تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۱۵: تفاوت میان نسخه‌ها

اين سوره در آغاز، خلقت انسان را بعد از آن كه نامى از او در ميان نبود، خاطرنشان مى سازد، و سپس مى فرمايد كه: خداى تعالى او را به راهى كه تنها راه اوست، هدايت كرد. حال يا اين انسان شكر هدايتش را مى گزارد، و يا كفران مى كند. آنگاه مى فرمايد: براى «كافران» انواعى از عذاب و براى «ابرار»، الوانى از نعمت آماده كرده، و اوصاف آن نعمت ها را در طى هجده آيه شرح مى دهد. و همين دليل است بر اين كه مقصود اصلى هم، بيان همين جهت بوده.

و پس از بيان اوصاف آن نعمت، روى سخن را به رسول گرامى خود نموده مى فرمايد: قرآن نازل شده از ناحيه اوست، و مايه تذكّر بشر است. پس بايد كه در برابر حكم پروردگار خود صابر باشد، و هوا و هوس هاى كفّار را پيروى نكند. و بايد كه پروردگار خود را، صبح و شام، به ياد بياورد و براى او شب ها به سجده بيفتد، و شبى طولانى تسبيح گويد. و اين سوره، به شهادت سياقى كه دارد، يا همه اش و يا حداقل اوائل آن كه دوازده آيه است، در مدينه و نُه آيه ذيلش، در مكّه نازل شده است. روايات ائمه اهل بيت «عليهم السلام»، همه متفق اند بر اين كه اين سوره در مدينه نازل شده. روايات اهل سنت هم، در اين باره بسيار زياد است.

==مراد از اين كه «انسان» شئ قابل ذكرى نبوده ==

و منظور از جمله «شيئا مَذكُوراً» اين است كه انسان چيزى نبود كه با ذكر نامش، جزو مذكورات باشد. مثلا چيزى در مقابل زمين يا آسمان و خشكى و ترى و غيره بوده باشد. و بدين جهت، نامى از او در ميان نبود. هنوز خلق نشده بود تا موجود بشود و مثل ساير موجودات نامش برده شود و گفته شود: آسمان، زمين، انسان، درخت و غيره. پس مذكور بودن انسان كنايه است از موجود بودن بالفعل او، و نفى آن، يعنى نفى مذكور بودنش تنها به مذكور بودنش خورده، نه به اصل شئ بودن انسان. نمى خواهد بفرمايد: انسان شئ نبود، چون مى دانيم «شئ» بوده، ولى شئ اى كه مذكور شود نبوده. شاهدش اين است كه مى فرمايد: «إنّا خَلَقنَا الإنسَانَ مِن نُطفَة...». براى اين كه مى فهماند كه مادۀ انسان موجود بوده، وليكن هنوز بالفعل به صورت انسان در نيامده بود.  

و معناى آيه اين است كه: «هَل أتى = قَد أتى»: به تحقيق آمد بر آدمى، قطعه اى محدود از زمانى ممتد و غيرمحدود، در حالى كه انسان بالفعل در شمار مذكورات نبود.

بعضى از مفسّران گفته اند: مراد از ابتلاى انسان، امتحان او از راه تكليف است، ليكن اين سخن با تفريع «فَجَعَلنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً» نمى سازد. چون سميع و بصير شدن انسان، نمى تواند متفرّع بر امتحان انسان باشد. و اگر مراد از آن تكليف بود، جا داشت تكليف را متفرع بر سميع و بصير بودن انسان كند، نه به عكس. و اگر از اين اشكال جواب بدهند و بگويند كلام پس و پيش شده، و تقدير: «خَلَقنَاهُ مِن نُطفَة أمشَاجٍ فَجَعَلنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً لِنَبتَلِيه» است، قابل اعتنا نيست.

نكته دوم - كه اين تعبير بر آن دلالت دارد - اين است كه: آن سبيلى كه خدا بدان هدايت كرده، سبيلى است اختيارى  و شكر و كفرى كه مترتب بر اين هدايت است، در جو اختيار انسان قرار گرفته. هر فردى به هر يك از آن دو كه بخواهد، مى تواند متصف شود، و اكراه و اجبارى در كارش ‍ نيست. همچنان كه در جاى ديگر فرمود: «ثُمّ السّبِيلَ يَسّرَهُ»، و اين كه در آخر سوره فرموده: «فَمَن شَاءَ اتّخَذَ إلى رَبّهِ سَبِيلاً وَ مَا تَشَاؤُنَ إلّا أن يَشَاءَ الله»، مى فهماند آنچه از بنده وابسته به ارادۀ خداى تعالى است، مشيّت بنده است، نه عمل بنده، كه مورد مشيّت خودِ بنده است. پس اين آيه هم نمى خواهد تأثير مشيّت بنده در عمل او را نفى كند، كه مكرر در اين كتاب به اين نكته اشاره كرده ايم.

و بين اين دو هدايت فرق هايى است. يكى اين است كه: هدايت فطرى عمومى است و به همه مى رسد، احدى از انسان ها نيست كه از اين عموميت مستثنى باشد. براى اين كه هدايت فطرى لازمه خلقت بشر است، و در همه افراد در آغاز خلقتشان بالسويه موجود است. چيزى كه هست، بسا مى شود به خاطر عواملى، ضعيف و در بعضى در نهايت بى اثر مى گردد و آن عوامل، امورى است كه نمى گذارد انسان متوجه شود به اين كه عقل و فطرتش او را به چه مى خواند، و يا اگر چنين شواغل و موانعى در كار نيست و دعوت عقل و فطرتش را خوب مى فهمد، ليكن ملكات زشتى كه (در اثر تكرار گناه) در دلش رسوخ يافته، نمى گذارد دعوت فطرت را اجابت كند. از قبيل: ملكۀ عناد، لجاجت و نظایر آن، كه خداى تعالى در آيه زير، جامع همۀ آن ها را «هواى نفس» معرفى نموده، فرموده:  

و اما هدايت زبانى كه دعوت دينى متضمن آن است، چيزى نيست كه خداى تعالى از كسى دريغ بدارد. اين هدايت بايد به جامعه برسد و در معرض و دسترس عقل ها قرار گيرد، تا هر كس كه حق را بر باطل مقدم مى دارد، دسترسى به آن هدايت داشته باشد. و اما اين كه اين هدايت به تك تك افراد جامعه برسد، چه بسا فراهم نشود. چون بسا مى شود علل و اسبابى كه وسيله ابلاغ اين هدايت به تك تك افراد است، در پاره اى جوامع و يا پاره اى زمان ها و يا پاره اى اشخاص مساعدت نكند. چون معمولا هيچ انسانى چيزى را بى واسطه يا با واسطه از تمامى افراد بشر نمى خواهد، و اگر بخواهد، نمى تواند خواسته خود را به تمام افراد بشر برساند.

و يكى از ادله اى كه دلالت مى كند بر اين كه دعوت الهى - كه همان هدايت به سبيل است - حق و واجب الاتباع بر انسان است، اين است كه فطرت انسان بدان حكم مى كند، و خلقتش مجهّز به جهازى است كه آن جهاز نيز؛ آدمى را به سوى آن سبيل - كه همان اعتقاد حق و عمل صالح است - دعوت مى كند. و علاوه بر اين، در خارج هم اين دعوت از طريق نبوت و رسالت صورت گرفته، و معلوم است كه سعادت هر موجودى و كمال وجودش در آثار و اعمالى است كه مناسب با ذات او و سازگار با ادوات و قوايى باشد كه مجهز به آن است. انسان هم از اين كليت مستثنى نيست، سعادت و كمال او نيز در پيروى دين الهى است، كه سنت حيات فطرى اوست. سنتى كه هم عقلش بدان حكم مى كند و هم انبيا و رسولان «عليهم السلام» به سوى آن دعوتش كرده اند.

و با در نظر گرفتن اين كه هيچ خير و صلاحى در هيچ عملى نيست مگر با ايمان به خدا و رسولش و ايمان به روز جزا، همچنان كه در آيه «أُولئِكَ لَم يُؤمِنُوا فَأحبَطَ اللّهُ أعمَالَهُم» و آياتى ديگر از اين معنا خبر داده. لذا «أبرار»، كسانى هستند كه عمل خير را به خاطر ايمان به خدا و رسول او و روز جزا انجام مى دهند. چون ايمانشان، ايمان رشد و بصيرت است. يعنى خود را بنده و مملوك پروردگار خود مى دانند، و معتقدند كه خلق و امرشان به دست اوست، و خودشان مالك نفع و ضررى براى خود نيستند. قهرا معتقدند كه نبايد اراده كنند مگر چيزى را كه پروردگارشان اراده كرده، و انجام ندهند مگر عملى را كه او بپسندد. در نتيجه اراده او را بر اراده خودشان مقدم مى دارند، و براى خشنودى او عمل مى كنند، هرچند كه به ضرر خودشان تمام شود، بر آن ضرر و ناسازگارى با ميل درونى خود صبر مى كنند، و زحمت اطاعت او را تحمل نموده، آنچه مى كنند، به خاطر خشنودى او مى كنند، و در نتيجه، در مرحله عمل عبوديت را خالص براى خدا مى سازند.

اين صفات همان صفاتى است كه خداى سبحان، «ابرار» را با آن توصيف كرده. اينك، آيات آن از نظر خواننده مى گذرد: «إنّمَا نُطعِمُكُم لِوَجهِ اللّه لا نُرِيدُ مِنكُم جَزَاءً وَ لا شُكُوراً». «وَ جَزَيهُم بِمَا صَبَرُوا». «لَيسَ البِرّ أن تُوَلُّوا وُجُوهَكُم قِبَلَ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ وَلكِنَّ البِرَّ مَن آمَنَ بِالله». و ما در تفسير همين آيه در سوره بقره، سخنى پيرامون معناى «بر» داشتيم؛ در آيه ۱۵ سوره «مطففين» نيز، بحثى خواهيم داشت، إن شاء الله.

كلمه «عَيناً» اگر منصوب شده، به خاطر حذف حرف جر بوده، و تقدير آن «مِن عَينٍ» بوده است. ممكن هم هست به خاطر اختصاص منصوب شده، و تقدير كلام «أخص عَيناً» بوده باشد. يعنى نوشيدن از كأس را كه گفتيم از هر كأسى نيست، بلكه آن كأس را اختصاص مى دهم به چشمه اى كه چنين و چنان است. و كلمه «شرب» - به طورى كه گفته شده - هم به خودى خود متعدى مى شود و مى گويى: «شَرِبتُ المَاءَ = آب را نوشيدم»، و هم با حرف باء متعدى مى شود و مى گويى: «شَرِبتُ بِالكَأس = با كاسه نوشيدم». پس هر دو يك معنا را مى رساند. و اگر از نوشندگان آن كأس تعبير به عباد اللّه كرد، براى اين بود كه اشاره كند به اين كه اگر از آن كأس مى نوشند، به خاطر اين است كه به زيور عبوديت آراسته شدند، و به لوازم آن عمل كردند، اين معنا از سياق فهميده مى شود.

و اين دو آيه، همانطور كه قبلا اشاره كرديم، تنعّم ابرار را بيان مى كند، كه چگونه از شراب بهشت و آخرت متنعم مى شوند. ديگران هم دو آيه مورد بحث را به همين معنا تفسير كرده اند، و بعيد نيست كه اين دو آيه در مقام بيان حقيقت عمل صالح آنان بر اساس تجسم اعمال باشد، و بفهماند وفاى به نذر و اطعام طعام براى رضاى خدا، ظاهرش وفا و اطعام طعام است، اما باطنش، نوشيدن از كأسى است كه مزاجش كافورى است. آن هم از چشمه اى كه به طور مستمر، خودشان با اعمال صالح خود مى شكافند، و به زودى حقيقت عملشان در جنّة الخُلد برايشان ظاهر مى شود، هرچند كه در دنيا به صورت وفا و اطعام طعام است. در نتيجه، دو آيه مورد بحث در مجراى امثال آيه «إنّا جَعَلنَا فِى أعنَاقِهِم أغلالاً فَهِىَ إلى الأذقَانِ فَهُم مُقمَحُون» است.

مؤيّد اين معنا، ظاهر جملۀ «يَشرَبُونَ» و جملۀ «يَشرَبُ بِهَا» است، كه مى فهماند همين حالا مشغول نوشيدن اند، نه اين كه در قيامت مى نوشند، و گرنه مى فرمود: «سَيَشرَبُونَ»، و «سَيَشرَبُوا بِهَا». علاوه بر اين، نوشيدن، وفا كردن، اطعام نمودن و ترسيدن، همه را در يك سياق آورده و فرموده: «يَشرَبُونَ، يُوفُونَ، يَخَافُونَ، يُطعِمُونَ»، و نيز ذكر تفجير در جملۀ «يُفَجّرُونَهَا تَفجِيراً» مؤيّد ديگرى است، براى اين كه ظهور دارد در اين كه شكافتن چشمه و جارى ساختن آب آن را با اسباب اين كار انجام مى دهند، كه همان وفا و اطعام و خوف است. پس حقيقت اين اعمال، همان تفجير عين است.