تفسیر:المیزان جلد۱۹ بخش۳: تفاوت میان نسخه‌ها

غرض اين سوره يادآورى اصول سه گانه اسلام ، يعنى وحدانيت خداى تعالى در ربوبيت ، معاد و نبوت است ، ولى اول به مساءله نبوت پرداخته ، وحيى را كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) شده تصديق و توصيف نموده ، آنگاه متعرض مساءله توحيد مى شود، و بتها و شركاى مشركين را به بليغ ‌ترين وجهى نفى مى كند، آنگاه به مساءله سوم پرداخته وضع منتهى شدن خلقت و تدبير عالم به خداى تعالى و زنده كردن مردگان و خنداندن و گرياندن و اغناء و اقناء و تعذيب و دعوت و انذار را توصيف نموده ، گفتار را با اشاره به مساءله معاد و امر به سجده و عبادت ختم مى كند.

و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مكّه نازل شده ، و نبايد به سخن بعضى كه گفته اند: بعضى از آياتش و يا همه آنها در مدينه نازل شده ، گوش داد. اين حرف كجا و آن كجا كه بعضى گفته اند: اين سوره اولين سوره اى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )

ماءمور شد آن را علنى بخواند، و آن جناب آن را براى مؤ منين و هم براى مشركين قرائت كرد.

و آياتى كه از اين سوره آورده ايم فصل اول از فصول سه گانه آيات سوره است آياتى است كه وحيى را كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مى شود تصديق و توصيف مى كند، ليكن در اينجا روايات بسيار زيادى از ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) صادر شده كه به صراحت فرموده اند: مراد از اين آيات اين نيست كه مطلق وحى را بيان و توصيف كند، بلكه مراد بيان يك قسم وحى است ، و آن وحى بطور مشافهه و رو در رو است ، كه در شب معراج خداى سبحان با رسول گراميش ‍ داشت .

پس اين آيات مى خواهد داستان معراج را بيان كند، و ظاهر آيات هم خالى از تاءييد اين روايات نيست ، و از كلمات بعضى از اصحاب از قبيل ابن عباس و انس و ابى سعيد خدرى ، و غير ايشان - به طورى كه از ايشان نقل شده - نيز همين معنا استفاده مى شود، و بنابر همين معنا گفتار مفسرين جريان يافته ، هر چند كه در تفسير مفردات و جملات اين آيات اختلافى شديد دارند.

چند قول درباره مراد از «'''نجم '''» در آيه : «'''و النجم اذا هوى '''»

ظاهر اين آيه چنين مى نمايد كه مراد از «'''نجم '''» مطلق جرمهاى روشن آسمانى است ، و خداى تعالى در كتاب مجيدش به بسيارى از مخلوقات خود سوگند خورده ، از آن جمله به چند عدد از اجرام سماوى از قبيل خورشيد، ماه ، و ساير ستارگان سوگند خورده ، و بنابر اين ، مراد از «'''هوىّ نجم '''»، سقوط و افتادن آن در كرانه افق براى غروب است .

و بعضى گفته اند: مراد از نجم ، «'''قرآن '''» است چون قرآن به طور نجومى (تدريجى ) نازل شده . و بعضى گفته اند: مراد از نجم ، ستاره «'''ثريا'''»و بعضى ديگر گفته اند: مراد از آن ستاره «'''شعرى '''» است .

و بعضى از مفسرين گفته اند: منظور از اين نجم ، ستارگان نيستند، بلكه شهابى است كه به وسيله آنها شياطين جن رانده مى شوند، و عرب اين شهاب را نجم مى نامد. و كلمه «'''هوى '''» هم با اين قول مى سازد، و هم با قول قبلى ، ولى لفظ آيه با هيچ يك از معانى مساعد نيست .

مَا ضلَّ صاحِبُكمْ وَ مَا غَوَى

كلمه «'''ضلال '''» به معناى خروج و انحراف از صراط مستقيم است ، و كلمه «'''غىّ'''» معنايى دارد مخالف با معناى كلمه «'''رشد'''» و چون رشد به معناى آن است كه انسان به واقع مسائل برسد، در نتيجه غى عبارت است از اين كه انسان به خلاف واقع بيفتد.

راغب مى گويد: «'''غىّ'''» به معناى جهلى است كه ناشى از اعتقاد فاسد باشد، چون گاهى اوقات جهل آدمى ناشى از نداشتن عقيده است ، چه عقيده صحيح و چه فاسد، و گاهى هم ناشى مى شود از اعتقاد به چيزى كه فاسد است ، و كلمه «'''غىّ'''» به معناى آن جهلى است كه ناشى از داشتن عقيده فاسد باشد، نه از بى اعتقادى ، و در قرآن كريم آمده : «'''ما ضلّ صاحبكم و ما غوى '''».

و مراد از كلمه «'''صاحبكم : رفيقتان '''» رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) است .

و معناى آيه اين است كه : همنشين شما از آن طريقى كه او را به غايت و هدف مطلوبش برساند بيرون نشده ، و در اعتقاد و راءيش از آن طريقه خطا نرفته . و خلاصه كلام اين كه او نه در آن هدف مطلوب يعنى سعادت بشرى همان عبوديت خداى تعالى است خطا رفته ، و نه در طريقى كه به آن هدف منتهى مى شود.

مقصود از اينكه فرمود: «'''و ما ينطق عن الهوى ...'''»

وَ مَا يَنطِقُ عَنِ الهَْوَى إِنْ هُوَ إِلا وَحْىٌ يُوحَى

منظور از كلمه «'''هوى '''» هواى نفس و راءى و خواسته آن است ، و جمله «'''ما ينطق '''» هر چند مطلق است ، و در آن نطق به طور مطلق نفى شده ، و مقتضاى اين اطلاق آن است كه هواى نفس از مطلق سخنان پيغمبر نفى شده باشد (حتى در آن سخنان روزمره اى كه در داخل خانه اش دارد)، و ليكن از آنجايى كه در اين آيات خطاب «'''صاحبتان '''» به مشركين است ، مشركينى كه دعوت او را و قرآنى را كه برايشان مى خواند دروغ و تقوّل و افتراى بر خدا مى پنداشتند، لذا بايد به خاطر اين قرينه مقامى بگوييم : منظور اين است كه آن جناب در آنچه كه شما مشركين را به سوى آن مى خواند، و آنچه كه از قرآن برايتان تلاوت مى كند، سخنانش ناشى از هواى نفس نيست ، و به راءى خود چيزى نمى گويد، بلكه هر چه در اين باب مى گويد وحيى است كه خداى تعالى به او مى كند.

ضمير در «'''علّمه '''» به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) برمى گردد، كه در اين صورت مفعول دوم تعليم كه يا قرآن است و يا مطلق وحى حذف شده ،

و تقدير آن «'''علمه القرآن اوالوحى : قرآن يا وحى را به او تعليم كرده '''» مى باشد، ممكن هم هست ضمير در جمله مذكور به قرآن و يا مطلق وحى برگردد، و در نتيجه مفعول اول كه ضميرى است راجع به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) حذف شده تقدير آن چنين باشد «'''علم القرآن '''» و يا «'''علم الوحى اياه '''». يعنى خداى تعالى قرآن و يا وحى را به آن جناب تعليم كرده .

و مراد از كلمه «'''شديد القوى '''» - به طورى كه گفته اند - جبرئيل است ، چون خداى سبحان او را در كلام مجيدش به اين صفت ياد كرده و فرموده : «'''انّه لقول رسول كريم ذى قوّة عند ذى العرش مكين '''»، بعضى هم گفته اند: مراد از آن خود خداى سبحان است .

وجوه مختلف در معناى آيات : «'''ذو مرة فاستوى و هو بالافق الا على ثم دنا فتدلى ...'''»