تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۲۲
پنج خصلت زندگى دنيا: لهو، لعب ، زينت ، تفاخر، و تكاثر و سخنى از شيخ بهائى دراين باره
كلمه «لعب » به معناى بازى نظامدارى است (كه دو طرف بازى به نظام آن آشنايى دارند، مانند الك دولك و نظاير آن ) كه اطفال به منظور رسيدن به غرضى خيالى آن را انجام مى دهند. و كلمه «لهو» به معناى هر عمل سرگرم كننده اى است كه انسان را از كارى مهم و حياتى و وظيفه اى واجب باز بدارد. و كلمه «زينت » به اصطلاح علم صرف بناى نوع است ، يعنى مى فهماند كه مثلا فلانى به نوعى مخصوص خود را آراسته ، و چه بسا منظور از آن وسيله آرايش باشد، و به اين منظورش استعمال كنند و آرايش ، عبارت از آن است كه چيز مرغوبى را ضميمه چيز ديگرى كنى تا مردم به خاطر جمالى كه از اين ضميمه حاصل شده مجذوب آن چيز شوند، (مثلا آرايش زنان عبارت از اين است كه زن با طلا و جواهرات و يا رنگهاى سرخ و سفيدى خود را جلوه دهد، و از ضميمه كردن آنها به خود جمالى كسب كند، به طورى بيننده مجذوب جمال او شود). و «تفاخر» به معناى مباهات كردن به حسب و نسب است . و «تكاثر در اموال و اولاد» به معنا است كه شخصى به ديگرى فخر بفروشد كه من مال و فرزند بيشترى دارم . و زندگى دنيا عرضى است زائل ، و سرابى است باطل كه از يكى از خصال پنجگانه زير خالى نيست :
يا لعب و بازى است ، يا لهو و سرگرم كننده ، يا زينت است ، (كه حق يقتش جبران نواقص درونى خود با تجمل و مشاطهگرى است )، يا تفاخر است ، و يا تكاثر، و همه اينها همان موهوماتى است كه نفس آدمى بدان و يا به بعضى از آنها علاقه مى بندد، امورى خيالى و زائل است كه براى انسان باقى نمى ماند، و هيچ يك از آنها براى انسان كمالى نفسانى و خيرى حقيقى جلب نمى كند. و از شيخ بهايى (رحمه اللّه ) نقل شده كه گفته است : اين پنج خصلتى كه در آيه شريفه ذكر شده ، از نظر سنين عمر آدمى و مراحل حياتش مترتب بر يكديگرند، چون تا كودك است حريص در لعب و بازى است ، و همين كه حد بلوغ مى رسد و استخوان بنديش محكم مى شود علاقه مند به لهو و سرگرمى ها مى شود، و پس از آنكه بلوغش به حد نهايت رسيد، آرايش خود و زندگيش مى پردازد و همواره به فكر اين است كه لباس فاخرى تهيه كند، مركب جالب توجهى سوار شود، منزل زيبايى بسازد، و همواره به زيبايى و آرايش خود بپردازد، و بعد از اين سنين به حد كهولت مى رسد آن وقت است كه (ديگر به اينگونه امور توجهى نمى كند، و برايش قانع كننده نيست ، بلكه ) بيشتر به فكر تفاخر به حسب و نسب مى افتد، و چون سالخورده شد همه كوشش و تلاشش در بيشتر كردن مال و اولاد صرف مى شود.
مثلى براى بيان فريبندگى دنيا
«كمثل غيث اعجب الكفار نباته ثم يهيج فتريه مصفرا ثم يكون حطاما» - اين قسمت از آيه ، زندگى دنيا را كه انسان فريب خورده دل به آن مى بندد، و چيزى نمى گذرد كه به حكم اجبار همه را از كف مى دهد، با مثالى تشريح و بيان مى كند. كلمه «غيث » به معناى باران است ، و كلمه «كفار» جمع كافر به معناى زراعت كار است و كلمه «يهيج » از هيجان است ، كه معناى حركت است ، و كلمه «حطام » به معناى گياهى است كه از شدت خشكيدگى مى شكند. و معناى آيه اين است كه : مثل زندگى دنيا در بهجت و فريبندگيش و سپس در زوال و از دست رفتنش ، مانند بارانى است كه موقع مى بارد، و باعث روييدن گياهان و زراعت ها مى شود و زراعت كاران از روييدن آنها خوشحال مى شوند، و آن زراعت و گياه همچنان رشد مى كند تا به حدنهايى نموش برسد، و رفته رفته رو به زردى بگذارد، و سپس گياهى خشكيده و شكسته شود، و بادها از هر سو به سوى ديگرش ببرند.
«و فى الاخرة عذاب شديد و مغفرة من اللّه و رضوان » - در اين قسمت از آيه «مغفرت » قبل از «رضوان » آمده ، براى اين كه كسى مى خواهد به رضوان خدا درآيد، بايد قبلا به وسيله مغفرت خدا شستشو و تطهير شده باشد. و نيز در اين جمله مغفرت را توصيف كرد به اين كه از ناحيه خداست ، ولى عذاب را چنين توصيفى نكرد، تا به قول بعضى ها اشاره كرده باشد به اين كه مطلوب اصلى و آن غرضى كه خلقت به خاطر آن بوده مغفرت است نه عذاب ، و اين خود انسان است كه باعث عذاب مى شود، و با خروجش از زى بندگى و عبوديت آن را پديد مى آورد. «و ما الحيوة الدنيا الا متاع الغرور» - يعنى دنيا جز متاعى نيست كه با آن تمتع مى شود و از آن بهره مند مى گردند، و بهره مندى از آن همان فريب خوردن با آن است ، البته اين فريب خوردن مخصوص كسانى است كه به دنيا دل بسته باشند. و اين كلام يعنى جمله «و فى الاخرة عذاب شديد و مغفرة من اللّه و رضوان » به دو روى زندگى آخرت اشاره مى كند، تا شنونده بر حذر شود، و از مغفرت و رضوان كه يك روى آخرت است ، و عذاب كه روى ديگرش است ، مغفرت و رضوان را اختيار كند. و جمله «و ما الحيوة الدنيا الا متاع الغرور» مى خواهد شنونده را بيدار و هوشيار كند، تا مبادا زندگى دنيا با آن غرور خاص به خود مغرورش سازد. اختلاف معنا و مفاد آيه : «سابقوا الى مغفرة من ربكم » با آيه : «و سارعوا الى مغفرة...» سابِقُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِّن رَّبِّكمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضهَا كَعَرْضِ السمَاءِ وَ الاَرْضِ ... كلمه «مسابقه » كه مصدر فعل امر «سابقوا» است به معناى غلبه جويى در رسيدن به هدف است ، به اين كه هر يك از دو طرف مسابقه حركت خود را سريع تر از حركت حريفش كند، پس در معناى مسابقه چيزى زيادتر از معناى مسارعت هست ، چون مسارعت تنها معناى كوشش در سرعت دادن به حركت است ، ولى مسابقه هم اين معنا را مى رساند و هم اين را مى فهماند كه سرعت دادن بايد طورى باشد زيادتر از سرعت حريف شود. و بنابر اين ، جمله «سابقوا الى مغفرة ...» تكليفى را مى رساند كه زايد بر تكليفى است كه آيه شريفه «و سارعوا الى مغفرة من ربكم و جنة عرضها السموات و الارض اعدت للمتقين » افاده مى كند.
و با اين بيان ، نادرستى اين قول روشن مى شود بعضى گفته اند: آيه آل عمران درباره سابقين مقربين است ، (كه در سوره واقعه درباره آنان مى فرمود: «و السابقون السابقون اولئك المقربون ») و آيه مورد بحث درباره عموم مؤ منين است . و استدلال كرده اند به دو دليل : اول به اين كه : در آيه مورد بحث تنها ايمان به خدا و رسولان او ذكر شده ، به خلاف آيه آل عمران كه آيات بعدش نشانه هاى ايمان را كه همان اعمال صالح است بيان مى كند. و دوم به اين كه : در آنجا بهشت موعود را به اين وصف توصيف مى كند كه «عرضها السموات و الارض » ولى در آيه مورد بحث مى فرمايد: «عرضها كعرض السماء و الارض » آنجا پهناى بهشت را به پهناى همه آسمان ها و زمين تشبيه مى كند، و اينجا به پهناى يك آسمان و زمين ، پس معلوم مى شود بهشت سابقين مقربين پهناورتر از بهشت عموم مؤ منين است . وجه نادرستى اين استدلال همان است كه گفتيم ، و توجه كرديد كه (درست مطلب به عكس است ، يعنى مشمولين آيه مورد بحث از نظر رتبه و مقام بلندترند از مشمولين آيه آل عمران براى اين كه ) سبقت معنايى زايد بر معناى سرعت را افاده مى كند، و كلمه سماء در اين آيه به معناى يك آسمان نيست ، تا بگويى پس بهشت مشمولين آيه آل عمران پهناورتر از بهشت مشمولين اين آيه است ، بلكه به معناى تمامى آسمان ها است ، چون الف و لام آن الف و لام جنس است ، پس سماء در اين آيه با سماوات در آن آيه منطبق است . و اگر در اين آيه مغفرت را جلوتر از جنت ذكر كرده به خاطر (همان است كه در جمله «و فى الاخره عذاب شديد و مغفرة من اللّه و رضوان »، خاطرنشان كرديم ، و گفتيم جلوتر آوردن مغفرت از رضوان براى ) اين است كه زندگى در بهشت يك زندگى طيب و طاهر در عالمى طاهر است ، و كسى موفق به آن مى شود كه قبلا آلودگى ها و قذارتهاى گناهانش ريخته شده باشد.
مراد از اينكه عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمين است
و مراد از كلمه «عرض » گشادى و وسعت بهشت است ، نه عرض در مقابل طول و اين استعمال استعمالى شايع است ، و گويا خواسته نهايت درجه وسعت را بفهماند. ولى بعضى گفته اند: مراد از عرض همان عرض مقابل طول است و اگر تنها عرض بهشت را ذكر كرد، و نامى از طول آن نبرد براى اين بود كه اين كلمه به معناى خط كوتاهتر از دو خط امتداد است ، و معلوم است كه وقتى عرض بهشت مانند عرض آسمان و زمين باشد
طول آن بيشتر از طول آسمان و زمين خواهد بود. ليكن اين وجه خالى از تحكم و بدون دليل سخن گفتن نيست ، براى اين كه هيچ دليلى نداريم طول و عرض آسمان و زمين برابرند، و طول بهشت از عرض آن زيادتر است ، تا لازمه اش اين باشد كه وقتى عرض بهشت برابر عرض آسمان و زمين بود طولش از طول آن دو بيشتر باشد، چون ممكن است گاهى طول و عرض برابر هم باشند، مانند طول و عرض در مربع و دائره و در سطح كره و غيره ، گاهى هم مى شود كه طول بيشتر از عرض باشد. مقصود از ايمان در جمله «...اعدت للذين آمنوا بالله و رسله » ايمان تواءم باعمل است «اعدت للذين امنوا باللّه و رسله » - در ذيل آيه «امنوا باللّه و رسله » و آيه «و الذين امنوا باللّه و رسله » گفتيم كه مراد از ايمان به خدا و رسولان او مرتبه عالى از ايمان است ، كه همواره آثارش بر آن مترتب است ، يعنى كسى كه داراى چنين مرتبه اى از ايمان باشد، همواره اعمال صالح مى كند، و از فسوق و گناه اجتناب مى ورزد. و با همين بيان فساد گفتار بعضى روشن مى شود گفته اند: در اين آيه بشارتى است براى عموم مؤ منين ، (هر چند كه بعضى از ايشان فسق و فجور هم مرتكب بشوند)، براى اين كه فرموده : چنين بهشتى آماده شده براى كسانى كه به خدا و رسولان او ايمان داشته باشند، و اين ايمان را مقيد به عمل صالح و يا ترك گناه نكرده . و وجه فساد اين گفتار آن است كه : هر چند ظاهر آيه خطاب به عموم كافران و مؤ منين صالح و طالح است ، ليكن روى سخن در آن به مؤ منين است ، و ايشان را دعوت مى كندبه آن مقدار از ايمان كه دارند اكتفا نكنند، بلكه ايمانى كسب كنند كه ملازم با عمل صالح باشد، و اگر منظور از ايمان به خدا و رسولان او صرف ايمان باشد هر چند كه توام با عمل صالح نبوده باشد، و بهشت آماده شده نيز براى عموم مؤ منين ، حتى مؤ منين نامبرده باشد، با در نظر داشتن اين آيه شريفه ايشان را دعوت مى كند به اين كه به مغفرت و جنت سبقت گيرند، بايد خطاب «سابقوا» متوجه كفار باشد، چون مؤ منين از همان روز اولى ايمان آوردند چنين سبقتى را گرفتند، ديگر معنا ندارد باز هم به ايشان گفته شود كه سبقت بجوييد، و حال آنكه مى دانيم سياق آيه با اين وجه سازگار نيست . «ذلك فضل اللّه يوتيه من يشاء» - و خدا خواسته است اين فضل خود را به كسانى بدهد كه به خدا و رسولانش ايمان آورده باشند، و اين كه چرا پاداش خدا به مؤ منين را فضلى از ناحيه خدا دانسته ؟ بيانش در سابق گذشت ، و در آنجا گفتيم كه بندگان مستحق و طلبكار هيچ پاداشى از خداى تعالى نيستند.
«و الله ذو الفضل العظيم » - اين جمله اشاره است به عظمت فضل او، و اين كه مغفرت و جنتى خدا به عنوان پاداش به ايشان مى دهد فضل عظيمى است از او. وجوه متعدد در معناى آيه : «ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب...» مَا أَصاب مِن مُّصِيبَةٍ فى الاَرْضِ وَ لا فى أَنفُسِكُمْ إِلا فى كتَبٍ مِّن قَبْلِ أَن نَّبرَأَهَا ... كلمه «مصيبت » به معناى واقعه و حادثه اى است كه به انسان يا هر چيز اصابت كند، و اسم فاعل از مصدر اصابت است ، و از اصابه تير هدف گرفته ، و هر چند اصابه حادثه از نظر مفهوم اعم است ، هم شامل اصابه حوادث خير مى شود و هم اصابه حوادث شر، و ليكن استعمال آن در شر غلبه دارد، در نتيجه هر وقت كلمه «مصيبت » اطلاق شود بلاء و گرفتارى به ذهن تبادر مى كند، و در آيه مورد بحث هم به همين معنا است ، و مراد از مصيبتى در زمين و از ناحيه آن به انسان ها مى رسد قحطى و آفت ميوه ها و زلزله هاى ويرانگر و امثال آن است ، و مراد از مصيبتى كه جان آدمى روى مى آورد بيمارى و جراحت و شكستن استخوان و مردن و كشته شدن و امثال آن است ، و مراد از برء كه مصدر فعل نبراها است خلقت از عدم است ، و ضمير در فعل مذكور به مصيبت بر مى گردد. ولى بعضى از مفسرين گفته اند: ضمير مذكور به «انفس » برمى گردد. و بعضى ديگر گفته اند: به كلمه «ارض ». و بعضى ديگر گفته اند: به همه اين سه كلمه ،«ارض » و «انفس » و «مصيبت » برمى گردد. مؤ يد احتمال اول كه همان برگشتن ضمير به مصيبت باشد اين است كه مقام آيه مقام بيان مصائبى است كه در دنيا واقع مى شود، و باعث نقصى در اموال و انفس مى گردد، و اين نيز باعث مى شود كه مردم از انفاق دست برداشته ازشركت در جهاد تخلف كنند. و مراد از «كتاب » لوحى است كه در آن همه آنچه بوده و هست و تا قيامت خواهد بود نوشته شده ، همچنان كه آيات و روايات هم بر آن دلالت دارد، و اگر از ميان مصائب تنها به آنچه از زمين و از وجود خود انسان ها ناشى مى شود اكتفا كرد براى اين بود كه گفتگو درباره آنها بود. بعضى از مفسرين گفته اند: اگر مصيبتى را مقيد كرد به قيد در زمين و در انفس ،
براى اين بود كه مطلق مصائب در لوح محفوظ نوشته نشده ، چون لوح متناهى است ، ولى حوادث نامتناهى است ، و معلوم است كه متناهى گنجايش آن را ندارد كه ظرف غير متناهى شود. و از اين گفتار پيداست كه صاحب گفتار لوح را يك لوحى فلزى و امثال آن گرفته ، كه در ناحيه اى از نواحى جو آويزان است ، حوادث را با يكى از لغات (يا فارسى يا عربى يا غير آن ) در آن نوشته اند، و با خطى نوشته اند كه ما مقاصد خودمان را با آن مى نويسيم ، ولى ما در سابق لوح و قلم را معنا كرديم و به زودى تتمه اى نيز از نظر خواننده خواهد گذشت . بعضى هم درباره كتاب گفته اند كه : مراد از آن علم خداى تعالى است ، ولى اين معنا خلاف ظاهر است ، مگر اينكه منظورشان از علم همان كتابى باشد كه حوادث كه مراتبى از علم فعلى خداست در آن نوشته شده است . آيه شريفه با جمله «ان ذلك على اللّه يسير» ختم شده ، تا دلالت كند بر اين تقدير حوادث قبل از وقوع آن ، و راندن قضاى حتمى آن براى خداى تعالى صعوبتى ندارد.
در از دست دادن اندوه مخوريد و در به دست آوردن شادى مكنيد
لِّكَيْلا تَأْسوْا عَلى مَا فَاتَكُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِمَا ءَاتَامْ ... اين جمله بيانگر علّت مطلبى است كه در آيه قبل بود البته اشتباه نشود كه در آيه قبل دو چيز بود يكى خبرى كه خدا مى داد از نوشتن حوادث قبل از وقوع آن ، و يكى هم خود حوادث ، و آيه مورد بحث بيانگر خبر دادن خدا است ، نه خود حوادث ، و كلمه «اسى » كه مبدا فعل «تاسوا» است به معناى اندوه است ، و منظور از «مافات » و نيز از «مااتى » نعمت فوت شده ، و نعمت داده شده است . و معنايش اين است كه : اين كه ما به شما خبر مى دهيم حوادث را قبل ازكه حادث شود نوشته ايم ، براى اين خبر مى دهيم كه از اين به بعد ديگر به خاطر نعمتى كه از دستتان مى رود اندوه مخوريد، و به خاطر نعمتى كه خدا به شما مى دهد خوشحالى مكنيد، براى اين كه انسان اگر يقين كند كه آنچه فوت شده بايد مى شد، و ممكن نبود فوت نشود، و آنچه عايدش گشت بايد مى شد و ممكن نبود كه نشود، وديعه اى است كه خدا به او سپرده چنين كسى نه در هنگام فوت نعمت خيلى غصه مى خورد، و نه در هنگام فرج و آمدن نعمت ، (مثل كارمندى مى ماند كه سر برج حقوقى دارد و بدهى هايى هم بايد بپردازد نه از گرفتن حقوق شادمان مى شود و نه از دادن بدهى غمناك مى گردد).
بعضى از مفسرين در پاسخ اين سوال كه چرا فوت شدن را به خود فوت شدنى ها نسبت داد و فرمود: «ما فاتكم - آنچه از شما فوت مى شود» ولى نعمت تازه رسيده را به خدا نسبت داده ، و فرمود: «ما اتيكم - آنچه خدا به شما مى دهد»؟ گفته اند: علتش اين است كه آمدن نعمت احتياج به علّت دارد، ولى فوت آن احتياجى به مفوت (كسى كه آن را فوت كند) ندارد، چون فوت و فنا، ذاتى هر چيز است ، اگر به طبع خودش وا گذار شود فوت مى شود و باقى نمى ماند، به خلاف حاصل شدن نعمت و بقاى آن كه علت مى خواهد، و آن خداست ، پس بايد بقاى نعمت و خود نعمت را به خدا نسبت داد. «و اللّه لا يحب كل مختال فخور» - «مختال » به كسى مى گويند كه دچار خيلاء و تكبر شده باشد، و تكبر را از اين خيلاء مى گويند كه متكبر چيزى را كه در خود سراغ دارد فضيلتى براى خود خيال مى كند - راغب چنين گفته . و «فخور» به معناى كسى است كه زياد افتخار و مباهات مى كند، و اختيال (كه مصدر است براى كلمه مختال )، و نيز افتخار ناشى از اين مى شود كه انسان توهم كند كه آنچه نعمت دارد به خاطر استحقاق خودش است ، و اين بر خلاف حق است ، چون او فعلى را كه بايد مستند تقدير خدا كند به استقلال نفس خود كرده ، و اين اختيال و افتخار هر دو از رذائل نفسند، كه خدا آن را دوست نمى دارد. الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَ يَأْمُرُونَ النَّاس بِالْبُخْلِ ... اين جمله صفت و نشانى كل مختال فخور را مى دهد، و مى فهماند كه اگر خدا آن دو را دوست نمى دارد، چرا نمى دارد، براى اين كه اگر بخل مى ورزند انگيزه شان اين است كه مال خود را كه تكيه گاه آنان در اين اختيال و افتخار است از دست ندهند، و اگر به مردم هم سفارش مى كنند كه آنها هم بخل بورزند براى اين است كه هر چه را براى ديگران نيز مى خواهند، سخاوت و بذل و بخشش در مردم شايع نشود، چون اگر شايع شود بخل آنان بيشتر نمود مى كند، و مردم بيشترى مى فهمند كه فلانى بخيل است . «و من يتول فان اللّه هو الغنى الحميد» - يعنى كسانى از انفاق در راه خدا رو گردانند، و از مواعظ او پند نمى گيرند كه اطمينان قلبى برايشان حاصل نمى شود، صفت دنيا و نعمت بهشت همان است كه خدا بيان كرده ، و همچنين باور ندارند كه تقدير امور به دست او است ،
چون او غنى است و احتياجى به انفاق آنان ندارد، و حميد هم هست ، در آنچه مى كند محمود و ستوده است . اين آيات سه گانه كه از جمله «و ما اصاب من مصيبة » شروع مى شود، و در جمله «الغنى الحميد» ختم مى گردد، به طورى كه ملاحظه مى فرماييد مردم را به انفاق و مبارزه با بخل و امساك دعوت و تشويق مى كند، و مى خواهد تا مردم از اندوه بر آنچه از ايشان فوت مى شود و شادى به آنچه به ايشان مى رسد زهد بورزند، براى اين كه امور از ناحيه خدا مقدر است ، و قضايش از ناحيه او رانده شده ، و در كتابى نوشته شده ، كتابى كه هر چيزى را قبل از قطعى شدنش نوشته است . بحث روايتى (رواياتى در ذيل آيه : «الم ياءن للذين آمنوا...» و «اولئك هم الصديقون والشهداء...» و درباره حد زهد) در الدر المنثور در ذيل آيه «الم ياءن » آمده كه : ابن مبارك ، عبدالرزاق و ابن منذر از اعمش روايتى آورده اند كه گفت : وقتى اصحاب رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) به مدينه آمدند، و از زندگى مرفهى كه درداشتند به يك زندگى فلاكت بارى دچار گشته ، در نتيجه نسبت به پاره اى وظايف سست شدند، در اين آيه مورد عتاب قرار گرفتند، كه مگر وقت آن نشده كسانى كه ايمان آورده اند دلهايشان براى ذكر خدا نرم شود. مؤ لف : اين روايت معتدل ترين روايات وارده در شاءن نزول سوره است ، و گرنه روايتى ديگر از ابن مسعود نقل شده كه گفت : بين اسلام ما و بين عتابى كه خدا با آيه «الم يان للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر اللّه » به ما كرد بيش از چهار سال فاصله نشد. از ظاهر اين روايت برمى آيد كه اين سوره در مكّه نازل شده . و باز در معناى آن روايتى است كه نقل شده مشعر بر اين كه عمر بعد از نزول اين سوره مسلمان شد. كه اين نيز دلالت دارد بر اين كه سوره در مكّه نازل شده ، چون اسلام عمر در مكّه بود، ليكن خواننده توجه فرمود كه سياق آيات سوره به هيچ وجه با نزول آن در مكّه سازگار نيست ، و ممكن روايت ابن مسعود را حمل كرد بر اين كه خصوص آيه «الم ياءن ...»، و يا آن آيه و آيه بعدش در مكّه نازل شده ، و بقيه در مدينه .
و در روايتى كه از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) نقل شده آمده كه مهاجرين بعد از نزول قرآن هفده سال در انتظار بودند، و خداوند دلهايشان را همچنان منتظر نگهداشت ، تا آنكه آيه «الم ياءن ...» نازل شد. و لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث سال چهارم و يا پنجم از هجرت نازل شده باشد. و در روايتى ديگر از ابن عباس آمده كه خداى تعالى دلهاى مهاجرين را به انتظار گذاشت ، تا بعد از سيزده سال از نزول قرآن فرمود: «الم ياءن ...» و لازمه اين روايت اين است كه سوره مورد بحث در ايام هجرت نازل شده باشد، و اين دو روايت نيز با سياق آيات سوره نمى سازد. و نيز در الدر المنثور است كه : ابن جرير از براء بن عازب روايت كرده كه گفت : از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) شنيدم مى فرمود: مؤ منين امت من شهيدانند، آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: «و الذين امنوا بالله و رسله اولئك هم الصديقون و الشهداء عند ربهم ». و در تفسير عياشى به سند خود از منهال قصاب روايت كرده كه گفت : به امام صادق (عليه السلام ) عرضه داشتم : دعا بفرما خدا شهادت را روزيم كند. فرمود: خود شهيد است ، و آنگاه اين آيه را خواند. مؤ لف : در اين معنا روايتى ديگر است ، و ظاهر بعضى از آنها مانند همين روايت اين است كه مى خواهد شهادت را به كشته شدن در راه خدا تفسير كند. و در تفسير قمى به سند خود از حفص به غياث روايت آورده كه گفت : به امام صادق (عليه السلام ) عرضه داشتم : فدايت شوم حد زهد در دنيا چيست ؟ فرمود: حد آن را خداى تعالى در كتابش بيان كرده ، فرموده : «لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما اتيكم ». و در نهج البلاغه امام (عليه السلام ) فرموده : زهد تماميش بين دو كلمه از قر آن خلاصه شده ، آنجا كه مى فرمايد: «لكيلا تاسوا على ما فاتكم و لا تفرحوا بما اتيكم »، و كسى كه بر گذشته تاءسف نخورد،
و به آينده نيز خوشحال نباشد، هر دو طرف زهد را گرفته است . مؤ لف : آن اساسى كه دو طرف زهد بر آن اساس بنا شده ، دل نبستن به دنيا است ، همچنان كه در حديثى معروف آمده : «حب الدنيا راس كل خطيئة ».
آيات ۲۵ - ۲۹ حديد
لَقَدْ أَرْسلْنَا رُسلَنَا بِالْبَيِّنَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَب وَ الْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاس بِالْقِسطِ وَ أَنزَلْنَا الحَْدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شدِيدٌ وَ مَنَفِعُ لِلنَّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصرُهُ وَ رُسلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِىُّ عَزِيزٌ(۲۵) وَ لَقَدْ أَرْسلْنَا نُوحاً وَ إِبْرَهِيمَ وَ جَعَلْنَا فى ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَ الْكتَب فَمِنهُم مُّهْتَدٍ وَ كثِيرٌ مِّنهُمْ فَسِقُونَ(۲۶) ثمَّ قَفَّيْنَا عَلى ءَاثَرِهِم بِرُسلِنَا وَ قَفَّيْنَا بِعِيسى ابْنِ مَرْيَمَ وَ ءَاتَيْنَهُ الانجِيلَ وَ جَعَلْنَا فى قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً وَ رَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَهَا عَلَيْهِمْ إِلا ابْتِغَاءَ رِضوَنِ اللَّهِ فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا فَئَاتَيْنَا الَّذِينَ ءَامَنُوا مِنهُمْ أَجْرَهُمْ وَ كَثِيرٌ مِّنهُمْ فَسِقُونَ(۲۷) يَأَيهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ءَامِنُوا بِرَسولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَينِ مِن رَّحْمَتِهِ وَ يجْعَل لَّكمْ نُوراً تَمْشونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ(۲۸) لِّئَلا يَعْلَمَ أَهْلُ الْكتَبِ أَلا يَقْدِرُونَ عَلى شىْءٍ مِّن فَضلِ اللَّهِ وَ أَنَّ الْفَضلَ بِيَدِ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشاءُ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضلِ الْعَظِيمِ(۲۹)
ترجمه آيات (و چگونه از انفاق شانه خالى مى كنيد؟) با اين كه ما رسولان خود را همراه با معجزات روشن گسيل داشتيم ، و با ايشان كتاب و ميزان نازل كرديم تا مردم را به عدالت خوى دهند، و آهن را كه نيروى شديد در آن است و منافع بسيارى ديگر براى مردم دارد نازل كرديم ، تا با سلاحهاى آهنين از عدالت دفا كنند، و تا خدا معلوم كند چه كسى خدا و فرستادگان او را نديده يارى مى كند، آرى خدا خودش هم نيرومند و عزيز است (۲۵). و با اينكه نوح و ابراهيم را فرستاديم ، و نبوت و كتاب را در ذريه او قرار داديم ، در عين حال بعضى از آنان راه يافته و بسيارى از ايشان فاسق شدند (۲۶). به دنبال آن رسولان خود را گسيل داشتيم ، و عيسى بن مريم را فرستاديم ، و به او انجيل داديم ، و در دل پيروانش رافت و رحمت و رهبانيتى قرار داديم كه خود آنان بدعتش را نهاده بودند، و ما بر آنان واجب نكرده بوديم ، اما منظور آنان هم جز رضاى خدا نبود، اما آنطور كه بايد رعايت آن رهبانيت را نكردند، و در نتيجه كسانى كه از ايشان ايمان آورده بودند، اجرشان را داديم و بسيارى از ايشان فاسق شدند (۲۷). اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به اين پايه از ايمان اكتفا نكنيد، تقوا پيشه كنيد، و به رسول او ايمان بياوريد، تا دوباره رحمت خود را به شما بدهد، و برايتان نورى قرار دهد كه با آن زندگى كنيد، و شما را بيامرزد و خدا آمرزگار و رحيم است (۲۸). اين بدان جهت بود كه اهل كتاب نپندارند كه مؤ منين به اسلام ، راهى به فضل خدا ندارند، و اين كه بدانند كه فضل به دست خداست ، آن را به هر كس بخواهد مى دهد، و خدا داراى فضلى عظيم است (۲۹).
