تفسیر:المیزان جلد۲۰ بخش۸: تفاوت میان نسخه‌ها

و از ظاهر سياق بر مى آيد كه جمله «نِصفَهُ أو انقُص مِنهَ قَلِيلاً أو زِد عَلَيه»، بَدَل باشد از جمله «اللّيل إلّا قَليلاً»، كه متعلق تكليف «قُم» است. و دو ضمير «مِنهُ» و «عَلَيه» به كلمه «نصف»، و ضمير در «نِصفَهُ» به كلمه «لَيل» بر مى گردد. و معناى آيه اين است كه: نيمى از شب را بپاخيز، و يا كمى از نصف كم كن، و يا اندكى بر نصف بيفزا. و اين ترديد بين سه امر، ترديد تخيير است. مى خواهد بفرمايد: مخيرى بين اين كه درست نيمى از شب را زنده بدارى، و يا كمى كمتر از نصف، و يا كمى بيشتر از آن را.

بعضى از مفسران، آيه را اين چنين معنا كرده اند: تو در روز مى توانى بخوابى و امر معاش خود را تدبير كنى، و در حوائج خود تصرف نمايى. پس شبت را به تهجّد اختصاص ده. بعضى ديگر اين طور معنا كرده اند: تو در روز فراغت دارى، حال اگر شب نتوانستى به كارت برسى، در روز آن را تلافى كن، و آنچه در شب انجام ندادى، در روز قضاء كن. بنابه گفته اين مفسر، آيه مورد بحث همان را مى خواهد بگويد كه: آيه «وَ هُوَ الّذِى جَعَلَ اللّيلَ وَ النّهَارَ خِلفَةً لِمَن أرَادَ أن يَذّكَّرَ أو أرَادَ شُكُوراً»، بيان مى كند. ليكن آنچه ما اختيار كرديم، با سياق مناسب تر است.

بعضى از مفسران گفته اند: در اين جمله، تعميمى بعد از تخصيص آيه قبل شده. در آيه قبل، تنها به نماز شب سفارش مى شد، در اين آيه به مطلق ذكر. و مراد از ذكر، دوام در ذكر خداى تعالى در شب و روز است، به هر نحوى كه باشد. چه با تسبيح و چه با تحميد و چه با نماز و چه با قرائت قرآن و چه غير آن. و اگر ذكر را به دوام تفسير كرديم، براى اين است كه رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم»، هرگز خدا را از ياد نبرده بود، تا آيه بخواهد او را به ياد خدا بيندازد. پس ناگزير بايد بگوييم منظور «دوام ذكر» است. البته مراد از دوام هم، دوام عرفى است، نه حقيقى. چون دائما به ياد خدا بودن امكان ندارد.

كلمه «تَبتيلاً»، ظاهرا مفعول مطلق است، و مقتضاى ظاهر اين بود كه بفرمايد: «وَ تَبَتّل إلَيه تَبَتّلاً». اگر اين طور نفرمود، و به جاى آن، كلمه «تَبتِيلاً» را آورد، به قول بعضى براى اين بود كه باب تفعل از «بتل»، متضمن معناى باب تفعيل آن نيز هست. پس مثل اين است كه فرموده باشد: «بتل إليه تبتيلاً»، و معنايش يا اين است كه ارتباط نفس خود را از هر چيز ديگر قطع كن، و تنها به خدا دل ببند. و يا اين است كه نفس خود را وابدار به اين كه دست تضرع به درگاه خدا بردارد. و به قول بعضى ديگر، آوردن «تَبتيلاً» به جاى «تَبَتُّلاً»، براى اين بوده كه رعايت قافيه آخر آيات قبل شده باشد.

راغب مى گويد: وقتى گفته مى شود: «فُلانٌ نَكَلَ عَن الشّئ»، معنايش اين است كه: فلانى از فلان كار عاجز شد. و وقتى گفته مى شود: «نَكلتُهُ»، معنايش اين است كه من فلانى را مقيّد كردم. و كلمه «نِكل» - به كسره نون، و سكون كاف - به معناى طناب پابند حيوان و آهن لجام آن است. چون هر دو مانع آزادى حيوان است، و جمع آن انكال است. و در معناى كلمه جحيم گفته: كلمه «جحمه»، به معناى شدت زبانه كشى آتش است، و «جحيم» هم به اين مناسبت اطلاق شده است.

«'''يَوْمَ تَرْجُف الاَرْض وَ الجِْبَالُ وَ كانَتِ الجِْبَالُ كَثِيباً مَّهِيلاً'''»:

در اين آيه، التفاتى از غيبت به خطاب به كار رفته. در آيات قبل، كفّار غايب فرض شده بودند، مى فرمود: «فَمَهّلهُم قَليلاً» و در اين جا حاضر فرض شده اند. مى فرمايد: «ما به سوى شما رسولى فرستاديم»، و گويا وجهش اين باشد كه وقتى گوينده، كفار را وعده عذاب انكال و جحيم و طعام گلوگير و... داد، خودش دچار اندوه شد كه اين بيچارگان چرا بايد به خاطر سفاهت و ندانم كارى، خود را به هلاكت ابدى بيندازند، و براى اين كه براى آخرين بار كارى كنند كه مبتلا به آن هلاكت نگردند، سخن را كه تاكنون پشت سرِ آنان مى گفت، رو در روى آنان بگويد، شايد مؤثر واقع شود، و شك و ترديدى كه در باره قيامت دارند، از دل هايشان بر طرف شده، حجت بر آنان تمام شود، تا شايد به اين وسيله پروايى بكنند. و لذا به همين منظور حال آنان را با حال فرعون، و حال رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله و سلم» را با حال موسى «عليه السلام» مقايسه كرد، و با جمله «فَكَيفَ تَتّقُونَ إن كَفَرتُم يَوماً...»، به عاقبت امر فرعون اشاره نمود.