزله نتيجه اى است كه از مثال دوم يعنى جمله: «'''و مثل كلمه خبيثه كشجره خبيثه اجتثت من فوق الارض مالها من قرار'''» استخراج مى شود و معنايش اين است كه: خداى تعالى اهل كفر را، با محروميت از صراط هدايت گمراه نموده، و ديگر به سوى زندگى سعادتمندانه دنيایى، و نعمت هاى باقى و خوشنودى خدا در آخرت راهنمائى نمى كند،

اگر در جمله «'''و يضل الله'''» و جمله «'''و يفعل الله'''»، لفظ «'''الله '''» به جاى ضمير آمده، به آن جهت است كه به طورى كه گفته اند: عظمت و هيبت مقام او را برساند.

در مجمع البيان گفته است: كلمه «'''احلال'''» به معناى نهادن چيزى در محلى است، البته اگر از قبيل اجسام است، معنايش مجاور قرار دادن آن جسم يا چيز ديگر، و اگر از اعراض است، معنايش داخل كردن آن عرض در چيز ديگر مى شود. و كلمه «'''بوار'''» به معناى هلاكت است. وقتى گويند: «'''بار الشئ'''» يعنى هلاك شد آن چيز، و «'''يبور'''» يعنى هلاك مى شود. و «'''قوم بور'''» به معناى «'''قومى هلاك شده '''» است.

راغب در باره «'''بوار'''» گفته به معناى كسادى مفرط است، و چون كسادى مفرط سرانجام به فساد منتهى مى شود تا آن جا كه گفته شده: «'''كسد حتى فسد: كساد شد تا آن جا كه فاسد شد'''»، از اين نظر، هلاكت را هم «'''بوار خوانده '''» و گفته اند: فلان چيز «'''بار، يبور، بورا'''» يعنى هلاك شد، خداى سبحان هم فرموده: «'''تجاره لن تبور'''».

==وضع سردمداران ضلالت و ظلم كه كفران نعمت كرده، مردم خود را به هلاكت كشاندند ==

اين آيه شريفه مطلق است، و هيچ دليلى نيست كه آن را به كفار مكه و يا كفار قريش اختصاص دهد، گرچه خطاب در آن، مربوط به رسول خدا است، و در ذيلش دارد: «'''بگو از كفر خود بهره مند شويد كه بازگشت شما به سوى آتش است'''»، و به نظر مى رسد كه پس مراد از كفار هم، كفار معاصر آن حضرت است، ليكن اين چيزها باعث نمى شوند كه آيه را، اختصاص به آنان دهيم، زيرا مضمون آن مطلق است، و شامل همه طاغوت ها و اعمال ايشان مى شود. چه طاغوت هاى اين امت، و چه طاغوت هاى امت هاى گذشته.

پس آيه «'''الم تر الى الذين بدلوا نعمه الله كفرا'''» وضع طاغوت ها، يعنى پيشوايان ضلالت امت هاى گذشته و امت اسلام را بيان مى كند. به دليل اين كه مى فرمايد: «'''و احلوا قومهم دار البوار: سرانجام كار، قوم خود را به هلاكت كشانيدند'''» كه به خوبى اشعار دارد كه اين ها، افرادى متنفذ بودند، كه از آن ها شنوايى داشتند.

و مقصود از اين كه مى فرمايد: «'''نعمت خدا را مبدل به كفر كردند'''» اين است كه شكر نعمت خدا را مبدل به كفران نمودند. پس در حقيقت كلمه شكر حذف شده، و تقدير آيه چنين بوده: «'''بدلوا شكر نعمه الله كفرا'''».

ممكن است بگوئيم: مراد، تبديل خود نعمت به كفر است، البته در اين صورت بايد يك نوع مجاز مرتكب بشويم، و در قرآن نظير اين تعبير را داريم، آن جا كه مى فرمايد: «'''و تجعلون رزقكم انكم تكذبون'''».

و لازمه به هلاكت كشاندن قوم، اين است كه خود را هم به هلاكت كشانده باشند، چون پيشواى ضلالت بودند. و پيشواى ضلالت، معلوم است كه هم خود و هم ديگران را به گمراهى مى كشاند، و ديگران او را در ضلالتى كه دارد، پيروى مى كنند. و نظير اين تعبير، در آيه: «'''يقدم قومه يوم القيامه فاوردهم النار'''» در باره فرعون است.

بنا براين، معناى آيه اين مى شود: آيا به پيشوايان و رؤساى ضلالت، چه در امت هاى گذشته و چه در امت خودت نمى نگرى كه چگونه شكر نعمت خدا را مبدل به كفران كرده، و مردمى هم پيرويشان نمودند. و در نتيجه، هم خود و هم مردم خود را به هلاكت و شقاوت و آتش ‍ كشاندند؟

اين جمله «'''دار البوار'''» را معنا مى كند. بعضى احتمال داده اند كلمه «'''جهنم'''» به عامل اشتغال منصوب شده باشد. يعنى تقدير كلام اين بوده: «'''يصلون جهنم يصلونها'''»، و جمله مزبور بيان دار البوار نبوده، بلكه جمله اى مستانفه باشد. ليكن احتمال ايشان صحيح نيست، چون دليلى ندارد. زيرا منصوب بودن كلمه مرجوح است. و مستانفه بودن جمله هم، هيچ نكته اضافى را نمى رساند.

علاوه بر اين، ظاهر آيه بعدى هم كه مى فرمايد: «و جعلوا لله اندادا ليضلوا عن سبيله قل تمتعوا فان مصيركم الى النار» كه ظاهر آن اين است كه ضمير جمع در آن (واو در فعل هاى جعلوا و ليضلوا) به كفار نامبرده در اين آيه بر مى گردد. و معلوم است كه وقتى ضمير به افراد مذكور در آيه قبل، برگشت خطاب «'''قل تمتعوا'''» به باقيماندگان از كفار است، كه در روز فتح مكه زنده بودند و تهديد قطعى ايشان به شقاوت و بدبختى مسلم بدون استثناء مى باشد.

كلمه «'''انداد'''» جمع «'''ند'''» و به معناى مثل است. و مقصود از آن، معبودهايى است كه كفار از ميان ملائكه و جن و انس به جاى خدا براى خود، اتخاذ كردند.

پس مشركان هم، با داشتن بصيرت در امر توحيد و بدون هيچ غفلت و اشتباهى از روى عمد و اختيار چنين انحرافى را مرتكب شده بودند. آرى، عمدا اشتباه كردند تا از اين راه مردمى را به بندگى و بردگى خود وادار نموده، و ايشان را از راه حق و فطرت منحرف كنند تا اموالشان را بربايند. به همين جهت در اين آيه، علت بت پرستى آنان را اين گونه تعليل مى كند كه مى خواستند مردم را از راه خدا منحرف كنند. آنگاه دنبال اين تعليل رسول خود را دستور مى دهد كه به ايشان هشدار دهد راهى كه مى روند به آتش دوزخ منتهى مى شود، و جز آن بازگشت ديگرى ندارند: «'''بگو از كار خود بهره بگيريد كه بازگشت شما به سوى آتش است'''».