تفسیر:نمونه جلد۲۳ بخش۱
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
َسوره قمر
مقدمه
اين سوره در «مكه » نازل شده و داراى ۵۵ آيه است
محتواى سوره «قمر» اين سوره ويژگى سوره هاى مكى كه بحثهاى داغ از مبداء و معاد است در بر دارد، و مخصوصا بيانگر كيفرهاى گروهى از اقوام پيشين است كه بر اثر لجاجت و عناد و پيمودن راه كفر و ظلم و فساد يكى ، پس از ديگر، به عذابهاى كوبنده الهى گرفتار و هلاك شدند. و به دنبال هر يك از اين سرگذشتها جمله و «لقد يسرنا القرآن للذكر فهل من مدكر» «ما قرآن را براى تذكر سهل و آسان ساختيم آيا كسى هست كه پند گيرد تكرار مى كند تا درسى باشد براى مسلمين و كفار. رويهمرفته محتواى اين سوره را در چند بخش مى توان خلاصه كرد: ۱ - آغاز سوره است كه از مساءله نزديكى قيامت و موضوع ((شق القمر» و اصرار مخالفان در انكار آيات الهى سخن مى گويد. ۲ - در بخش ديگر از نخستين قوم سركش و متمرد و لجوج يعنى قوم نوح و مساءله طوفان به صورت فشردهاى بحث مى كند. ۳ - بخش ديگر داستان قوم عاد و عذاب دردناك آنها را شرح مى دهد. ۴ - در چهارمين بخش سخن از قوم ثمود و مخالفت آنها با پيامبرشان صالح است ، و همچنين «معجزه ناقه » و بالاخره مجازات آنها با «صيحه آسمانى » است . ۵ - سپس به سراغ قوم «لوط» مى رود، و ضمن اشاره گويا و فشرده اى
به كفر و انحراف اخلاقى آنها، به قسمتى از عذاب دردناكشان اشاره مى كند. ۶ - در بخش ديگر سخن بسيار كوتاهى از «آل فرعون » و مجازات آنها آمده . ۷ - و در آخرين بخش مقايسه اى ميان اين اقوام و مشركان مكه و مخالفان پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) كرده ، آينده خطرناكى را كه در صورت ادامه اين راه در پيش دارند بازگو مى كند، و سوره را با شرح قسمتى از مجازات مجرمان در قيامت و پاداشهاى عظيم پرهيزگاران پايان مى دهد. آيات سوره غالبا كوتاه و بسيار داغ و تكان دهنده است . نامگذارى سوره به نام «قمر» به مناسبت نخستين آيه اين سوره است كه از «شق القمر» بحث مى كند. فضيلت تلاوت اين سوره در حديثى از پيغمبر گرامى اسلام ميخوانيم : من قراء سورة اقتربت الساعة فى كل غب بعث يوم القيامة و وجهه على صورة القمر ليلة البدر، و من قراءها كل ليلة كان افضل ، و جاء يوم القيامة و وجهه مسفر على وجوه الخلائق : «هر كس سوره اقتربت را يكروز در ميان بخواند روز قيامت در حالى برانگيخته مى شود كه صورتش همچون ماه در شب بدر است ، و هر كس آنرا هر شب بخواند افضل است ، و در قيامت نور و روشنائى صورتش بر ساير خلايق برترى دارد». مسلما اين درخشندگى صورت در صحنه قيامت نشانه ايمان قوى و راستينى است كه در سايه تلاوت اين سوره و تفكر و سپس عمل به آن حاصل شده است نه تلاوت خالى از انديشه و عمل .
آيه ۱-۳
آيه و ترجمه
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اقْترَبَتِ الساعَةُ وَ انشقَّ الْقَمَرُ(۱) وَ إِن يَرَوْا ءَايَةً يُعْرِضوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُّستَمِرُّ(۲) وَ كذَّبُوا وَ اتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ وَ كلُّ أَمْرٍ مُّستَقِرُّ(۳) ترجمه : بنام خداوند بخشنده بخشايشگر ۱ - قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت . ۲ - و هر گاه نشانه و معجزهاى را ببينند اعراض كرده مى گويند: اين سحرى است مستمر! ۳ - آنها (آيات خدا را) تكذيب كردند و از هواى نفسشان پيروى نمودند و هر امرى قرارگاهى دارد. تفسير: ماه شكافته شد! در آيه نخست از دو حادثه مهم سخن به ميان آمده : يكى نزديك شدن قيامت است كه عظيمترين دگرگونى را در عالم آفرينش همراه دارد و سر آغازى
است براى زندگى نوين در جهان ديگر، جهانى كه عظمت و گستردگى آن براى ما زندانيان عالم دنيا قابل درك و توصيف نيست . و حادثه ديگر معجزه بزرگ شق القمر است كه هم دليلى است بر قدرت خداوند بزرگ بر هر چيز و هم نشانه اى است از صدق دعوت پيغمبر گراميش . مى فرمايد: «قيامت نزديك شد و ماه از هم شكافت »! (اقتربت الساعة و انشق القمر). قابل توجه اينكه سوره گذشته (سوره نجم ) با جمله هائى پيرامون نزديكى قيامت پايان گرفت «ازفت الازفة » و اين سوره با همين معنى آغاز مى شود و اين تاكيدى است بر اين موضوع كه قيامت نزديك است گرچه در مقياس عمر دنيا ممكن است هزاران سال طول بكشد، اما با توجه به مجموع عمر اين جهان از يكسو، و با توجه به اينكه تمام عمر دنيا در برابر قيامت لحظه زودگذرى بيش نيست منظور از اين تعبير روشن مى شود. ذكر اين دو حادثه با هم ، همانگونه كه جمعى از مفسران گفته اند، به خاطر آن است كه اصولا ظهور پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) كه آخرين پيامبران الهى است خود از نشانه هاى نزديكى قيامت است ، لذا در حديثى از خود پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) مى خوانيم كه فرمود: بعثت انا و الساعة كهاتين مبعوث شدن من و قيامت همچون اين دو است اشاره به دو انگشت مباركش كه در كنار هم قرار گرفته ). از سوى ديگر شكافتن ماه خود دليلى است بر امكان به هم ريختن نظام كواكب و نمونه كوچكى است از حوادث عظيمى كه در آستانه رستاخيز در اين جهان رخ مى دهد، چرا كه تمامى كواكب و ستارگان و زمين در هم مى ريزند و عالمى نو به جاى آنها ايجاد مى شود. طبق روايات مشهور كه بعضى ادعاى تواتر آن نيز كرده اند مشركان نزد
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) آمدند و گفتند: اگر راست مى گوئى و تو پيامبر خدائى ماه را براى ما دو پاره كن ! فرمود: ((اگر اين كار را كنم ايمان مى آوريد؟ عرض كردند آرى - و آن شب ، شب چهاردهم ماه بود - پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) از پيشگاه پروردگار تقاضا كرد آنچه را خواسته اند به او بدهد ناگهان ماه به دو پاره شد، و رسول الله آنها را يك يك صدا مى زد و مى فرمود: ببينيد))!. در اينكه چگونه ممكن است اين كره عظيم آسمانى شكافته شود، و وجود چنين حادثه اى چه تاثيراتى بر كره زمين و منظومه شمسى ميگذارد؟ و چگونگى جذب دو نيمه ماه بعد از شكافتن ، و اينكه چگونه ممكن است چنين حادثه اى رخ داده باشد و تواريخ جهان ذكرى از آن به ميان نياورند؟ و سؤ الات ديگرى در اين زمينه به خواست خدا در بحث نكات مشروحا از آن سخن خواهيم گفت . نكته اى كه ذكر آن در اينجا لازم است اينكه بعضى از مفسران كه تحت تاثير پاره اى از القائات سوء قرار گرفته اند، و هر گونه انجام عمل خارق عادتى را (جز قرآن ) براى پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) منكر شده اند، با توجه به وضوح آيه فوق و كثرت رواياتى كه در اين زمينه در كتب علماى اسلام نقل شده به زحمت افتاده اند كه چگونه اين خارق عادت را توجيه كنند و طورى از كنار آن بگذرند كه جنبه اعجاز آن نفى شود. ولى حق اين است كه مساءله «شق القمر» به صورت اعجاز انجام گرفته ، و آيات بعد شواهد روشنى بر اين امر در بر دارد، چه خوب بود آنها در آن اعتقاد نادرست تجديد نظر ميكردند تا بدانند كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) نيز معجزات و خارق عادتى داشته ، و اگر آياتى از قرآن آنرا نفى مى كند اشاره به «معجزات اقتراحى » است كه گروهى بهانهجو مطرح مى كردند، نه قصد پذيرش حق
داشتند، و نه بعد از انجام آن تسليم حق مى شدند، ولى معجزاتى كه براى تحقيق حقيقت مطالبه مى شد از سوى پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله ) انجام مى گرفت ، و شواهد فراوانى بر اين امر در تاريخ زندگى آن حضرت وجود دارد. سپس قرآن مى افزايد: «مخالفان لجوج هنگامى كه نشان و معجزه اى را بر صدق دعوت تو مى بينند اعراض كرده ، مى گويند اين سحرى است مستمر»! (و ان يروا آية يعرضوا و يقولوا سحر مستمر). تعبير به «مستمر» اشاره به اين است كه آنها معجزات مكررى از پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) ديده بودند كه شق القمر ادامه آن بود، آنها همه را بر تداوم سحر حمل مى كردند، و آنرا «سحرى مستمر» مى پنداشتند، هر چند اين تهمت بهانه اى بود براى عدم تسليم در مقابل حق . بعضى از مفسران «مستمر» را به معنى «قوتمند» تفسير كرده اند (چنانكه مى گويند حبل مرير يعنى طناب محكم ) و بعضى آنرا به معنى «گذرا و ناپايدار» تفسير نموده ولى ظاهر همان تفسير اول است . در آيه بعد به نكته مخالفت آنها، و همچنين به نتيجه شوم اين مخالفت ، اشاره كرده ، مى افزايد: «آنها تكذيب كردند، و از هواى نفسشان پيروى نمودند، و هر امرى قرارگاهى دارد» (و كذبوا و اتبعوا اهوائهم و كل امر مستقر). سرچشمه مخالفت آنها و تكذيب پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) يا تكذيب معجزات و دلائل او، و همچنين تكذيب رستاخيز و قيامت ، پيروى از هواى نفس بود، تعصبها و لجاجتها و خودخواهيها به آنها اجازه نمى داد كه در برابر حق تسليم شوند،
و از سوى ديگر علاقه به بى بند و بارى براى كامجوئى از لذات بدون هيچ قيد و شرط، و آلودگى به هر گناه و ستم ، مانع از اين بود كه دعوت حق را پذيرا شوند، چرا كه قبول اين دعوت مسئوليت آفرين بود. آرى هميشه چنين بوده ، و همواره چنان خواهد بود كه مانع بزرگ در مسير حق هواپرستى است . منظور از جمله «و كل امر مستقر»: «هر چيز قرارگاهى دارد» اين است كه هر كس به سزاى عمل خويش مى رسد، قرارگاه نيكى نيكانند، و قرارگاه شر بدانند. اين تعبير احتمالا اشاره به اين حقيقت است كه هيچ چيز در اين عالم از ميان نمى رود، و هر كار نيك و بدى ثابت و باقى مى ماند تا انسان جزاى آنرا ببيند. اين احتمال نيز در تفسير آيه فوق داده شده است كه تكذيبها و اتهامات نمى تواند براى هميشه چهره حق را بپوشاند، بلكه همه چيز به سوى قرارگاه خويش پيش مى روند، و چيزى نمى گذرد كه چهره زيباى حق آشكار، و چهره زشت و منفور باطل نيز ظاهر مى گردد، و اين يك سنت الهى در عالم هستى است . اين تفسيرها منافاتى با يكديگر ندارد، و ممكن است همه آنها در مفهوم آيه جمع باشد.
نكته ها:
شقّالقمر يك معجزه بزرگ پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله )
گرچه بعضى از كوتاه نظران اصرار دارند كه اين معجزه را طورى توجيه كنند كه از صورت يك خارق العاده خارج شود، چنانكه گفته اند: آيه فوق از آينده خبر مى دهد، و مربوط به «اشراط ساعت » يعنى حوادث قبل از قيامت است ، ولى قرائن متعددى در آيه وجود دارد كه تاءكيد بر وقوع يك اعجاز مى كند، از جمله ذكر اين موضوع به صورت «فعل ماضى » كه نشان مى دهد «شق القمر» واقع شده است ، همانگونه كه نزديكى رستاخيز با ظهور آخرين پيامبر نيز تحقق يافته . بعلاوه اگر سخن از معجزه نباشد هيچ تناسبى با نسبت سحر به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) كه در آيه بعد آمده است ندارد، و همچنين با جمله «و كذبوا و اتبعوا اهوائهم » كه خبر از تكذيب آنها مى دهد هماهنگ نيست . افزون بر اينها روايات فراوانى در كتب اسلامى در زمينه وقوع اين اعجاز نقل شده كه در حد شهرت يا تواتر است ، و لذا قابل انكار نمى باشد در اينجا به گفتارى از «فخر رازى » و «طبرسى » دو مفسر معروف اهل سنت و شيعه اشاره مى كنيم ، فخر رازى مى گويد: ((عموم مفسران معتقدند مراد از آيه اين است كه ماه شكافته شد، و روايات صحيحى نيز بر اين معنى دلالت مى كند، و امكان عقلى آن نيز جاى ترديد نيست ، و از سوى ديگر پيامبر صادق (صلى اللّه عليه و آله ) از آن خبر داده ، بنابراين بايد آنرا پذيرفت ، اما داستان عدم خرق و التيام در افلاك (طبق عقيده ابطال شده بطلميوسى ) مطلبى بى اساس و غير علمى است ، چرا كه با دلائل عقلى ثابت شده كه خرق و تخريب در آسمانها كاملا ممكن است )). مرحوم طبرسى نيز در «مجمع البيان » مى گويد: مفسران اين آيه را
مربوط به معجزه شق القمر در زمان پيامبر اكرم (صلى اللّه عليه و آله ) مى دانند، سپس تنها كسى را كه در جهت مخالف اين عقيده نام مى برد عطا و حسن و بلخى است كه با بى اعتنائى از قول آنها مى گذرد. بعضى نقل كرده اند كه «حذيفه » صحابى مشهور داستان شق القمر را در حضور جمع كثيرى در مسجد مدائن نقل كرد و هيچكس بر او ايراد نگرفت ، با اينكه بسيارى از حاضران عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) را درك كرده بودند (اين حديث را در المنثور و قرطبى در ذيل آيه مورد بحث آورده اند). بنابراين نه با توجه به خود آيه و قرائن موجود در آن ، و نه از نظر روايات ، و اقوال مفسران ، موضوع شق القمر قابل انكار نيست ، البته در اينجا سؤ الاتى وجود دارد كه به پاسخ آن خواهيم پرداخت .
شقّالقمر از نظر علوم روز
از سؤ الات مهمى كه در اين بحث مطرح است اين است كه وقوع انشقاق و شكاف در اجرام آسمانى اصولا امكان دارد؟ يا اينكه علم آنرا به كلى نفى مى كند؟ پاسخ اين سؤ ال با توجه به مطالعات و اكتشافات دانشمندان فلكى چندان پيچيده نيست ، زيرا اكتشافات مى گويد: چنين چيزى نه تنها محال نيست ، بلكه بارها نمونه هاى آن مشاهده شده ، هر چند در هر كدام عوامل خاصى مؤ ثر بوده است . به تعبير ديگر: كرارا در دستگاه منظومه شمسى و ساير كرات آسمانى انشقاقها و انفجارهائى روى داده است كه براى نمونه موارد زير را يادآور مى شويم :
الف - پيدايش منظومه شمسى - اين نظريه از سوى همه دانشمندان پذيرفته شده است كه تمام كرات منظومه شمسى در آغاز جزء خورشيد بود كه بعدا از آن جدا شده ، و هر يك در مدار خود به گردش درآمده است . منتها درباره عامل اين جدائى گفتگو است : «لاپلاس » معتقد است عامل اين جدائى «نيروى گريز از مركز» در منطقه استوائى خورشيد بوده ، به اين معنى كه در آن هنگام كه خورشيد به صورت توده گاز سوزانى بود (و هم اكنون نيز چنين است ) و به دور خود گردش ميكرد سرعت اين گردش در منطقه استوائى سبب شد كه قطعاتى از آن جدا گردد، و در فضا پراكنده شود، و به دور مركز اصلى يعنى خورشيد به گردش درآيد)). ولى تحقيقات بعضى ديگر از دانشمندان بعد از لاپلاس منتهى به فرضيه ديگرى شده كه عامل اين جدائى را وقوع جزر و مدهاى شديدى در سطح خورشيد بر اثر عبور يك ستاره عظيم از نزديكى آن مى شمرد. طرفداران اين فرضيه كه حركت وضعى خورشيد را در آن روزگار كافى براى توجيه جدائى قطعاتى از آن نمى دانند دست به سوى اين فرضيه دراز كرده ، مى گويند: اين جزر و مد، امواج عظيمى در سطح خورشيد به وجود آورد، درست همانند سقوط قطعه سنگ عظيمى در يك اقيانوس ، و بر اثر آن قطعاتى از خورشيد يكى پس از ديگرى به خارج پرتاب شد، و به گرد كره مادر به گردش درآمد. در هر حال عامل جدائى هر چه باشد مانع از اين نيست كه همه معتقدند پيدايش منظومه شمسى از طريق انشقاق و جدائيها صورت گرفته است . ب - «آستروئيدها» - «استروئيدها» قطعات سنگهاى عظيم آسمانى هستند كه به دور منظومه شمسى در گردشند، و گاهى از آنها به كرات كوچك
و «شبه سيارات » تعبير مى كنند، بزرگى چنان است كه قطر آن به ۲۵ كيلومتر مى رسد، ولى غالبا از اين كوچكترند. دانشمندان عقيده دارند آستروئيدها بقاياى سياره عظيمى هستند كه در مدارى ميان مدار «مريخ » و مدار «مشترى » در حركت بوده ، سپس براثر عوامل نامعلومى منفجر و شكافته شده است . تاكنون بيش از ۵ هزار آستروئيد كشف و مشاهده شده ، و عده زيادى از آنها كه بزرگتر هستند نامگذارى ، و حجم و مقدار و مدت حركت آنها به دور خورشيد محاسبه شده است ، بعضى از فضاشناسان براى آستروئيدها اهميت خاصى قائلند، و معتقدند احيانا مى توان از آنها به عنوان پايگاهى براى مسافرت به نقاط دور دست فضا استفاده كرد! اين نمونه ديگرى از انشقاق در اجرام آسمانى است . ج - «شهابها» «شهابها» سنگهاى بسيار كوچك آسمانى هستند كه گاه از اندازه فندق تجاوز نمى كنند، و به هر حال با سرعت شديدى در مدار خاصى بر گرد خورشيد در گردشند، و گاه كه مسير آنها با مدار كره زمين تقاطع پيدا مى كند، به سوى زمين جذب مى شوند. اين سنگهاى كوچك بر اثر شدت برخورد با هوائى كه زمين را احاطه كرده ، به خاطر سرعت سرسام آورى كه دارند، داغ و برافروخته و مشتعل مى شوند، و ما به صورت يك خط نورانى زيبا در لابلاى جو زمين آنها را مشاهده مى كنيم ، و از آن به تير شهاب تعبير مى نمائيم . و گاه تصور مى كنيم كه ستاره دور دستى است كه سقوط مى كند، در حالى كه شهاب كوچكى است كه در فاصله بسيار نزديكى آتش گرفته ، و سپس خاكستر مى شود. مدار گردش شهابها با مدار زمين در دو نقطه تماس دارد، به همين دليل
در مردادماه و آبانماه كه دو نقطه تقاطع دو مدار است شهابها بيشتر ديده مى شوند. دانشمندان مى گويند: اينها بقاياى ستاره دنباله دارى است كه براثر حوادث نامعلومى منفجر و از هم شكافته شده است . اين هم نمونه ديگرى از انشقاق در كرات آسمانى . به هر حال مساءله انفجار و انشقاق در كرات آسمانى امرى بى سابقه نيست ، و هرگز از نظر علم محال نمى باشد تا گفته شود اعجاز به محال تعلق نمى گيرد. اينها همه در مورد انشقاق است ولى بازگشت آن به حال معمولى بر اثر نيروى جاذبه اى كه ميان دو قطعه وجود دارد كاملا امكانپذير است . گرچه در هيئت قديم كه بر محور عقيده «بطلميوس » و افلاك نه گانه پوست پيازى اش ، دور مى زد، چنان اين افلاك بلورين به هم پيوسته بودند كه خرق و التيام آنها از نظر جمعى محال بود، و لذا پيروان اين عقيده هم معراج جسمانى را منكر بودند، و هم شق القمر را، چرا كه موجب شكافته شدن و سپس التيام در افلاك بود، ولى امروز كه فرضيه هيئت بطلميوسى به دست افسانه ها و اسطوره هاى خيالى سپرده شده ، و اثرى از آن افلاك نهگانه باقى نمانده ، زمينه اى براى اين سخنان باقى نيست . شايد اين نكته نياز به يادآورى ندارد كه شق القمر تحت يك عامل طبيعى معمولى صورت نگرفت ، بلكه جنبه اعجاز داشت ، ولى چون اعجاز به محالات تعلق نمى گيرد منظور در اينجا بيان امكان اين مطلب بود (دقت كنيد).
شق القمر از نظر تاريخى
ايراد ديگرى كه بعضى از ناآگاهان به مساءله «شق القمر» دارند اين است كه اگر اين امر حقيقتى داشت با آن همه اهميتى كه دارد بايد در تواريخ جهان ثبت گردد، در حالى كه چنين نيست . ولى براى اينكه روشن شود اين ايراد تا چه حد قابل اهميت است ، بايد تجزيه و تحليلى روى جهات مختلف اين مساءله صورت گيرد: الف - بايد توجه داشت كه ماه همواره در نيمى از كره زمين قابل رؤ يت است ، نه در تمام آن ، بنابراين نيمى از مردم روى زمين از اين حساب خارجند. ب - در نيمى از همين نيم كره نيز اكثريت قريب به اتفاق آنها در خوابند، زيرا بعد از نيمه شب است ، به اين ترتيب تنها يك چهارم مردم جهان مى توانند از چنين حادثه اى با خبر شوند. ج - در بخش قابل رؤ يت نيز هيچ مانعى ندارد كه قسمتهاى قابل توجهى از آسمان ابرى ، و چهره ماه با ابر پوشيده شده باشد. د - حوادث آسمانى در صورتى جلب توجه افراد مى كند كه يا مانند صاعقه ها تواءم با سر و صداى شديد باشد، يا مانند خسوف و كسوف كلى نور به طور كامل قطع شود، آن هم براى يك مدت نسبتا طولانى . به همين دليل در خسوفهاى جزئى و ماه گرفتگيهاى مختصر اگر قبلا از طرف منجمين اعلام نشود كمتر كسى با خبر مى گردد، و حتى گاه بسيارى از مردم از خسوف كلى نيز بى خبر مى مانند. تنها دانشمندانى كه اجرام آسمانى و ماه را رصد مى كنند و يا كسانى كه تصادفا چشم آنها به آسمان بيفتد ممكن است از چنين جريانى با خبر شوند، و عده اى ديگر را نيز با خبر سازند.
بنابراين چنين حادثه كوتاه مدتى آنطور كه ابتدا تصور مى شود مايه جلب توجه عمومى مردم جهان نيست ، مخصوصا مردم آن زمان كه اصولا براى اجرام آسمانى اهميت كمترى قائل بودند. ه - بعلاوه وسائل ثبت مطالب در تاريخ و نشر آن در آن زمانها محدود بود، و حتى تعداد باسوادها بسيار كم بودند، و كتابها خطى بود، مثل امروز نبود كه حوادث مهم ، برق آسا به وسيله راديوها و تلويزيونها و مطبوعات در سراسر جهان نشر شود. با توجه به اين جهات و جهات ديگر هرگز نمى توان از عدم ذكر اين حادثه در غير تواريخ اسلامى تعجب كرد، و آنرا دليل بر نفى آن گرفت .
تاريخ وقوع اين معجزه بزرگ
در اينكه شق القمر در مكه و قبل از هجرت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) واقع شده در ميان مفسران و روات حديث بحثى نيست ، ولى از بعضى روايات استفاده مى شود اين امر در آغاز بعثت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) بوده در حالى كه از بعضى ديگر برمى آيد كه اين امر نزديك هجرت و در اواخر دوران مكه روى داده است ، آنهم بنا به تقاضاى حقيقت جويانى بود كه از مدينه خدمت پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) آمدند و در عقبه با او بيعت كردند. و نيز در بعضى روايات مى خوانيم كه علت پيشنهاد شق القمر به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله ) اين بود كه مى گفتند سحر در امور زمينى اثر مى گذارد، ما ميخواهيم مطمئن شويم كه معجزات محمد (صلى اللّه عليه و آله ) سحر نيست .
حتى جمعى از متعصبان لجوج بعد از ديدن اين معجزه بزرگ گفتند ما قبول نخواهيم كرد مگر اينكه كاروانهاى شام و يمن فرارسند، و از آنها سؤ ال كنيم : آيا آنها در مسير خود چنين چيزى را ديده اند، اما هنگامى كه مسافران گفتند ديده ايم باز ايمان نياوردند!. آخرين نكتهاى كه ذكر آن نيز در اينجا لازم است اينكه : اين معجزه بزرگ همانند بسيارى از معجزات ديگر در تواريخ و روايات ضعيف با خرافاتى آميخته شده كه چهره آنرا در نظر انديشمندان دگرگون ساخته است ، مانند فرود آمدن قطعه اى از ماه به روى زمين ، ولى بايد با دقت اين خرافات را از آن جدا كرد تا چهره اصلى معجزه كه جنبه علمى دارد لوث نشود.
آيه ۴-۸
آيه و ترجمه
وَ لَقَدْ جَاءَهُم مِّنَ الاَنبَاءِ مَا فِيهِ مُزْدَجَرٌ(۴) حِكمَةُ بَلِغَةٌ فَمَا تُغْنِ النُّذُرُ(۵) فَتَوَلَّ عَنْهُمْ يَوْمَ يَدْعُ الدَّاع إِلى شىْءٍ نُّكرٍ(۶) خُشعاً أَبْصرُهُمْ يخْرُجُونَ مِنَ الاَجْدَاثِ كَأَنهُمْ جَرَادٌ مُّنتَشِرٌ(۷) مُّهْطِعِينَ إِلى الدَّاع يَقُولُ الْكَفِرُونَ هَذَا يَوْمٌ عَسِرٌ(۸) ترجمه : ۴ - به اندازه كافى براى انزجار از بديها اخبار (انبيا و امتهاى پيشين ) به آنها رسيده است . ۵ - اين آيات ، حكمت بالغه الهى است اما انذارها (براى افراد لجوج ) مفيد نيست . ۶ - بنابراين از آنها روى گردان و روزى را به يادآور كه دعوت كننده الهى مردم را به امر وحشتناكى دعوت مى كند (دعوت به حساب اعمال ). ۷ - آنها از قبرها خارج مى شوند در حالى كه چشمهايشان از وحشت به زير افتاده و (بى هدف ) همچون ملخهاى پراكنده به هر سو مى دوند! ۸ - در حالى كه (بر اثر وحشت و اضطراب ) به سوى اين دعوت كننده گردن مى كشند و كافران مى گويند امروز روز سخت و دردناكى است .
تفسير: آن روز كه همه از قبرها خارج مى شوند به دنبال بحثى كه در آيات قبل پيرامون جمعى از كفار كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله ) را تكذيب كردند و در برابر هيچ معجزه اى سر تسليم فرود نمى آوردند آمده ، در آيات مورد بحث تشريح بيشترى درباره اينگونه افراد و همچنين سرنوشت دردناك آنها در قيامت آمده است . نخست مى فرمايد: چنان نيست كه اين گروه بى خبر باشند بلكه «اخبارى كه مى تواند موجب انزجار آنها از زشتيها و بديها شود به اندازه كافى براى آنها آمده است » (و لقد جائهم من الانباء ما فيه مزدجر). بنابراين كمبودى در تبليغ داعيان الهى نبوده ، «هر چه هست از قامت ناساز بى اندام خود آنهاست » نه گوش شنوائى دارند، نه روح حقطلبى ، و نه اين مقدار از تقوى كه آنها را دعوت به تحقيق و تدبر در آيات الهى كند. منظور از «انباء» (اخبار) همان خبرهاى امتهاى پيشين و اقوامى است كه به عذابهاى گوناگون هلاك شدند، و نيز اخبار قيامت و مجازات ظالمان و كافران كه در قرآن از روى آنها پرده برداشته شده است . سپس مى افزايد: «اين آيات حكمت بالغه الهى است ، و اندرزهائى است عميق و رسا، اما اين انذارها براى اين افراد لجوج مفيد نيست ، و به حال آنها سودى ندارد» (حكمة بالغة فما تغن النذر).
خلاصه اينكه در «فاعليت فاعل » هيچ نقصى نيست ، هر چه هست در قابليت قابل ، و گرنه آيات الهى ، پيامبران بزرگ ، اخبارى كه از امم پيشين رسيده ، و خبرهائى كه از قيامت به آنها داده مى شود هر كدام حكمتى بالغ و رساست كه مى تواند در روح و جان آنها اثر بگذارد اگر كمترين آمادگى روحى وجود داشته باشد. در آيه بعد مى فرمايد: «اكنون كه اين بيگانگان از حق ابدا آمادگى پذيرش را ندارند آنها را به حال خود واگذار، و از آنان روى گردان و به سراغ دلهاى آماده رو» (فتول عنهم ). «و روزى را به يادآور كه دعوت كننده الهى مردم را به امر وحشتناكى دعوت مى كند» دعوت به حساب و بررسى نامه اعمال (يوم يدع الداع الى شى ء نكر). بنابراين جمله «يوم يدع الداع » جمله مستقلى است كه از جمله «فتول عنهم » جدا است ، هر چند بعضى آنرا دنباله جمله قبل دانسته اند مى گويند منظور اين است در روز قيامت كه دعوت كننده الهى را مى خواند و آنها دست به دامن تو براى شفاعت مى زنند از آنان روى بگردان ، ولى اين تفسير بسيار بعيد به نظر مى رسد. اين «دعوت كننده » خدا است ؟ يا فرشتگان او؟ و يا اسرافيل كه با نفخ صور مردم را به رستاخيز دعوت مى كند؟ و يا همه اينهاست ؟ مفسران احتمالات
مختلفى داده اند، ولى با توجه به آيه ۵۲ سوره اسراء كه مى فرمايد: يوم يدعوكم فتستجيبون بحمده : «به خاطر بياوريد روزى را كه خداوند شما را از قبرهايتان فرامى خواند شما هم اجابت مى كنيد در حالى كه حمد او مى گوئيد» معنى اول مناسبتر است ، هر چند آيات آينده تناسب بيشترى با اين معنى دارد كه منظور فرشتگان و ماموران حساب و جزا بوده باشند. منظور از «شى ء نكر» (مطلب ناشناخته ) يا حسابرسى دقيق الهى است كه تا آنروز براى آنها ناشناخته بوده ، و يا عذابهائى است ناشناخته كه هرگز باور نمى كردند، و يا همه اينها، چرا كه قيامت در همه معيارهايش براى انسانها ناشناخته است . در آيه بعد به توضيح بيشترى در همين زمينه پرداخته مى گويد: «آنها از قبرهاى خارج مى شوند در حالى كه چشمهايشان از شدت وحشت به زير افتاده ، و بدون هدف همچون ملخهاى پراكنده به هر سو مى دوند»! (خشعا ابصارهم يخرجون من الاجداث كانهم جراد منتشر)! نسبت «خشوع » به «چشمها» به خاطر آن است كه صحنه آنقدر هولناك است كه تاب تماشاى آنرا ندارند، لذا چشم از آن برمى گيرند و به زير مى اندازند. و تشبيه به «ملخهاى پراكنده » به تناسب اين است كه توده ملخها بر خلاف بسيارى از پرندگانى كه به هنگام حركت دستجمعى با نظم و ترتيب خاصى حركت مى كنند هرگز نظم و ترتيبى ندارند، در هم فرومى روند و بى هدف به هر سو روانه مى شوند، بعلاوه آنها همچون ملخها در آن روز موجوداتى ضعيف
و ناتوانند. آرى اين كوردلان بى خبر در آن روز چنان وحشت زده مى شوند كه مانند مستها بى توجه به هر طرف رو مى آورند و به يكديگر مى خورند، گوئى از خود بى خود شده اند، چنانكه در آيه ۲ سوره حج مى خوانيم : و ترى الناس سكارى و ما هم بسكارى : «در آن روز مردم را مست ميبينى و مست نيستند». در حقيقت اين تشبيه همانند مطلبى است كه در آيه ۴ سوره قارعه آمده است يوم يكون الناس كالفراش المبثوث : «به خاطر بياوريد روزى را كه مردم همچون پروانه هاى پراكنده اى هستند»! سپس مى افزايد: «هنگامى كه آنها به دنبال اين دعوت از قبرها خارج مى شوند از شدت وحشت به سوى فرشتگان دعوت كننده گردن مى كشند» (مهطعين الى الداع ). «مهطعين » از ماده «اهطاع » به معنى گردن كشيدن است ، و بعضى آنرا به معنى خيره نگاه كردن ، يا به سوى چيزى به سرعت دويدن ، تفسير كرده اند، و هر يك از اين معانى در تفسير آيه محتمل است ، هر چند معنى اول مناسبتر به نظر مى رسد، چرا كه وقتى انسان صداى وحشتناكى را مى شنود فورا گردن مى كشد و به مبدء صدا متوجه مى شود، البته مانعى ندارد كه همه اينها با هم در مفهوم آيه جمع باشد، به اين ترتيب كه آنها با شنيدن صداى دعوت كننده الهى به سوى او گردن مى كشند، سپس خيره نگاه مى كنند، و بعد با سرعت به سوى او مى روند، و در دادگاه الهى حاضر مى شوند. اينجاست كه وحشت از حوادث سخت آن روز سراپاى آنها را فرامى گيرد، لذا در دنباله آيه مى افزايد: «كافران مى گويند: امروز روز سخت و دردناكى است »! (يقول الكافرون هذا يوم عسر).
و به راستى روز سختى است ، چرا كه خداوند نيز بر اين معنى صحه گذارده و در آيه ۲۶ سوره فرقان مى فرمايد: و كان يوما على الكافرين عسيرا «آن روز روزى است سخت براى كافران ». ولى از اين تعبير استفاده مى شود كه آن روز براى مؤ منان روز سختى نيست !
نكته :
چرا قيامت روز بسيار سختى است ؟ چرا روز سختى نباشد؟ در حالى كه تمام عوامل ترس و وحشت ، مجرمان را احاطه مى كند. از يكسو، هنگامى كه نامه اعمالشان به دست آنها داده مى شود، فريادشان برمى خيزد: يا ويلتنا ما لهذا الكتاب لايغادر صغيرة و لاكبيرة الا احصاها: «اى واى بر ما! اين نامه اعمال كيست كه هيچ كار بزرگ و كوچكى نيست مگر اينكه در آن منعكس است »؟ (كهف ۴۹). از سوى ديگر، اگر كمترين كار نيك يا بد انجام داده باشند حساب همه آنها با نهايت دقت بررسى مى شود: ان تك مثقال حبة من خردل فتكن فى صخرة او فى السموات او فى الارض يات بها الله ان الله لطيف خبير: اگر به اندازه وزن دانه خردلى (عمل نيك يا بد) در دل سنگى يا در گوشه اى از آسمانها يا زمين نهفته باشد خداوند آنرا براى حساب حاضر مى سازد، چرا كه خداوند دقيق و آگاه است )) (لقمان ۱۶). از سوى سوم ، در آنجا هيچگونه راه جبرانى وجود ندارد، و هيچ عذرى مسموع نيست ، و راه بازگشت مطلقا بسته است ، چنانكه قرآن مى فرمايد:
و اتقوا يوما لا تجزى نفس عن نفس شيئا و لا يقبل منها شفاعة و لا يؤ خذ منها عدل و لا هم ينصرون : «از آن روز بترسيد كه كسى جاى ديگرى را در مجازات نمى گيرد، و نه شفاعتى از او پذيرفته مى شود، و نه غرامت و بدل قبول خواهد شد، و نه كسى به يارى آنها برمى خيزد» (بقره - ۴۸). و نيز مى خوانيم : و لو ترى اذ وقفوا على النار فقالوا يا ليتنا نرد و لا نكذب بايات ربنا و نكون من المؤ منين : «اگر حال آنها را ببينى هنگامى كه در برابر آتش دوزخ ايستاده اند و مى گويند ايكاش بار ديگر به دنيا باز مى گشتيم و آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم و از مؤ منان بوديم » (ولى از آنها پذيرفته نمى شود) (انعام ۲۷). و از سوى چهارم عذاب الهى به اندازه اى شديد است كه مادران ، فرزندان خود را فراموش كرده ، بارداران سقط جنين مى كنند، و مردم گيج و مست به نظر مى رسند در حالى كه مست نيستند، ولى عذاب خداوند شديد است )) ((يوم ترونها تذهل كل مرضعة عما ارضعت و تضع كل ذات حمل حملها و ترى الناس سكارى و ما هم بسكارى و لكن عذاب الله شديد (حج ۲). به اين دليل «گنهكاران به قدرى گرفتار اضطراب و وحشت مى شوند كه دوست دارند هر چه در جهان است بدهند و از عذاب الهى نجات يابند، يود المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذ ببنيه و صاحبته و اخيه و فصيلته التى تؤ يه و من فى الارض جميعا ثم ينجيه كلا انها لظى : ((مجرم آرزو مى كند براى نجات از عذاب آن روز فرزندانش را بدهد، و همسر و خويشاوندانش را كه در مشكلات پناهگاه او بودند، تمام كسانى را كه در روى زمين هستند فدا كند تا از عذاب الهى رهائى يابد، اما فايده اى ندارد، آتش برافروخته جهنم
است كه در انتظار اوست » (معارج ۱۱ تا ۱۵). آيا با اين اوصاف و اوصاف تكان دهنده ديگرى كه در ساير آيات قرآن منعكس است ممكن است آن روز، روز سخت و دردناك و اندوه زائى نباشد؟ (خداوند همه ما را در پناه لطفش در آن روز محفوظ دارد). اينجاست كه وحشت از حوادث سخت آن روز سراپاى آنها را فرامى گيرد، لذا در دنباله آيه مى افزايد: «كافران مى گويند: امروز روز سخت و دردناكى است »! (يقول الكافرون هذا يوم عسر).
و به راستى روز سختى است ، چرا كه خداوند نيز بر اين معنى صحه گذارده و در آيه ۲۶ سوره فرقان مى فرمايد: و كان يوما على الكافرين عسيرا «آن روز روزى است سخت براى كافران ». ولى از اين تعبير استفاده مى شود كه آن روز براى مؤ منان روز سختى نيست !
نكته :
چرا قيامت روز بسيار سختى است ؟ چرا روز سختى نباشد؟ در حالى كه تمام عوامل ترس و وحشت ، مجرمان را احاطه مى كند. از يكسو، هنگامى كه نامه اعمالشان به دست آنها داده مى شود، فريادشان برمى خيزد: يا ويلتنا ما لهذا الكتاب لايغادر صغيرة و لاكبيرة الا احصاها: «اى واى بر ما! اين نامه اعمال كيست كه هيچ كار بزرگ و كوچكى نيست مگر اينكه در آن منعكس است »؟ (كهف ۴۹). از سوى ديگر، اگر كمترين كار نيك يا بد انجام داده باشند حساب همه آنها با نهايت دقت بررسى مى شود: ان تك مثقال حبة من خردل فتكن فى صخرة او فى السموات او فى الارض يات بها الله ان الله لطيف خبير: اگر به اندازه وزن دانه خردلى (عمل نيك يا بد) در دل سنگى يا در گوشه اى از آسمانها يا زمين نهفته باشد خداوند آنرا براى حساب حاضر مى سازد، چرا كه خداوند دقيق و آگاه است )) (لقمان ۱۶). از سوى سوم ، در آنجا هيچگونه راه جبرانى وجود ندارد، و هيچ عذرى مسموع نيست ، و راه بازگشت مطلقا بسته است ، چنانكه قرآن مى فرمايد:
و اتقوا يوما لا تجزى نفس عن نفس شيئا و لا يقبل منها شفاعة و لا يؤ خذ منها عدل و لا هم ينصرون : «از آن روز بترسيد كه كسى جاى ديگرى را در مجازات نمى گيرد، و نه شفاعتى از او پذيرفته مى شود، و نه غرامت و بدل قبول خواهد شد، و نه كسى به يارى آنها برمى خيزد» (بقره - ۴۸). و نيز مى خوانيم : و لو ترى اذ وقفوا على النار فقالوا يا ليتنا نرد و لا نكذب بايات ربنا و نكون من المؤ منين : «اگر حال آنها را ببينى هنگامى كه در برابر آتش دوزخ ايستاده اند و مى گويند ايكاش بار ديگر به دنيا باز مى گشتيم و آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كرديم و از مؤ منان بوديم » (ولى از آنها پذيرفته نمى شود) (انعام ۲۷). و از سوى چهارم عذاب الهى به اندازه اى شديد است كه مادران ، فرزندان خود را فراموش كرده ، بارداران سقط جنين مى كنند، و مردم گيج و مست به نظر مى رسند در حالى كه مست نيستند، ولى عذاب خداوند شديد است )) ((يوم ترونها تذهل كل مرضعة عما ارضعت و تضع كل ذات حمل حملها و ترى الناس سكارى و ما هم بسكارى و لكن عذاب الله شديد (حج ۲). به اين دليل «گنهكاران به قدرى گرفتار اضطراب و وحشت مى شوند كه دوست دارند هر چه در جهان است بدهند و از عذاب الهى نجات يابند، يود المجرم لو يفتدى من عذاب يومئذ ببنيه و صاحبته و اخيه و فصيلته التى تؤ يه و من فى الارض جميعا ثم ينجيه كلا انها لظى : ((مجرم آرزو مى كند براى نجات از عذاب آن روز فرزندانش را بدهد، و همسر و خويشاوندانش را كه در مشكلات پناهگاه او بودند، تمام كسانى را كه در روى زمين هستند فدا كند تا از عذاب الهى رهائى يابد، اما فايده اى ندارد، آتش برافروخته جهنم
است كه در انتظار اوست » (معارج ۱۱ تا ۱۵). آيا با اين اوصاف و اوصاف تكان دهنده ديگرى كه در ساير آيات قرآن منعكس است ممكن است آن روز، روز سخت و دردناك و اندوه زائى نباشد؟ (خداوند همه ما را در پناه لطفش در آن روز محفوظ دارد).
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
