تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۴: تفاوت میان نسخه‌ها

==نظر مؤ لف درباره معراج پيامبر اكرم (ص ) ==

ولى آنچه سزاوار است در اين خصوص گفته شود اين است كه اصل ((اسراء(( و((معراج (( از مسائلى است كه هيچ راهى به انكار آن نيست چون قرآن در باره آن به تفصيل بيان كرده ، واخبار متواتر، از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) وامامان اهل بيت برطبق آن رسيده است .

واما در باره چگونگى جزئيات آن ، ظاهر آيه وروايات محفوف به قرائنى است كه آيه را داراى ظهور نسبت به آن جزئيات مى كنند. ظهورى كه به هيچ وجه قابل دفع نيست ، وبا در نظر داشتن آن قرائن از آيه وروايات چنين استفاده مى شود كه آنجناب با روح وجسدش از مسجد الحرام تا مسجد اقصى رفته ، واما عروجش به آسمانها، از ظاهر آيات سوره نجم كه به زودى انشاء اللّه به تفسيرش خواهيم رسيد وصريح روايات بسيار زيادى كه بر مى آيد كه اين عروج واقع شده وبه هيچ وجه نمى توان آن را انكار نمود، چيزى كه هست ممكن است بگوئيم كه اين عروج با روح مقدسش بوده است .

وليكن نه آنطور كه قائلين به معراج روحانى معتقدند كه به صورت رؤ ياى صادقه بوده است ، چه اگر صرف رؤ يا مى بود ديگر جا نداشت آيات قرآنى اينقدر در باره آن اهميت داده وسخن بگويد، ودر مقام اثبات كرامت در باره آنجناب برآيد.

وهمچنين ديگر جا نداشت قريش وقتى كه آنجناب قصه را بر ايشان نقل كرد آنطور به شدت انكار نمايند ونيز مشاهداتى كه آنجناب در بين راه ديده ونقل فرموده با رؤ يا بودن معراج نمى سازد، ومعناى معقولى برايش تصور نمى شود.

بلكه مقصود از روحانى بودن آن اين است كه روح مقدس آنجناب به ماوراى اين عالم مادى يعنى آنجائى كه ملائكه مكرمين منزل دارند و اعمال بندگان بدانجا منتهى واقدار از آنجا صادر مى شود عروج نموده و آن آيات كبراى پروردگارش را مشاهده وحقايق اشياء ونتايج اعمال برايش مجسم شده ، ارواح انبياى عظام را ملاقات وبا آنان گفتگوكرده است ،

ملائكه كرام را ديده وبا آنان صحبت نموده است وآياتى الهى ديده كه جز با عبارات : ((عرش (( ((حجب (( ((سرادقات (( تعبير از آنها ممكن نبوده است .

اين است معناى معراج روحانى ولى آقايان چون قائل به اصالت وجود مادى بوده ودر عالم به غير از خدا هيچ موجود مجردى را قائل نيستند و از سوى ديگر كه كتاب وسنت در وصف امور غير محسوسه اوصافى را بر مى شمارد كه محسوس ومادى است مانند ملائكه كرام وعرش و كرسى ولوح وقلم وحجب وسرادقات ناگزير شده اين امور را حمل كنند بر اجسام ماديه اى كه محسوس آدمى واقع نمى شوند واحكام ماده را ندارند، ونيز تمثيلاتى كه در روايات در خصوص مقامات صالحين و معارج قرب آنان وبواطن صور معاصى از نتايج اعمال وامثال آن وارد شده بر نوعى از تشبيه واستعاره حمل نموده ، در نتيجه خود را به ورطه سفسطه بيندازند حس را خطاكار دانسته قائل به روابطى جزافى و نامنظم در ميان اعمال ونتايج آن شوند ومحذورهاى ديگرى از اين قبيل را ملتزم گردند.

ونيز به همين جهت بوده كه وقتى يك عده از انسان ها معراج جسمانى رسول خدا را انكار كرده اند ناگزير شده اند كه بگويند معراج آن حضرت در خواب بوده چون رؤ يا به نظر ايشان يك خاصيت مادى است براى روح مادى ، وآنگاه ناچار شده اند آيات ورواياتى را كه با اين گفتارشان سازگارى نداشته تاءويل كنند گواينكه از آيات وروايات يكى هم با گفتار ايشان جور نمى آيد.

==بحثی دیگر (تقسيم جزئيات مربوط به معراج به چهار قسم ، از نظر معنى وسند) ==

در مجمع البيان مى گويد: موضعى كه آنجناب بدانجا سير داده شد مورد اختلاف است كه كجا بوده ، نظر ما اين است كه بيت المقدس بوده چون قرآن كريم اين مطلب را به آن صراحت بيان نموده كه هيچ مسلمانى نمى تواند آن را انكار نمايد. واينكه بعضى ها گفته اند: اين جريان در خواب واقع شده كلامى است ظاهر البطلان ، زيرا اگر خواب مى بود ديگر معجزه وبرهان نبود.

وحال آنكه در روايات دارد كه پيغمبر ما به آسمان عروج كرد واين مضمون را بسيارى از صحابه از قبيل ابن عباس وابن مسعود وجابر بن عبد اللّه وحذيفه وعايشه وام هانى وديگران روايت كرده اند چيزى كه هست در نقل جزئيات آن كم وزياد دارند.

۱ - يا خصوصياتى هستند كه هم اخبار متضمن آنها، متواتر است وبه هيچ وجه نمى توان انكارش نمود وهم اينكه علم ما مى تواند به صحت آنها حكم كند.

۲ - ويا جزئيات وخصوصياتى هستند كه هر چند اخبار در دلالت بر آنها به حد تواتر نمى رسد وليكن از آنجائى كه امورى غير معقول و مخالف با اصول نيستند، وخلاصه عقل حكم به امكان آنها مى كند، كه ما نيز آنها را انكار ننموده ، وتجويزش مى كنيم ، ومى گوئيم ممكن است چنين وقايعى اتفاق افتاده باشد وبا فرض تواتر حكم قطعى مى كنيم كه اينگونه امور در بيدارى اتفاق افتاده .

۳ - ويا امورى است كه ظاهرش با اصول مسلمه ما مخالفت دارند و ليكن وضع رواياتى كه بر آنها دلالت مى كند طورى است كه مى توان ظاهرش را تاءويل نمود ومحمل معقولى برايش درست كرد، دراين صورت از ظاهر آن روايات صرفنظر نموده بر آن معانى معقول حمل مى كنيم ، حملى كه هم با حق بسازد وهم با دليل وروايت .

۴ - ويا امورى است كه نه ظاهرش معقول وصحيح است ونه ممكن است بر محمل صحيحى حملشان نمود، وحمل نمودن آنها به اصطلاح بدون سريش صورت نمى گيرد، اينگونه جزئيات وخصوصيات راجع به معراج را قبول ننموده ادله آنها را رد مى كنيم .

از جمله مطالبى كه در باره معراج جزء دسته اول است ، يعنى مورد يقين است اصل معراج است واينكه اجمالاآن جناب را به معراج برده اند.

واز جمله مطالبى كه جزء دسته دوم است اين است كه آنجناب آسمانها را گشته وانبياء وعرش وسدرة المنتهى وبهشت ودوزخ را ديده است .

ومطالب جزء دسته سوم از قبيل ديدن اهل بهشت وتنعم آنان واهل دوزخ وكيفيت عذاب ايشان است كه مى توان بر اين معنا حمل كرد كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) اسماء وصفات ايشان را ديده و به اصطلاح ليست بهشتيان ودوزخيان را قرائت فرموده است .

ومطالبى كه جزء دسته چهارم است وچاره اى جز طرح وطرد روايات آن نيست ، مطالبى است كه از ظاهر ادله آن تشبيه بر مى آيد مثل سخن گفتن علنى با خدا وديدن خدا وبا اوبر تخت نشستن وامثال آن كه ظاهرش جسمانيت وشباهت خدا به خلق را مى رساند، وخدا از آنها منزه است ، واز همين دسته است آن روايتى كه دارد شكم رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) را شكافته ودل اورا شستند. چون دل آنجناب از هر بدى وعيبى طاهر ومطهر بوده وچنان دلى كه مركز آن همه معارف وعقائد حقه است چگونه احتياج به شستشودارد.

وبسيار خوب گفته است ، جز اينكه بيشتر مثالهائى كه آورده مورد اشكال است ، مثلا گردش در آسمانها وديدن انبياء وامثال آن وهمچنين شكافتن سينه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) وشستشوى آن را از دسته چهارم شمرده وحال آنكه از نظر عقل هيچ اشكالى ندارد. زيرا مى توان گفت همه آنها از باب تمثلات برزخى ويا روحى بوده است ، وروايات معراج پر است از اين نوع تمثلات ، مانند مجسم شدن دنيا در هياءت زنى كه همه رقم زيور دنيائى به خود بسته وتمثل دعوت يهوديت ونصرانيت وديدن انواع نعمت ها وعذابها براى بهشتيان ودوزخيان وامثال اينها.

از جمله مؤ يداتى كه گفتار ما را تاءييد مى كند اختلاف لحن اخبار اين باب است در بيان يك مطلب ، مثلا در بعضى از آنها در باره صعود رسول خدا به آسمان مى گويد كه به وسيله براق صورت گرفته ودر بعضى ديگر بال جبرئيل مده ودر بعضى نردبانى كه يكسرش روى صخره بيت المقدس وسر ديگرش به بام فلك وآسمانها رفته است ، واز اين قبيل اختلاف تعبير در بيان يك حقيقت بسيار است كه اگر كسى بخواهد دقت كند در خلال روايات اين باب بسيار خواهد ديد.

بنابراين از همين جا مى توان حدس زد كه منظور از اين بيانات مجسم ساختن امرى غير جسمى وغير مادى است به صورت امرى مادى به نحوتمثيل ويا تمثيل ووقوع اينگونه تمثيلات در ظواهر كتاب وسنت امرى است واضح كه به هيچ وجه نمى شود انكارش كرد.

وَ آتَيْنَا مُوسى الْكِتَاب وَ جَعَلْنَاهُ هُدًى لِّبَنى إِسرائيلَ أَلّا تَتَّخِذُوا مِن دُونى وَكيلاً(۲)

ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ كانَ عَبْداً شكُوراً(۳)  

إِنْ أَحْسنتُمْ أَحْسنتُمْ لاَنفُسِكُمْ وَ إِنْ أَسأْتمْ فَلَهَا فَإِذَا جَاءَ وَعْدُ الاَخِرَةِ لِيَسئِئُوا وُجُوهَكُمْ وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسجِدَ كمَا دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِيُتَبرُوا مَا عَلَوْا تَتْبِيراً(۷)

عَسى رَبُّكُمْ أَن يَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدتمْ عُدْنَا وَ جَعَلْنَا جَهَنَّمَ لِلْكَافِرِينَ حَصِيراً(۸)

و به موسى كتاب تورات را فرستاديم وآن را وسيله هدايت بنى اسرائيل قرار داديم تا غير من كه خداى عالمم هيچ كس را حافظ و نگهبان فرا نگيرند (۲)

اى فرزندان كسانى كه با نوح (بر كشتى) سوار كرديم ، او بنده شكرگزارى بود (۳)

و در كتاب تورات يا در لوح محفوظ وكتاب تكوين الهى خبر داديم و چنين مقدر كرديم كه شما بنى اسرائيل دو بار حتما در زمين فساد و خونريزى مى كنيد و تسلط و سركشى سخت وظالمانه مى يابيد (يك بار به قتل شعيا و مخالفت آرميا و بار ديگر بقتل زكريا و يحيى مبادرت مى ورزند)(۴)

پس چون وقت انتقام اول فرا رسيد بندگان سخت جنگجو و نيرومند خود را (چون بخت النصر) بر شما برانگيزيم تا آنجا كه در درون خانه هاى شما نيز جستجو كنند واين وعده انتقام ، حتمى خواهد بود (۵)

آنگاه شما را روبروى آنها قرار داده و بر آنها غلبه دهيم وبه مال و فرزندان نيرومند مدد بخشيم وعده جنگجويان شما را بسيار گردانيم (تا بر دشمن و لشكر بخت النصر غلبه كنيد) (۶)

(شما بنى اسرائيل وهمه اهل عالم ) اگر نيكى واحسان كرديد به خود كرده و اگر بدى وستم كرديد باز بخود كرده ايد و آنگاه كه وقت انتقام ظلم هاى شما (كشتن يحيى و زكريا و يا عزم قتل عيسى) فرا رسيد باز بندگانى قوى و جنگ آور را بر شما مسلط مى كنيم تا اثر بيچارگى وخوف واندوه رخسار شما ظاهر شود و به مسجد بيت المقدس ، معبد بزرگ شما - مانند بار اول - داخل شوند و ويران كنند وبه هر چه رسند نابود ساخته و به هر كس تسلط يابند به سختى هلاك گردانند (۷)

اى رسول ما! باز هم به بنى اسرائيل بشارت ده كه اميد است خدا به شما اگر توبه كرده و صالح شويد مهربان گردد و اگر به عصيان و ستمگرى برگرديد ما هم به عقوبت و مجازات شما باز مى گرديم و جهنم را زندان كافران قرار داده ايم (۸)

از ظاهر سياق اين آيات كه در صدر سوره قرار دارند چنين برمى آيد كه در مقام بيان اين معنا است كه سنت الهى در امتها واقوام مختلف انسانى همواره بر اين بوده است كه ايشان را به راه بندگى وتوحيد هدايت نموده ورسيدن به آن را برايشان ممكن ساخته وايشان را در پذيرفتن و نپذيرفتن مخير نموده است ، نعمت هاى دنيا و آخرت را در اختيارشان قرار داد وايشان را به همه رقم اسبابى كه در اطاعت ومعصيت بدان نيازمندند مسلح و مجهز ساخت تا اگر اطاعت واحسان كنند به سعادت دنيا وآخرت پاداششان دهد، واگر گناه وعصيان ورزند به نكال و خوارى در دنيا وعذاب آخرت كيفرشان كند.

بنابراين مى توان گفت كه هفت آيه مذكور به منزله مثالى است كه كيفيت وچگونگى جريان اين سنت عمومى را در بنى اسرائيل مجسم مى سازد، بدين شرح كه خدا بر پيغمبرشان كتاب نازل كرد، و آن را هدايتى قرار داد تا به وسيله آن به سوى خدايشان راه يابند، ودر آن كتاب چنين پيشگوئى كرد كه به زودى ترقى نموده ودر اثر همان ترقى، طغيان و تباهى خواهند ورزيد وخداوند با مسلط نمودن دشمن، بر آن قوم، انتقام سختى از آنان خواهد گرفت و خوارشان خواهد ساخت ودشمن آنقدر از ايشان بكشد واسير كند تا آن كه غرور و طغيانشان فروكش نموده دوباره به سوى اطاعت خدا برمى گردند، در آنوقت خدا هم به نعمت ورحمت خود برگشته باز سر و سامانى به ايشان خواهد داد، باز براى بار دوم طغيان خواهند ورزيد و خدا هم به عذاب خود بر مى گردد.

از اين بيان اين نتيجه به دست مى آيد كه آيات هفتگانه مورد بحث به منزله توطئه وزمينه چينى براى بيان جريان همين سنت است در امت اسلام ، ودر حقيقت اين چند آيه نظير جمله معترضه است ميان آيه اول و آيه نهم.

«'''وَ ءَاتَيْنَا مُوسى الْكِتَاب وَ جَعَلْنَاهُ هُدًى لِّبَنى إِسرائيلَ أَلا تَتَّخِذُوا مِن دُونى وَكيلاً'''»: