۱۴٬۱۱۵
ویرایش
تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۲۸: تفاوت میان نسخه‌ها
از الکتاب
←معناى جمله: «لَبِثنَا يَوماً أو بَعضَ يَومٍ»
| (۹ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۷۹: | خط ۷۹: | ||
<span id='link233'><span> | <span id='link233'><span> | ||
==وضعيت جغرافيايى غار اصحاب كهف | ==نظر مفسران، در بارۀ وضعيت جغرافيايى غار اصحاب كهف == | ||
اين دو | اين دو آيه، غار اصحاب كهف و اوضاع جغرافيايى آن را و منزل كردن ايشان را در آن مجسم مى سازد، و مى فهماند كه اصحاب كهف در غار، در آن روزگارى كه آن جا بودند، چه حال و وضعى داشتند و وقتى به خواب رفتند، چگونه بودند. | ||
خطاب در آيه به رسول خدا | خطاب در آيه به رسول خدا «صلى اللّه عليه و آله» است. البته آن جناب شنونده خطاب شده، نه اين كه مخصوص به خطاب باشد، بلكه روى سخن با همه مردم است، و از اين گونه خطاب ها، شايع است كه يك نفر را مخاطب قرار داده، ولى همه را اراده مى كنند. | ||
پس اين كه آيه شريفه فرموده: «وَ تَرَى الشَّمسَ إذَا طَلَعَت تَزَاوَرُ عَن كَهفِهِم ذَاتَ اليَمِينِ وَ إذَا غَرَبَت تَقرِضُهُم ذَاتَ الشِّمَالِ وَ هُم فِى فَجوَةٍ مِنه»، محل غار را وصف و تعريف مى كند، و مى فهماند كه اصحاب كهف بعد از به خواب رفتن، چه وضعى داشتند. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۳ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۳ </center> | ||
و چقدر خوابشان طول | و اما اين كه چطور شد كه به خواب رفتند، و چقدر خوابشان طول كشيد، بيان نكرده، و به همان اشاراتى كه در آيات قبل بود، و به اشاراتى كه به زودى در ذيل جملۀ «وَ لَبِثُوا فِى كَهفِهِم» خواهد آمد، اكتفاء نموده است. و اگر به اين خصوصيات نپرداخته، به منظور اختصار بوده است. | ||
و معناى آيه اين است كه : | و معناى آيه اين است كه: تو مى بينى، و هر بيننده اى هم كه فرض شود از كار آنان خبر داشته، مى بيند آفتاب را كه وقتى طلوع مى كند، از طرف غار آنان به سمت راست متمايل مى شود، و در نتيجه، نورش به داخل غار مى افتد و وقتى غروب مى كند، به طرف چپ غار را قطع مى كند و در نتيجه، شعاعش به داخل غار مى افتد، و اصحاب غار در فضاى وسيع غار قرار دارند، كه آفتاب به آنان نمى رسد. | ||
مى افتد، | |||
خداى | خداى سبحان، با همين بيان كوتاه، اين معانى را فهمانده كه: | ||
و | اولاً: غار اصحاب كهف، شرقى و غربى قرار نگرفته بوده كه از شعاع آفتاب، فقط يك وعده، يا صبح و يا بعد از ظهر، استفاده كند، بلكه ساختمانش قطبى بوده. يعنى درب غار به طرف قطب جنوبى بوده، كه هم در هنگام طلوع و هم در هنگام غروب، شعاع آفتاب به داخل آن مى تابيده. | ||
و | و ثانياً: آفتاب به خود آنان نمى تابيده، چون از درِ غار دور بودند، و در فضاى وسيع غار قرار داشتند. خداوند به اين وسيله ايشان را از حرارت آفتاب و دگرگون شدن رنگ و رويشان و پوسيدن لباس هايشان حفظ فرموده. | ||
و بعيد نيست كه از نكره آمدن | و ثالثاً: در خواب خود راحت بوده اند. زيرا هواى خوابگاهشان حبس نبوده، بلكه همواره در فضاى غار، از طرف شرق و غرب در جريان بوده، و اصحاب غار هم، در گذرگاه اين گردش هوا قرار داشته اند. | ||
و بعيد نيست كه از نكره آمدن «فَجوَة» نيز اين يعنى دور بودن از شعاع آفتاب استفاده و گفته شود كه نكره بودن «فَجوَة»، دليل بر اين است كه چيزى در كلام حذف شده و تقديرش اين بوده: «وَ هُم فِى فَجوَةٍ مِنهُ لَا يُصِيبُهُم فِيهِ شُعَاعُهَا» كه معنايش گذشت. | |||
<span id='link234'><span> | <span id='link234'><span> | ||
مفسران گفته اند كه: درِ غار، روبروى قطب شمال بوده، كه هم جهت با ستاره هاى بنات النعش است، و قهرا دست راست آن، به طرف مغرب نگاه مى كند، و شعاع آفتاب در هنگام طلوعش، بدان جا مى افتد، و طرف چپش به مشرق نگاه مى كند، و آفتاب در هنگام غروبش، بدان جا مى تابد. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۴ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۴ </center> | ||
نه كسى كه در داخل آن نشسته است | البته اين در صورتى صحيح است كه مقصود از طرف راست و چپ غار، راست و چپش براى كسى باشد كه مى خواهد وارد آن شود. نه كسى كه در داخل آن نشسته است. | ||
و به نظر مى رسد اين تحديدى كه مفسران كرده اند، روى اعتمادى بوده كه به شهرتى در اين باب داشته اند. زيرا معروف بوده كه غار اصحاب كهف، همان غارى است كه در شهر «افسوس»، از شهرهاى روم شرقى قرار دارد، و آن غار، همين طور است كه مفسران گفته اند. يعنى دهانه اش، قطبى است و درِ آن، مقابل قطب شمال است - و به طورى كه گفته اند - كمى به طرف مشرق متمايل است. | |||
ليكن معمول در اعتبار چپ | ليكن معمول در اعتبار چپ و راست در خصوص غار و خانه و خيمه و هر چيز ديگرى كه داراى در است، اين است كه چپ و راست شخصى را كه از آن بيرون مى شود، در نظر بگيرند، نه شخصى كه وارد آن مى شود، و صحيح هم همين است. | ||
براى اين كه اولين احساسى كه انسان نسبت به احتياج اعتبار جهات (بالا و پایين، چپ و راست، و عقب و جلو) دارد، احتياج خودش به اين جهات است. آنچه كه بالاى سرش قرار دارد، بالا، و آنچه پایين پايش است، پایين، و آنچه پيش رويش قرار دارد، جلو و آنچه پشت سرش است، عقب و آنچه در سمت قوى تر بدنش، يعنى سمت راست او قرار دارد، يمين (راست)، و آنچه در طرف مخالف آن قرار گرفته، يسار (چپ) ناميده شده است. اين، اولين بارى است كه احتياج به اين اعتبارات را احساس مى كند. | |||
و | بعد از اين احساس، اگر احتياج پيدا كرد به اين كه جهات مذكور را در چيز ديگرى اعتبار نموده، تعيين كند، خودش را جاى آن چيز قرار داده، آنچه از اطراف آن چيز با اطراف خود منطبق مى شود، همان را جهت آن مى نامد. مثلا جلو و نماى آن چيز را با روى خود منطبق كرده، پشت خود را پشت آن و راستش را راست آن و چپش را چپ آن اعتبار مى كند. و چون روى خانه و نماى خيمه و هر چيزى كه در دارد، همان طرفى است كه در، در آن طرف قرار گرفته، قهرا دست چپ و راست خانه هم، چپ و راست كسى خواهد بود كه از خانه بيرون مى آيد، نه كسى كه داخل مى شود. | ||
و به هر | و بنابراين، غار اصحاب كهف، با آن توصيفى كه قرآن كريم از وضع جغرافيايى آن كرده، جنوبى خواهد بود. يعنى درِ غار، به طرف قطب جنوب بوده است. نه آن طور كه مفسران گفته اند. البته اين بحث تتمه اى دارد كه به زودى خواهد آمد - إن شاء اللّه. | ||
و به هر حال، اين وضعى كه اصحاب كهف به خود گرفتند، از عنايت الهى و لطف او نسبت به ايشان بوده، تا به همين حالت ايشان را زنده نگهدارد، تا وقتى كه منظور بوده به سر رسد. و لذا دنبال آيه فرموده: «ذَلِكَ مِن آيَاتِ اللّهِ مَن يَهدِ اللّهُ فَهُوَ المُهتَدِ وَ مَن يُضلِل فَلَن تَجِدَ لَهُ وَلِيّاً مُرشِداً». | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۵ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۵ </center> | ||
«''' | «'''وَ تَحسَبُهُم أيقَاظاً وَ هُم رُقُودٌ'''» - كلمه «أيقاظ»، جمع «يقظ» و «يقظان» (بيدار)، و كلمه «رُقُود»، جمع «راقد» (خواب رفته) است. و در كلام اشاره است به اين كه در حال خواب، چشم هايشان باز بوده است. زيرا مى فرمايد: تو آنان را بيدار خيال مى كنى، ولى خوابند. | ||
«''' | «'''وَ نُقَلِّبُهُم ذَاتَ اليَمِينِ وَ ذَاتَ الشِّمَال'''» - مقصود اين است كه آنان را يك بار از طرف شانه چپ به راست و بارى ديگر، از راست به چپ مى گردانيم، تا بدن هايشان كه به زمين چسبيده، نپوسد، و زمين لباس ها و بدن هايشان را نخورد، و قواى بدنی شان در اثر ركود، و خمود و بى حركتى در مدتى طولانى، از كار نيفتد. | ||
«''' | «'''وَ كَلبُهُم بَاسِطٌ ذِرَاعَيهِ بِالوَصِيد'''» - كلمۀ «وَصيد»، به معناى درگاه خانه است و بعضى گفته اند به معناى آستانه خانه است. و معناى آيه، اين است كه: اصحاب كهف كه وضعشان را گفتيم، در حالى آن وضع را داشتند كه سگشان، ذراع دست خود را روى زمين پهن كرده بود. | ||
اين جمله، در ضمن از اين معنا هم خبر مى دهد كه سگ اصحاب كهف، همراه ايشان بوده، و مادام كه آنان در كهف بوده اند، آن حيوان نيز با ايشان بوده است. | |||
<span id='link235'><span> | <span id='link235'><span> | ||
==وجه اين كه با ديدن وضع اصحاب كهف، قلب انسان مملو از رعب و ترس مى شود == | |||
«'''لَو اطَّلَعتَ عَلَيهِم لَوَلَّيتَ مِنهُم فِرَاراً وَ لَمُلِئتَ مِنهُم رُعباً'''» - اين جمله، از اين معنا خبر مى دهد كه وضع اصحاب كهف در همين حالى كه به خواب رفته اند، آن قدر هائل و وحشتناك بوده كه اگر كسى از نزديك ايشان را مى ديد، از ترس و از خطرى كه از ايشان احساس مى كرد، پا به فرار مى گذاشت، تا خود را از مكروهى كه گفتيم از ناحيه آنان احساس مى كند، دور بدارد. | |||
از توضيحى كه | و خلاصه، قلب آدمى از ديدن آنان سرشار از وحشت و ترس مى گردد، و از قلب به سراسر وجود انسان دويده، سراپاى او را پر از رعب و وحشت مى كند. | ||
سخنى كه ما در خطاب «لَوَلَّيتَ» و «لَمُلِئتَ»، داريم همان حرفى است كه در خطاب «وَ تَرَى الشَّمسَ» گفتيم، و ديگر تكرار نمى كنيم. | |||
از توضيحى كه گذشت، دو نكته روشن گرديد: | |||
يكى اين كه: چرا فرمود «از ترس از ايشان پُر مى شوى»، و نفرمود «دلت پُر از ترس مى شود». | |||
دوم اين كه: چرا اول فرمود «لَوَلَّيتَ مِنهُم فِرَاراً»، و سپس فرمود: «وَ لَمُلِئتَ مِنهُم رُعباً». | |||
نكته اولى احتياج به تكرار ندارد، ولى درباره دومى مى گوييم: «فرار»، به معناى دور كردن خويش است از مكروه. و فرار، معلول توقع رسيدن مكروه است، نه معلول ترس، كه حالتى است درونى و تأثّرى است كه در قلب پيدا مى شود. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۶ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۶ </center> | ||
(چه بسيار مواقع كه قلب دچار ترس مى شود، ولى انسان فرار نمى | (چه بسيار مواقع كه قلب دچار ترس مى شود، ولى انسان فرار نمى كند، و چه بسيار مى شود كه بدون ترس بايد فرار كرد). | ||
پس | آرى، مكروهى كه بنا است برسد، بايد از آن برحذر بود. يعنى بايد فرار كرد. چه اين كه ترسى در دل ايجاد شده باشد و يا نشده باشد. | ||
پس اين كه فرار را از ترس و رعب جلوتر آورده، از باب تقديم مسبّب بر سبب نيست، بلكه از باب تقديم حكم خوف است، بر حكم رعب. چون خوف و رعب، دو حالت متغاير قلبى هستند، و اگر به جاى كلمه «رعب»، كلمه «خوف» را به كار مى برد، حق كلام اين مى شد كه جمله دومى را اول و اولى را دوم بياورد. يعنى بفرمايد: «لَمُلِئتَ مِنهُم خَوفاً وَ لَوَلَّيتَ مِنهُم فِرَاراً». و اما بنابر آنچه ما گفتيم، هرچند خوف و رعب - هر دو اثر اطلاع يافتن بر منظره اى وحشتناك است - ليكن بليغ تر و بهتر است. زيرا كلمه «فرار»، دلالتش بر اين معنا روشن تر از كلمۀ مملو شدن از رعب است. | |||
<span id='link236'><span> | <span id='link236'><span> | ||
==بيان هدف از بعث و بيدار كردن اصحاب كهف == | ==بيان هدف از بعث و بيدار كردن اصحاب كهف == | ||
«'''وَ كذَلِك | «'''وَ كذَلِك بَعَثْنَاهُمْ لِيَتَسائَلُوا بَيْنهُمْ...'''»: | ||
كلمۀ «يَتَسَائَلُوا»، از مصدر «تَسائُل» است، كه به معنى پرسش عده اى از يكديگر است. و كلمه «ورق» - به فتحه حرف اول و كسره حرف دوم - به معناى پول است. بعضى گفته اند به معناى پول نقره است. چه سكه دار باشد، و چه بى سكه. و معناى جملۀ «إن يَظهَرُوا عَلَيكُم»، «اگر اطلاع يافتند بر شما»، و يا: «اگر ظفر يافتند بر شما» مى باشد. | |||
و اشاره به | و اشاره به «كَذَلِكَ»، اشاره به خواباندن اصحاب كهف به صورتى است كه آيات سابق بيان نمود. يعنى همان طور كه نامبردگان را روزگارى طولانى به آن صورت عجيب و مدهش، كه خود يكى از آيات ما به شمار مى رود، خوابانديم، همان طور ايشان را مبعوث مى كنيم و بيدار مى سازيم، تا از يكديگر پرسش كنند. | ||
اين تشبيه | اين تشبيه و همچنين اين كه پرسش از يكديگر را هدف بيدار كردن قرار داده، با در نظر گرفتن دعایى كه در هنگام ورودشان به غار كردند، و بلافاصله به خواب رفتند، خود دليل بر اين است كه اصحاب كهف، براى اين از خواب بيدار شدند، تا پس از پرسش از يكديگر، حقيقت امر بر ايشان مكشوف گردد، و اصلا به خواب رفتنشان در اين مدت طولانى، براى همين بوده. | ||
آرى، اصحاب كهف مردمى بودند كه كفر بر جامعه شان استيلاء يافته بود، و باطل در ميان آنان غلبه كرده بود، و زورگویى اقوياء از هر سو مردم را احاطه كرده، سپاه يأس و نوميدى از ظهور كلمه حق و آزاد شدن اهل دين بر دل هاى آنان يورش برده بود. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۷ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۷ </center> | ||
حوصله ها از طول كشيدن عمر باطل | حوصله ها از طول كشيدن عمر باطل و نيامدن دوران ظهور حق سر آمده بود، و مى خواستند دچار شك و ترديد شوند كه خدا نجاتشان داد. | ||
و بعد از آن كه وارد غار شدند، از خداى تعالى درخواست رحمتى از ناحيه خودش و اهتدایى آماده نسبت به امر خود نمودند، كه در هرچه زودتر از اين دو دلى و سرگردانى نجات يابند. | |||
خداوند نيز، دعايشان را مستجاب نموده، اين طور هدايتشان كرد. همچنان كه آن شخصى را كه از خرابه دهى مى گذشت و ناگهان اين سؤال به نظرش رسيد كه آيا خدا بار ديگر اينان را زنده مى كند و آيا چنين چيزى ممكن است، خداى تعالى براى اين كه از آن سرگردانى نجاتش دهد، او را براى صد سال ميراند، و مجددا زنده اش كرد. | |||
سخن كوتاه اين كه: از آن جایى كه اين پندار (كه ديگر حق ظاهر شدنى نيست) در نظرشان قوت گرفت و از زوال غلبه باطل مأيوس شدند، خداوند سال هاى متمادى به خوابشان برده، آنگاه بيدارشان كرد تا از يكديگر بپرسند چقدر خوابيده ايم. يكى بگويد: يك روز. ديگرى بگويد: پاره اى از يك روز. آنگاه پيرامون خود نگريسته، ببينند اوضاع و احوال دنيا طور ديگرى شده و كم كم بفهمند كه صدها سال است كه به خواب رفته اند و اين چند صد سال كه به نظر ديگران چند صد سال بوده، به نظر ايشان يك روز و يا بعضى از يك روز مى آيد. | |||
از همين جا كه طول عمر دنيا و با كمى آن چنان نيست كه بتواند حقى را بميراند، يا باطلى را زنده كند و اين خداى سبحان است كه زمينى ها را زينت زمين كرده، و دل هاى آدميان را مجذوب آن ها ساخته، قرن ها وروزگارها جريان داده، تا آنان را بيازمايد كه كدام نيكوكارترند، و دنيا جز اين سمتى ندارد كه طالبان خود را با زر و زيور خود بفريبد، و آن هايى را كه پيرو هوا و هوس اند و دل به زندگى زمينى داده اند، گول بزند. | |||
و اين، خود حقيقتى است كه همواره براى انسان ها هر وقت كه به عمر رفته خود نظر بيفكنند، روشن و مبرهن مى شود و مى فهمند آن هفتاد سالى كه پشت سر گذاشته و آن حوادث شيرين و تلخى كه ديده اند، تو گویى يك رؤيا بوده كه در خواب و چرت خود ديده و مى بينند. | |||
چيزى كه هست، مستى هوا و هوس و گرمى و بازى با امور مادى دنيوى، نمى گذارد آنان متوجه حق بگردند، و پس از تشخيص حق، آن را پيروى كنند. | |||
ليكن براى خدا روزى است كه در آن | ليكن براى خدا روزى است كه در آن روز، اين شواغل، ديگر آدمى را به خود سرگرم نمى كند و اين دنيا و زرق و برقش، آدمى را از ديدن حق باز نمى دارد و آن، روز مرگ است. همچنان كه از على «عليه السلام» نقل شده كه فرمود: «مردم در خوابند تا بميرند، وقتى مُردند، بيدار مى شوند». روز ديگرى نيز هست كه خداوند در آن روز، بساط دنيا و زندگى هايش را بر مى چيند، و با فرمان قضايش، بشر را به سوى انقراض سوق مى دهد. | ||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۸ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۸ </center> | ||
از آنچه | از آنچه گذشت، معلوم شد كه چرا جملۀ «لِيَتَسَائَلُوا بَينَهُم»، غايت و هدف از بيدار شدن آنان قرار گرفته، و «لام» غايت بر سر آن آمده. | ||
آرى، «لام» غايت در آمده تا غايت را تعليل كند، و اين غايت را با غايتى كه در جملۀ «ثُمَّ بَعَثنَاهُم لِنَعلَمَ أىُّ الحِزبَينِ أحصَى لِمَا لَبِثُوا أمَداً» بود، منطبق سازد. | |||
<span id='link237'><span> | <span id='link237'><span> | ||
بعضى از | بعضى از مفسران گفته اند: در جمله مورد بحث، بعضى از غايت در جاى همه غايت قرار گرفته. يعنى مسأله پرسش از يكديگر، غايت منحصر نيست، بلكه غايت هاى بسيار ديگرى نيز هست كه خود به خود، دنبال آن غايتى كه ذكر شده، بروز مى كند. مثلا تنها پرسش از يكديگر را اسم برده، ولى به دنبال آن، پى بردن به حقيقت مطلب نيز هست، علم به قدرت كامله خدا نيز هست. ليكن علاوه بر اين كه از ظاهر لفظ آيه، دليلى بر اين تفسير نيست، مستلزم تكلف نيز هست، همچنان كه بر كسى پوشيده نيست. | ||
بعضى ديگر گفته اند: | بعضى ديگر گفته اند: «لام» در جملۀ «لِيَتَسَائَلُو»، لام عاقبت است، نه لام غايت. چون استبعاد كرده اند از اين كه تسائُل كه يك مسأله پيش پا افتاده است، هدف از جريان اصحاب كهف بوده باشد. ليكن به فرض هم كه «لام»، لام عاقبت باشد، باز استبعاد او به حال خود باقى است. | ||
براى اين كه همان طور كه يك امر پيش پا افتاده، بعيد است غايت و هدف از صحنه اصحاب كهف باشد، عاقبت بودن آن هم بعيد است. معقول نيست كه چنين امر بى ارزشى، منظور از يك صحنه اى بس خطير و معجزه اى بس عظيم بوده باشد. علاوه بر اين كه شما خواننده محترم ملتفت شديد كه غايت قرار گرفتن تسائُل براى داستان اصحاب كهف، هيچ بُعدى نداشته، بلكه امرى طبيعى است. | |||
==معناى جمله: | «'''قَالَ قَائِلٌ مِنهُم كَم لَبِثتُم'''» - اين جمله، دليل بر اين است كه يك نفر از ايشان بوده كه از ديگران از مدت مكث در غار پرسيده كه چقدر خوابيده ايم. و از آن بر مى آيد كه گويا سائل، خودش احساس طولانى بودن مدت مكث را كرده. چون آن كسالتى را كه معمولا بعد از خواب هاى طولانى به آدمى دست مى دهد، در خود ديده، لذا حداقل به شك افتاده و پرسيده: «كَم لَبِثتُم». | ||
«''' | |||
==معناى جمله: «لَبِثنَا يَوماً أو بَعضَ يَومٍ»== | |||
«'''قَالُوا لَبِثنَا يَوماً أو بَعضَ يَومٍ'''» - در جواب وى، مردد شده، گفتند: يا يك روز، يا بعضى از يك روز. و گويا اين ترديدى كه در جواب از خود نشان دادند، بدين جهت بوده كه ديده اند جاى آفتاب تغيير كرده. | |||
<center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۹ </center> | <center> ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۳ صفحه : ۳۵۹ </center> | ||
مثلا اگر صبح به خواب رفته بودند، وقتى بيدار | مثلا اگر صبح به خواب رفته بودند، وقتى بيدار شدند، ديده اند آفتاب در اواسط آسمان و يا اواخر آن است، آنگاه شك كردند در اين كه در اين بين شبى را هم در خواب گذرانده اند، تا در نتيجه خوابشان يك روز طول كشيده باشد، و يا چنين نبوده، و در نتيجه پاره اى از روز را در خواب بوده اند. | ||
بدين جهت، جواب خود را با ترديد دادند كه يا يك روز در خواب بوده ايم، و يا پاره اى از يك روز. و به هرحال، جوابى كه دادند، يك جواب است. | |||
ولى بعضى از مفسران گفته اند: دو جواب است. برخى از آن ها نظرشان اين بوده كه يك روز در خواب بوده اند. و برخى ديگر، آن شق ديگر را تشخيص داده اند. | |||
دليل اين مفسران، اين است كه اگر جواب يكى بوده، به آن بيانى كه گذشت، بايد گفته باشند كه ما پاره اى از روز خواب بوده ايم و يا يك روز و اندى، نه يك روز. به همين دليل، كلمۀ «أو»، بايد براى تفصيل باشد، نه ترديد. يعنى از آن فهميده مى شود كه يكى از آنان گفته يك روز در خواب بوده ايم، و ديگران گفته اند: بعضى از يك روز را. | |||
