تفسیر:المیزان جلد۱ بخش۲: تفاوت میان نسخه‌ها

الْحَمْدُ للَّهِ رَب الْعَلَمِينَ(۲)

ترجمه آيات:

ستايش مر خدا را كه مالك و مدبر همه عوالم است. (۲)

بیان آیات:

سبب ابتداء به «'''بسم الله '''»

بسم الله الرحمن الرحيم. بسيار مى شود كه مردم، عملى را كه مى كنند، و يا مى خواهند آغاز آن كنند، عمل خود را با نام عزيزى و يا بزرگى آغاز مى كنند، تا به اين وسيله مبارك و پر اثر شود، و نيز آبرویى و احترامى به خود بگيرد، و يا حداقل باعث شود كه هر وقت نام آن عمل و يا ياد آن به ميان مى آيد، به ياد آن عزيز نيز بيفتند.

عين اين منظور را در نامگذاری ها رعايت مى كنند. مثلا مى شود كه مولودى كه برايشان متولد مى شود، و يا خانه و يا مؤ سسه اى كه بنا مى كنند، به نام محبوبى و يا عظيمى نام مى گذارند، تا آن نام با بقاء آن مولود و آن بناى جديد، باقى بماند، و مسماى اولى به نوعى بقاء يابد و تا مسماى دومى باقى است باقى بماند. مثل كسى كه فرزندش را به نام پدرش نام مى گذارد، تا همواره نامش بر سر زبان ها بماند، و فراموش نشود.

و اظهار عبوديت از بنده خدا همان عملى است كه مى كند، و قبل از انجامش بسم الله مى گويد، و امر ذى بال و مهم همين كارى است كه اقدام بر آن كرده. پس ابتدا به نام خداى سبحان هم راجع به او است، و معنايش اين است: خدايا! من به نام تو عبوديت را براى تو آغاز مى كنم. پس بايد گفت: متعلق باء در بسم الله سوره حمد «ابتداء» است. در حقيقت مى خواهيم اخلاص در مقام عبوديت، و گفتگوى با خدا را به حد كمال برسانيم، و بگویيم: پروردگارا! حمد تو را با نام تو آغاز مى كنم، تا اين عملم نشانه و مارك تو را داشته باشد، و خالص براى تو باشد. ممكن هم هست همان طور كه قبلا گفتيم، متعلق آن فعل «ابتداء» باشد، و معنايش اين باشد كه: خدايا! من خواندن سوره و يا قرآن را با نام تو آغاز مى كنم. بعضى هم گفته اند: «باء» استعانت است، ولكن معنى ابتداء مناسب تر است. براى اين كه در خود سوره، مسئله استعانت صريحا آمده، و فرمود: «'''إياك نستعين '''»، ديگر حاجت به آن نبود كه در بسم الله نيز آن را بياورد.

معنى و موارد استعمال لفظ «'''اسم '''»

مثلا كلمه «عالم» - دانا - (كه يكى از اسماء خداي تعالى است)، اسمى است كه دلالت مى كند بر آن ذاتى كه به اين اسم مسمى شده، و آن ذات عبارت است از: ذات به لحاظ صفت علمش، و همين كلمه در عين حال اسم است براى ذاتى كه از خود آن ذات جز از مسير صفاتش خبرى نداريم. در مورد اول اسم از مقوله الفاظ بود، كه بر معنایى دلالت مى كرد، ولى در مورد دوم، ديگر اسم لفظ نيست، بلكه ذاتى است از ذوات كه داراى وصفى است از صفات.

و اما اين كه چرا با اين كلمه چنين معامله اى شده، كه يكى مانند ساير كلمات از مقوله الفاظ، و جایى ديگر از مقوله اعيان خارجى باشد؟ در پاسخ مى گویيم: علتش اين شده كه نخست ديده اند لفظ «اسم» وضع شده براى الفاظى كه دلالت بر مسمياتى كند، ولى بعدها برخوردند كه اوصاف هر كسى در معرفى او و متمايز كردنش از ديگران، كار اسم را مى كند، به طوري كه اگر اوصاف كسى طورى در نظر گرفته شود كه ذات او را حكايت كند، آن اوصاف درست، كار الفاظ را مى كند. چون الفاظ بر ذوات خارجى دلالت مى كند، و چون چنين ديدند، اين گونه اوصاف را هم اسم ناميدند.

البته همه اينها كه گفته شد، مطالبى است كه تحليل عقلى آن را دست مى دهد، و نمى شود لغت را حمل بر آن كرد. پس ‍ هر جا كلمه «اسم» را ديديم، ناگزيريم حمل بر همان معناى اول كنيم.

توضيح لفظ جلاله «'''الله '''»

و اما لفظ جلاله «'''الله '''»، اصل آن «'''ال اله '''» بوده ، كه همزه دومى در اثر كثرت استعمال حذف شده، و به صورت الله در آمده است. و كلمه «'''اله '''» از ماده «'''اله '''» باشد، كه به معناى پرستش است. وقتى مى گويند: «'''اله الرجل و يأله '''»، معنايش اين است كه فلانى عبادت و پرستش كرد. ممكن هم هست از ماده (و ل ه) باشد، كه به معناى تحير و سرگردانى است، و كلمه نامبرده بر وزن (فعال) به كسره فاء، و به معناى مفعول (مألوه) است. همچنان كه «كتاب» به معناى مكتوب (نوشته شده) مى باشد، و اگر خدای را اله گفته اند، چون مألوه و معبود است، و يا به خاطر آن است كه عقول بشر در شناسایى او حيران و سرگردان است.

از جمله ادله ای كه دلالت مى كند بر اين كه كلمه «'''الله '''» علم و اسم خاص خدا است، اين است كه خدای تعالى به تمامى اسماء حسنايش و همه افعالى كه از اين اسماء انتزاع و گرفته شده، توصيف مى شود، ولى با كلمه «'''الله '''» توصيف نمى شود. مثلا می گویيم: الله رحمان است، رحيم است، ولى به عكس آن نمی گویيم. يعنى هرگز گفته نمی شود: كه رحمان اين صفت را دارد كه الله است. و نيز می گویيم: «'''رحم الله و علم الله و رزق الله '''»، (خدا رحم كرد، و خدا دانست، و خدا روزى داد)، ولى هرگز نمی گویيم: «الله الرحمن: رحمان الله شد». خلاصه: «اسم جلاله» نه صفت هيچيك از اسماء حسناى خدا قرار مى گيرد، و نه از آن چيزى به عنوان صفت براى آن اسماء گرفته می شود.

كلمه «رحمان»، صيغه مبالغه است كه بر كثرت و بسيارى رحمت دلالت مى كند، و كلمه «رحيم»، بر وزن «فعيل» صفت مشبهه است، كه ثبات و بقا و دوام را مي رساند. پس خداى رحمان، معنايش خداى كثير الرحمه، و معناى رحيم، خداى دائم الرحمه است. و به همين جهت، مناسب با كلمه رحمت اين است كه دلالت كند بر رحمت كثيرى كه شامل حال عموم موجودات و انسان ها از مؤ منين و كافر مى شود، و به همين معنا در بسيارى از موارد در قرآن استعمال شده. از آن جمله فرموده: «'''الرحمن على العرش استوى '''»، (مصدر رحمت عامه خدا، عرش است كه مهيمن بر همه موجودات است). و نيز فرموده: «'''قل من كان فى الضلاله فليمدد له الرحمن مدا'''»، (بگو آن كس كه در ضلالت است، بايد خدا او را در ضلالتش مدد برساند)، و از اين قبيل موارد ديگر.

و نيز به همين جهت، مناسب تر آن است كه كلمه «رحيم» بر نعمت دائمى، و رحمت ثابت و باقى او دلالت كند. رحمتى كه تنها به مؤمنين افاضه مى كند، و در عالمى افاضه مى كند كه فناناپذير است، و آن عالم آخرت است. همچنان كه خداي تعالى فرمود: «'''و كان بالمؤ منين رحيما'''»، (خداوند همواره، به خصوص مؤمنين رحيم بوده است)، و نيز فرموده: «'''إنه بهم رؤف رحيم '''»، (به درستى كه او به ايشان رئوف و رحيم است)، و آياتى ديگر. و به همين جهت بعضى گفته اند: رحمان عام است، و شامل مؤمن و كافر مى شود، و رحيم خاص مؤمنين است.

«الحمد لله»: كلمه «حمد» به طوری كه گفته اند، به معناى ثنا و ستايش در برابر عمل جميلى است كه ثنا شونده به اختيار خود انجام داده، به خلاف كلمه «مدح» كه هم اين ثنا را شامل می شود، و هم ثناى بر عمل غير اختيارى را. مثلا گفته مى شود: «من فلانى را در برابر كرامتى كه دارد، حمد و مدح كردم»، ولى در مورد تلألؤ يك مرواريد، و يا بوى خوش يك گل نمى گویيم آن را حمد كردم، بلكه تنها مى توانيم بگویيم: «آن را مدح كردم».

«'''ذلكم الله ربكم خالق كلشىء'''»، (اين است خداى شما كه خالق هر چيز است)، و اعلام می دارد كه هر موجودی كه مصداق كلمه «چيز» باشد، مخلوق خداست. و نيز فرموده: «الذى احسن كلشىء خلقه»، (آن خدایی كه هر چه را خلق كرده، زيبايش كرده)، و اثبات كرده كه هر چيزى كه مخلوق است، به آن جهت كه مخلوق او و منسوب به او است، حسن و زيبا است. پس حسن و زيبایى، دائر مدار خلقت است، همچنان كه خلقت دائر مدار حسن می باشد. پس هيچ خلقى نيست مگر آن كه به احسان خدا حسن و به اجمال او جميل است، و به عكس، هيچ حسن و زيبایى نيست مگر آن كه مخلوق او، و منسوب به او است.

و نيز فرموده: «'''هو الله الواحد القهار: او است خداى واحد قهار'''». نيز فرموده: «'''و عنت الوجوه للحى القيوم'''»، (ذليل و خاضع شد وجوه در برابر حى قيوم). و در اين دو آيه خبر داده است از اين كه: هيچ چيزی را به اجبار كسى و قهر قاهرى نيافريده، و هيچ فعلى را به اجبار اجبار كننده اى انجام نمی دهد، بلكه هرچه خلق كرده، با علم و اختيار خود كرده. در نتيجه، هيچ موجودى نيست مگر آن كه فعل اختيارى او است، آن هم فعل جميل و حسن. پس از جهت فعل، تمامى حمدها از آن او است.

و اما از جهت اسم: يك جا فرموده: «'''الله لا اله الا هو له الاسماء الحسنى '''»، (خدا است كه معبودى جز او نيست، و او را است اسماء حسنى). و جایى ديگر فرموده: «'''و لله الاسماء الحسنى فادعوه بها و ذروا الذين يلحدون فى أسمائه '''»، (خداى را است اسمائى حسنى، پس او را به آن اسماء بخوانيد، و آنان را كه در اسماء او كفر مى ورزند، رها كنيد و به خودشان واگذاريد). و اعلام داشته كه او، هم در اسمائش جميل است و هم در افعالش، و هر جميلى از او صادر مى شود.