تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۱۷
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
و نيز در آن كتاب است كه ابن مردويه از حسين بن على روايت كرده كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) را روزى اندوهناك ديدند، واز آن جناب سبب اندوهش را پرسيدند؟ فرمود: در خواب به من نمايان شد كه گويا بنى اميه اين منبر مرا دست به دست مى گردانند وگفته شد يا رسول اللّه (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) غم مخور دنيا است كه ايشان از آن برخوردار مى شوند (در عوض از آخرت بهره اى ندارند) سپس خداى تعالى اين آيه را فرستاد: «و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للنّاس».
باز در همان كتاب آمده كه ابن ابى حاتم وابن مردويه وبيهقى در كتاب دلائل وابن عساكر از سعيد بن مسيب روايت كرده اند كه گفت رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) در عالم رؤ يا بنى اميه را ديد كه بر بالاى منبرش رفته اند به همين خاطر اندوهناك شد، خداوند وحى فرستاد كه غم مخور دنيائى است كه به دست مى آورند (و در آخرت بهره اى ندارند) رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) خوشحال شد، واين است معناى آيه ((و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك ا لافتنة للناس (( يعنى ما اين پيشامد را مايه امتحان مردم قرار داديم.
مؤلف : اين روايت را تفسير برهان هم از ثعلبى نقل كرده كه اودر تفسير خود بدون ذكر سند از سعيد بن مسيب روايت كرده است.
و در تفسير برهان از كتاب فضيله الحسين بدون ذكر سند از ابى هريره روايت كرده كه گفت: روزى رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) فرمود: در عالم رؤ يا بنى الحكم ويا بنى العاص را ديدم كه بر فراز منبرم جست آنطور كه ميمونها بالا و پائين مى روند، آن روز رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) آنقدر ناراحت به نظر مى رسيد كه توگوئى خشم از سر وروى نازنينش مى باريد، وديگر تا زنده بود كسى اورا خندان نديد تا از دار دنيا رحلت فرمود.
و در الدر المنثور است كه ابن مردويه از عايشه روايت كرده كه روزى به مروان حكم گفت من خود از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) شنيدم كه به پدرت وجدت مى فرمود: شمائيد آن شجره ملعونه در قرآن.
و در مجمع البيان گفته است : رؤ يائى كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) در خواب ديد اين بود كه ميمونهائى از منبرش بالامى روند و پائين مى آيند، واين جريان وى را دچار اندوه ساخت ، واين خواب را سهل بن سعيد از پدرش روايت كرده ، آنگاه اضافه مى كند كه همين معنا از حضرت ابى جعفر (عليه السلام) و از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرموده اند: بنابراين تاويل شجره ملعونه در قرآن همان دودمان بنى اميه اند.
مؤلف : منظور ما از نقل كلام صاحب مجمع اين بود كه از ايشان بپرسم چرا اين معنا را تاءويل ناميده وحال آنكه تناسبى با تاويل ندارد؟ بلكه انطباق آيه شريفه با اين روايات تنزيل است نه تاءويل ، مگر آنكه در پاسخ بفرمايند گاهى كلمه تاءويل در مطلق توجيه مقصود، استعمال مى شود.
عياشى هم اين معنا را در تفسير خود از عده اى از راويان موثق مانند زرارة وحمران ومحمد بن مسلم و معروف بن خربوذ وسلام جعفى و قاسم بن سليمان ويونس بن عبد الرحمان اشل وعبدالرحيم قصير از حضرت ابى جعفر و حضرت صادق (عليهما السلام) روايت نموده قمى هم در تفسير خود بدون ذكر امام وعياشى نيز از ابى الطفيل از على (عليه السلام) روايت كرده.
و در بعضى از اين روايات ، ديگران نيز با بنى اميه اسم برده شده اند. ودر بيان معنى ومفاد آيه ، در ذيل آن بحث وبررسى لازم گذشت وهمچنين رواياتى در تفسير آيه ((مثل كلمه خبيثه كشجرة خبيثة (( هم گذشت كه بنابر آن روايات شجره خبيثه دوطائفه از قريشند كه از همه طوائف فاجرترند.
و در الدر المنثور است كه عبدالرزاق وسعيد بن منصور واحمد و بخارى وترمذى ونسائى وابن جرير وابن منذر و ابن ابى حاتم و طبرانى وحاكم وابن مردويه وبيهقى در كتاب دلائل همگى از ابن عباس روايت كرده اند كه در ذيل آيه ((و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للنّاس گفته : اين آيه راجع به صحنه اى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) در شب معراج كه به بيت المقدس رفت با چشم خود ديده نه اينكه در خواب ديده باشد، ومراد از شجره ملعونه در قرآن همان درخت زقوم است.
مؤلف : ((اين معنا از ابن سعد و ابويعلى و ابن عساكر از ام هانى نيز روايت شده وليكن وضع اين روايت در بحثى كه در تفسير آيه كرديم به دست آمد.
و در همان كتاب است كه ابن جرير و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه در تفسير آيه ((وما جعلنا الرّويا الّتى اريناك...(( گفته است: رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) در خواب ديد كه به اتفاق اصحابش داخل مكه شد، واين خواب را در مدينه ديد ناگزير به سوى مكه حركت كرد، غافل از اينكه خواب مزبور در آن سال تعبير نمى شود ومربوط به سال بعد است مشركين آن سال نگذاشتند آن جناب وارد مكه شود، عده اى از مردم گفتند، پس چطور شد كه پيش بينى رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) درست در نيامد مگر به ما نگفته بود: به زودى داخل مكه مى شويم ؟ وهمين برگشتنش به مدينه باعث فتنه و امتحان آن گروه گرديد.
مؤلف : در تفسير آيه اشكالى كه بر اين روايت وارد مى شد مطرح كرديم ، علاوه بر اين ، اين روايت معارض روايت قبلى ابن عباس است .
چند روايت درباره شركت شيطان در اموال و اولاد مردم
و در تفسير برهان از حسين بن سعيد در كتاب زهد از عثمان بن عيسى از عمر بن اذينه از سليمان بن قيس روايت كرده كه گفت: از اميرالمؤمنين (عليه السلام) شنيدم كه مى فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم) فرمود: خداوند بهشت را بر هر كسى كه فحاش وبى حيا باشد و باكى نداشته باشد از اينكه چه مى گويد ومردم در باره اش چه مى گويند، حرام كرده چون اينگونه اشخاص را اگر كاملا بررسى كنى خواهد ديد كه يا خود شيطانند ويا شيطان در نطفه آنان شريك است.
پس مردى عرض كرد: يا رسول اللّه مگر در مردم شرك شيطان هم هست ؟ فرمود: مگر كلام خداى را نخوانده اى كه مى فرمايد: ((و شاركهم فى الاموال و الاولاد((؟ مرد عرض كرد آن كيست كه از آنچه بگويد و يا در باره اش بگويند پروا نداشته باشد؟ فرمود: آن كسى است كه متعرض مردم شود ودر باره ايشان چيزها بگويد با اينكه مى داند مردم اورا رها نخواهند كرد، چنين كسى است كه باك ندارد از اينكه چه بگويد ومردم در باره اش چه بگويند.
و در تفسير عياشى از محمد بن مسلم از ابى جعفر (عليه السلام) روايت كرده كه گفت : از آن جناب معناى شرك شيطان را پرسيدم كه خدا در باره اش فرمود: (و شاركهم فى الاموال و الاولاد(( فرمود: هر چيزى كه از مال حرام باشد شرك شيطان است ، وآنگاه فرمود: همين شيطان با آدمى است تا به عمل جماع بپردازد، اگر آن جماع حرام باشد فرزند شرك شيطان است ، چون از نطفه او و نطفه شيطان درست شده.
مؤلف : روايت در اين معانى بسيار زياد است ، وليكن همه آنها از باب ذكر مصداق است ومعناى جامع آيه و شرك شيطان همان بود كه ما در ذيل آيه آورديم.
و اينكه در اين روايات آمده كه شيطان در عمل وقاع شركت مى كند و نطفه هم نيمى از شيطان است كنايه از اين است كه شيطان از اين عمل بهره اى مى برد نه اينكه راستى اوهم جماع مى كند ونطفه مى ريزد، بلكه از باب تمثيل ومجسم ساختن مقصود است ، ونظائر اينگونه كنايه ها در روايات بسيار است.
آيات ۶۶ - ۷۲ سوره إسراء
رَّبُّكُمُ الَّذِى يُزْجِى لَكُمُ الْفُلْك فى الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِن فَضلِهِ إِنَّهُ كانَ بِكُمْ رَحِيماً(۶۶)
وَ إِذَا مَسَّكُمُ الضُرُّ فى الْبَحْرِ ضَلَّ مَن تَدْعُونَ إِلا إِيَّاهُ فَلَمَّا نجَّاکُم إِلى الْبرِّ أَعْرَضتُمْ وَ كانَ الانسانُ كَفُوراً(۶۷)
أَفَأَمِنتُمْ أَن يخْسِفَ بِكُمْ جَانِب الْبرِّ أَوْ يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حَاصِباً ثُمَّ لا تجِدُوا لَكُمْ وَكيلاً(۶۸)
أَمْ أَمِنتُمْ أَن يُعِيدَكُمْ فِيهِ تَارَةً أُخْرَى فَيُرْسِلَ عَلَيْكُمْ قَاصِفاً مِّنَ الرِّيح فَيُغْرِقَكُم بِمَا كَفَرْتمْ ثمَّ لاتجِدُوا لَكُمْ عَلَيْنَا بِهِ تَبِيعاً(۶۹)
وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنى آدَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فى الْبرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطيِّبَاتِ وَ فَضَّلْنَاهُمْ عَلى كثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً(۷۰)
يَوْمَ نَدْعُوا كُلَّ أُنَاسِ بِإِمَامِهِمْ فَمَنْ أُوتىَ كتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَئك يَقْرَءُونَ كتَبَاهُمْ وَ لا يُظلَمُونَ فَتِيلاً(۷۱)
وَ مَن كانَ فى هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فى الاَخِرَةِ أَعْمَى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً(۷۲)
پروردگار شما است كه در دريا كشتيها را به حركت در مى آورد تا شما بتوانيد سفر كنيد واز فضل خدا و رزق او بطلبيد كه اونسبت به شما رحيم است (۶۶)
و چون در دريا به شما خوف وخطرى رسد به جز خدا همه را فراموش مى كنيد، ولى همين كه خدا شما را نجات داد باز از خدا روى مى گردانيد كه انسان كفر كيش و ناسپاس است (۶۷)
آيا پس از نجات از دريا باز هم ايمنيد كه زمين شما را فرو ببرد؟ و يا بر براى خود از آن بلاى الهى پناه و نگهبانى نيابيد (۶۸)
آيا از اين ايمنيد كه بار ديگر خدا شما را به دريا برگرداند و تندبادى بفرستد تا همه به كيفر كفر به دريا غرق شويد آنگاه كسى را از قهر ما دادخواه و فريادرس نيابيد (۶۹)
و ما فرزندان آدم را بسيار گرامى داشتيم، و آنان را بر مركب هاى آبى و صحرائى سوار كرديم و از هر غذاى لذيذ و پاكيزه روزيشان كرديم و بر بسيارى از مخلوقات خود برتريشان داديم، آن هم چه برترى؟ (۷۰)
اى رسول بياد آور روزى را كه هر قومى را با كتاب وامامتشان دعوت كنيم هر كس نامه دعوتش را به دست راستش دهند آنان نامه خود قرائت كنند وكمترين ستمى به ايشان نخواهد رسيد (۷۱)
هر كسى در اين جهان يعنى دنيا نابينا وكوردل باشد در آخرت نيز نابينا و گمراه تر خواهد بود (۷۲)
اين آيات در مقام تكميل نمودن آيات قبلى است ، ومساءله ((استجابت دعا(( و((كشف ضرّ(( را كه آيات قبل، از بتها وخدايان مشركين نفى مى كرد در باره خداى سبحان اثبات مى نمايد، زيرا آن آيات قبل از اينجا شروع شد كه مى فرمود: ((قل ادعوا الّذين زعمتم من دونه ...(( واين آيات از اينجا شروع مى شود كه (ربّكم الّذى يزجى لكم الفلك فى البحر...(
و اگر گفتيم اين آيات به منزله مكمل است براى اين بود كه هر چند طائفه اول واين طائفه ، خود يك حجت تامه ومستقل در مدلول هستند يكى الوهيت خدايان مشركين را باطل مى كند و اين ديگرى الوهيت خداى سبحان را اثبات مى نمايد، وهر يك در جاى خود حجتى مستقلند، براى اين بود كه آن آيات با كلمه ((قل - بگو(( شروع مى شد، ودر اين آيات چنين كلمه اى به كار نرفته، و اگر اين آيات دليل دوم و جداگانه اى بود جا داشت در ابتداى آنها نيز بفرمايد (و قل(. پس معلوم مى شود كه آنها و اينها مجموعا احتجاج واحدى هستند كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) ماءمور شده آن را در برابر مشركين القاء نموده و ايشان را ملزم به توحيد بسازد.
سياق سابق بر اين دو طائفه آيات هم كه با جمله ((قل لوكان معه آلهة كما يقولون ...(( آغاز مى شد مؤيد اين معنا است، مخصوصا در نظر گرفتن اينكه دنبالش داشت ((و قالوا ءاذا متنا تا آنجا كه فرمود: (قل كونوا حجارة اوحديدا(
و همچنين اينكه احتجاج مزبور با آيه ((يوم ندعواكلّ اناس ب امامهم ...(( ختم شده ، وبا آن اشاره به اين معنا كرده كه اين هدايت وضلالتى كه مورد بحث بود در آخرت نيز ملازم انسان است ، ونشاه آخرت مطابق نشاءه دنيا است ، هر كه در دنيا بينا باشد در آخرت هم بينا است وهر كه در اينجا كور باشد آنجا هم كور و بلكه گمراهتر است .
«رَّبُّكُمُ الَّذِى يُزْجِى لَكمُ الْفُلْك فى الْبَحْرِ لِتَبْتَغُوا مِن فَضلِهِ إِنَّهُ كانَ بِكُمْ رَحِيماً»:
كلمه يزجى از ((ازجاء(( است كه به قول صاحب مجمع به معناى سوق دادن چيزى است از حالى به حالى ديگر، پس مراد از آن ، در اينجا به راه انداختن كشتيها در دريا به وسيله باد وامثال آن وروان ونرم ساختن آب است ، چون اگر خداوند آب را تر ومايع خلق نمى كرد، ديگر كشتيها نمى توانستند در درياها به حركت در آيند، كلمه ((فلك (( جمع ((فلكه (( است ، كه به معناى كشتى است.
و طلب رزق را از اين جهت ((ابتغاء الفضل (( ((طلب زيادى (( خوانده كه رزق فضل وجودى از خداى تعالى است، چه شخص جواد غالبا آنچه را كه مازاد بر مقدار احتياج خودش باشد به ديگران مى دهد، وفضل هر چيز زيادى و باقیمانده آن را گويند و حرف ((من (( ابتدائيه است و چه بسا گفته شود كه تبعيضيه است، و در ذيل آيه ، حكم آيه را با رحمت خدايى تعليل مى كند، و معناى آيه روشن است، و آيه مقدمه آيه بعدى است.
«وَ إِذَا مَسكُمُ الضرُّ فى الْبَحْرِ ضلَّ مَن تَدْعُونَ إِلا إِيَّاهُ»:
كلمه ((ضر(( به معناى سختى وگرفتارى است ، ومس ضر در دريا عبارت از مشرف شدن به غرق است ، كه به خاطر طوفانى شدن دريا پيش مى آيد.
و مراد از ((ضلال (( در جمله ((ضل من تدعون الاايّاه (( بطورى كه گفته اند محوشدن از خاطره ها است نه گم كردن راه ، بعضى هم گفته اند به معناى از دست دادن است ، وقتى گفته مى شود ((ضل عن فلان كذا(( معنايش اين است كه فلان چيز از دست فلانى رفت ، وبه هر حال برگشت هر دومعنا به يك چيز است، وآن فراموشى است.
و مراد از ((دعا(( طلب كردن ودر خواست است ، نه دعاى عبادت ، و به همين جهت جمله ((من تدعون( هم شامل اله حق مى شود، و هم آلهه باطل كه مشركين از آنها درخواست مى كنند، و استثناء (الا( استثناء متصل است ، ومعناى آيه اين است كه وقتى در دريا كارتان به سختى كشيد و بيچاره شديد ونزديك شد غرق شويد آن وقت ديگر همه خدايان خود را كه همواره از آنها حاجت مى خواستيد فراموش مى كنيد، جز خداى تعالى را.
بعضى گفته اند: مراد از دعادعاى عبادت است نه دعاى در خواست ودر نتيجه جمله (من تدعون( مختص به همان معبودهائى است كه مى پرستيدند، در نتيجه استثناء مزبور منقطع است ، و معناى آيه اين است كه (وقتى بيچارگى گريبان شما را در دريا گرفت خدايانى كه همواره عبادت مى كرديد از خاطرهايتان محومى شود، وليكن خداى سبحان را هيچوقت غايب نديده وفراموش نمى كنيد(
و ظاهرا مراد از ضلال همان معناى معروف آن است كه مخالف هدايت است ، وگفتار در آيه بر اساس تمثيل آمده آن هم تمثيلى لطيف ، مثل اينكه وقتى انسان در دريا بيچاره مى شود به قلبش مى افتد كه دست به دامن معبودش شود ومقصودش از معبود به خاطر انس ذهن وسوابقى كه دارد همان آلهه اى است كه هميشه آنها را مى خواند، آنگاه آلهه يكى پس از ديگرى به ذهن شخص گرفتار مى آيند، ودر راه آمدن از يكديگر پيشدستى مى كنند تا شايد خود را به يارى وى برسانند، وليكن هيچيك از آن آلهه به شخص درمانده نمى رسند ودر راه گم مى شوند، ودر نتيجه شخص مزبور هيچ وقت بياد آنها نمى افتد، وناگزير از همان بار اول متوجه خدا مى شود، وخداى را در دل خود حاضر مى بيند، وبه ياد او مى افتد ودست به دامن اومى زند، با اينكه تاكنون از اواعراض مى كرد، خداى تعالى هم ايشان را پاسخ گفته وبه سوى خشكى نجاتشان مى دهد.
از همينجا روشن است كه مراد از ((ضلال (( همان معناى معروف آن ، يعنى راه گم كردن است ، ومراد از ((من تدعون (( تنها آلهه اى است كه به غير خدا مى خوانند، واستثناء هم استثناء منقطع است ، و وجه منقطع بودن اين است كه آن معناى تشبيهى كه گفتيم كلمه ((ضل (( آن را مى رساند با ساحت قدس خداى تعالى مناسب نيست چون نمى توان در اين تشبيه خداى را هم در سر راه قرار داده ودر آمدن شريك آلهه اش قرار داد تا پس از گم شدن آلهه تنها اوبه سوى خواهنده قطع طريق نمايد از همين جهت بايد گفت استثناء مزبور استثناء منقطع است.
علاوه بر اين، جمله (فلمّا نجّيكم الى البّر اعرضتم( ظاهر در اين است كه مراد از ((دعوت (( دعاى مسئلت است، نه دعاى عبادت، و چون مشركين در خشكى ودر حال عادى از خداى تعالى اعراض داشته و هيچ وقت او را نمى خواندند، و جمله (من تدعون( كه ظاهر در استمرار و هميشگى است كه مى رساند كه مراد از آن خواندن آلهه است كه هميشه مى خواندند، پس گفتن مگر خدا قهرا استثناء منقطع خواهد بود.
انسان بالفطره متوجه خدا است
و معناى اينكه فرمود: ((فلما نجيكم الى البر اعرضتم (( اين است كه وقتى شما را از غرق شدن نجات داده گرفتارى وبيچارگيشان را برطرف نمود، وشما را بار ديگر به خشكى رسانيد، دوباره از اوواز دعاى او اعراض كرديد، واين خود دلالت دارد بر اينكه ياد خداى تعالى هيچ وقت از دل آدمى بيرون نمى رود، ودر هيچ حالى مغفول نيست ، واگر دعا مى كند ذات وفطرت اووادارش مى كند كه در ضراء وسراء در شدت ودر رخاء اورا بخواند، زيرا اگر بعضى از اواعراض مى كنند لابد اوهست ، وگرنه اگر چنين چيزى در ذات وفطرت آدمى وجود نداشت ديگر اعراض معنا نداشت ، پس معناى اينكه آيه مورد بحث مى فرمايد: انسان خداى را در بيچارگيهايش مى خواند ولى در خوشحالى ها از او اعراض مى كند در معناى اين است كه انسان هميشه به وسيله فطرتش به سوى خدا هدايت مى شود.
«و كان الانسان كفورا» - يعنى كفران نعمت عادت انسان است ، واز اين جهت است كه داراى طبيعت انسانى است كه همه سر وكارش با اسباب مادى وطبيعى است ، ودر اثر عادت وخوكردن با اسباب مادى وطبيعى مسبب الاسباب را فراموش مى كند، با اينكه در هر آنى در نعمتهاى او غوطه ور است.
و اگر كلام را با اينچنين ذيلى ختم نمود براى اين بود كه بفهماند اعراض آدمى از ياد خدا در غير حال بيچارگى امرى غريزى فطرى نيست ، چون اگر فراموشى خدا فطرى بود خود دليل بر نفى ربوبيت اومى شد، بلكه امرى عادى است وعادت زشتى است از انسان كه اورا به كفران نعمت وا مى دارد.
و در آيه ، دليلى هم بر توحيد ربوبيت خداى تعالى هست ، وحاصلش اين است كه اگر آدمى در حادثه اى كارش به جائى برسد كه از هر سببى از اسباب ظاهرى جهان منقطع وماءيوس شود اصل سبب منقطع نمى شود، واميد نجاتش به كلى نااميد نمى گردد، بلكه هنوز اميد نجات داشته وبه سببى كه تواناى بر امورى باشد كه هيچ سببى قادر بر آن نيست اميدوار است.
و اگر در واقع چنين سببى كه مافوق همه اسباب عالم ومسبب همه آنها يعنى خداى سبحان وجود نمى داشت چرا بايستى در دل آدمى ودر فطرت اوچنين ارتباط وتعلقى يافت شود؟ پس وجود چنين تعلقى خود حجتى است بر مساءله اثبات صانع كه اگر اشتغال به زخارف زندگى دنيا ودلبستگى وانس با اسباب مادى وظاهرى نبود هرگز از ياد اوغافل نمى شديم .
آيا در خشكى تضمينى وتاءمينى از گرفتارى ها داريد كه از خدا اعراض مى كنيد؟
«أَ فَأَمِنتُمْ أَن يخْسِف بِكُمْ جَانِب الْبرِّ أَوْ يُرْسِلَ عَلَيْكمْ حَاصِباً ثُمَّ لاتجِدُوا لَكمْ وَكيلاً»:
خسوف قمر به معناى پنهان شدن قرص ماه وپوشيده شدنش به ظلمت وسايه است ، واگر گفته شود: ((خسف اللّه به الارض (( معنايش اين است كه خداوند اورا در زمين پوشانيد وكلمه ((حاصب (( به طورى كه در مجمع البيان آمده به معناى بادى است كه از شدت ، سنگ ريزه ها را از جاى بكند وبعضى گفته اند: ((حاصب (( به معناى باد كشنده اى است كه در بيابان برخيزد، به خلاف (قاصف ) كه به معناى باد كشنده در دريا (يعنى طوفان ) است.
استفهامى كه در آيه آمده ، استفهام توبيخ است ، خداى سبحان ايشان را بر اين معنا كه تا در خشكى هستند از دعوتش اعراض مى كنند توبيخ و سرزنش مى فرمايد، چون بشر در خشكى هم هيچ ماءمن وپناهگاهى كه اورا از حوادث كشنده حفظ كند ندارد، همچنانكه هيچ ماءمنى از غرق و هلاكت در دريا ندارد، زيرا نمى داند چه حوادثى در دريا ويا بيابان در انتظار اواست ، وبه همين جهت در هر آنى احتمال مى دهد كه خداوند زمين زير پاى اورا فروببرد ويا تند بادى بفرستد، واورا هلاك كند، و كسى را هم كه شدت وبلارا از ايشان دور كرده وسلامتى وامنيت قبلى را برگرداند، ندارند.
«أَمْ أَمِنتُمْ أَن يُعِيدَكُمْ فِيهِ تَارَةً أُخْرَى فَيرْسِلَ عَلَيْكُمْ قَاصِفاً مِّنَ الرِّيح فَيُغْرِقَكُم بِمَا كَفَرْتمْ ثمَّ لا تجِدُوا لَكمْ عَلَيْنَا بِهِ تَبِيعاً»:
كلمه ((قصف (( به معناى شكستن وخرد كردن شديد است ، و ((قاصف (( به معناى بادى است كه كشتى ها وساختمان ها را در هم مى شكند.
بعضى ديگر گفته اند: به معناى بادهاى كشنده دريا است ، وكلمه ((تبيع (( به معناى تابع است ، وضمير ((فيه (( به ((بحر(( (دريا) وضمير ((به (( به ((غرق (( يا به ارسال ويا به اعتبار ما وقع به هر دوبر مى گردد، وبراى هر يك از اين احتمالات قائلى هم هست ، و آيه شريفه تتمه توبيخ قبل است.
و معنايش اين است كه آيا شما ايمن از اين هستيد كه هيچوقت دچار غرق دريا نگرديد؟ ويا ايمنيد از اينكه بار ديگر گذارتان به دريا نيفتد؟ تا خداوند از بادهاى شكننده وكشنده بفرستد وشما را وكشتى شما را خرد نموده وغرقتان سازد؟ نه ، چنين تاءمينى نداريد، كسى را هم نداريد كه بعد از غرق شدن از شما دفاع نموده وبه خدا اعتراض كند كه چرا چنين كردى .
ودر جمله ((ثم لاتجدوا لكم علينا به تبيعا التفات از ((غيبت (( به ((تكلم با غير(( به كار رفته ، قبلا خداى تعالى غايب فرض شده بود، وضمير غايب (بفرستد) (حفظ كند) (برگرداند) به اوبر مى گشت ، ولى ناگهان در اين جمله به صورت متكلم با غير (علينا - بر ما) درآمده ، و گويا نكته اين التفات اين باشد كه مى خواهد اين آيه را با آيات بعدى كه سياق متكلم مع الغير را دارد در يك سياق در آورد.
«وَ لَقَدْ كَرَّمْنَا بَنى ءَادَمَ وَ حَمَلْنَاهُمْ فى الْبرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْنَاهُم مِّنَ الطيِّبَاتِ وَ فَضلْنَاهُمْ عَلى كثِيرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلاً»:
معناى آيه: «و لقد كرمنا بنى آدم...»
اين آيه در سياق منت نهادن است ، البته منتى آميخته با عتاب ، گوئى خداى تعالى پس از آنكه فراوانى نعمت و تواتر فضل وكرم خود را نسبت به انسان ذكر نمود واورا براى به دست آوردن آن نعمتها ورزقها و براى اين كه زندگيش در خشكى به خوبى اداره شود سواربر كشتيش كرد. واوپروردگار خود را فراموش نموده واز وى رو گردانيد، واز اوچيزى نخواست وبعد از نجات از دريا باز هم روش نخست خود را از سر گرفت با اينكه همواره در ميان نعمت هاى اوغوطه ور بوده اينك در اين آيه خلاصه اى از كرامت ها وفضل خود را مى شمارد، باشد كه انسان بفهمد پروردگارش نسبت به وى عنايت بى شترى دارد، ومع الاسف انسان اين عنايت را نيز مانند همه نعمتهاى الهى كفران مى كند.
از همي نجا معلوم مى شود كه مراد از آيه ، بيان حال جنس بشر است ، صرفنظر از كرامتهاى خاص و فضائل روحى ومعنوى كه به عده اى اختصاص داده ، بنابراين اين آيه مشركين وكفار وفاسقين را زير نظر دارد، چه اگر نمى داشت ومقصود از آن انسان هاى خوب ومطيع بود معناى امتنان وعتاب درست درنمى آمد.
پس اينكه فرمود: ((ولقد كرمنا بنى آدم (( مقصود از تكريم اختصاص دادن به عنايت وشرافت دادن به خصوصيتى است كه در ديگران نباشد، وبا همين خصوصيت است كه معناى ((تكريم (( با ((تفضيل (( فرق پيدا مى كند، چون تكريم معنائى است نفسى ودر تكريم كارى به غير نيست ، بل كه تنها شخص مورد تكريم مورد نظر است كه داراى شرافتى وكرامتى بشود، به خلاف تفضيل كه منظور از آن اين است كه شخص مورد تفضيل از ديگران برترى يابد، در حالى كه او با ديگران در اصل آن عطيه شركت دارد.
حال كه معناى تكريم وفرق آن با تفضيل روشن شد اينك مى گوئيم : انسان در ميان . ساير موجودات عالم خصوصيتى دارد كه در ديگران نيست ، وآن داشتن نعمت عقل است ، ومعناى تفضيل انسان بر ساير موجودات اين است كه در غير عقل از ساير خصوصيات وصفات هم انسان بر ديگران برترى داشته وهر كمالى كه در ساير موجودات هست حد اعلاى آن در انسان وجود دارد.
و اين معنا در مقايسه انسان وتفنن هائى كه در خوراك ولباس ومسكن و ازدواج خود دارد با ساير موجودات كاملاروشن مى شود، وهمچنين فنونى را كه مى بينيم انسان در نظم وتدبير اجتماع خود به كار مى برد در هيچ موجود ديگرى نمى بينيم ، انسان براى رسيدن به اين هدفهايش ساير موجودات را استخدام مى كند ولى ساير حيوانات ونباتات وغير آن دوچنين نيستند بلكه مى بينيم كه داراى آثار وتصرفاتى ساده وبسيط ومخصوص به خود هستند. از آن روزى كه خلق شده اند تاكنون از موقف وموضع خود قدمى فراتر نگذاشته اند، وتحول محسوسى به خود نگرفته اند، وحال آنكه انسان در تمامى ابعاد زندگى خود، قدمهاى بزرگى به سوى كمال برداشته و همچنان بر مى دارد.
و خلاصه اينكه بنى آدم در ميان ساير موجودات عالم ، از يك ويژگى و خصيصه اى برخوردار گرديده وبه خاطر همان خصيصه است كه از ديگر موجودات جهان امتياز يافته وآن عقلى است كه به وسيله آن حق را از باطل وخير را از شر ونافع را از مضر تميز مى دهد.
و اما اينكه مفسرين گفته اند ويا روايتى هم برطبقش رسيده كه مقصود از آن خصيصه مساءله ((نطق وگويائى (( است ، ويا ((بر دوپا راه رفتن ((، ويا ((انگشت داشتن (( است كه با آنها به دلخواه خود كار كند، ويا عبارت از ((خوردن با دست (( ويا ((قدرت بر نوشتن (( و يا ((خوش تركيبى (( و((حسن صورت ((، ويا ((تسلط بر ساير مخلوقات وتسخير آنها(( است ويا آنكه ((خداوند پدر ايشان - آدم - را به دست خود خلق كرده ((، ويا ((هم چون خاتم انبيا محمد صلوات اللّه عليه ، پيغمبرى را براى آنان برانگيخته ويا آنكه ((به خاطر همه اينها((ئى است كه گفته شد هيچيك صحيح نيست ، بلكه روايات اينها را به عنوان مثل ذكر كرده نه اينكه مراد از آن خصيصه اينها باشد.
چون بعضى از آنها كه شمرده شد بعد از داشتن عقل ، پيدا مى شود يعنى ابتدا بايد عقل وجود پيدا كند وسپس ((خط(( و((نطق (( و ((تسلط بر ساير مخلوقات ((، وبعضى ديگرش از مصاديق تفضيل است نه تكريم چون در ساير مخلوقات هم مقدار كمترش وجود دارد، وبعضى ديگر از آنها اصلا از مدلول آيه خارج است ، مانند ((آفريده شدن پدر آدميان به دست خدا((، ويا قرار گرفتن خاتم انبياء (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) در ميان آنان ، چرا كه اينها همه جزوتكريم هاى معنوى وآخرتى است ، وآيه شريفه پيرامون خصيصه هاى مادى و دنيوى سخن مى گويد.
از اينجا آن اشكال كه متوجه گفتار بعضى مى شود روشن مى گردد، چون گفته اند: مقصود از تكريم همه اينهائى است كه گفته شد، واشتباهى كه صاحب روح المعانى كرده اين است كه بعد از ذكر اقوال گذشته گفته است كه همه اينها از باب مثال وذكر مصداق است ، واگر كسى مانند ابن عطيه بگويد: تكريم به فعل است و بس ادعاى غلطى كرده ، وسخن بيهوده اى گفته ، وراهى بر خلاف صريح عقل وصحيح نقل ، پيموده است. و حال آنكه خواننده محترم توجه فرمودند كه بر عكس ، سخن ابن عطيه صحيح ، ودعوى روح المعانى باطل است.
و اينكه فرمود: ((وحملناهم فى البر والبحر(( معنايش اين است كه ما ايشان را در دريا سوار بر كشتى ودر خشكى سوار بر چارپايان و غير از آن كرديم تا به سوى مقاصد خود رهسپار شوند ودر پى جستجوى فضل پروردگار خود و رزق او برآيند، و اين خود يكى از مظاهر تكريم بشر است (چون بشر به وسيله عقل از اين موهبت ها برخوردار مى شود)
و مقصود از ((طيبات (( در جمله ((ورزقناهم من الطيّبات (( اقسام ميوه ها وحاصل هائى است كه مورد استفاده وخوش آيند بشر بوده وهر چيزى ديگر است كه از آن متنعم گشته ولذت مى برد، وعنوان رزق بر آن صادق باشد، واين نيز يكى از مظاهر تكريم است كه انسان را به ميهمانى مثل مى زند كه به ضيافتى دعوت شود آنگاه براى حضور در آن ضيافت برايش مركب بفرستند، ودر آن ضيافت انواع غذاها وميوه ها در اختيارش بگذارند، كه هم ميهمانى تكريم است ، وهم مركب فرستادن وهم غذاهاى لذيذ برايش آوردن همه مصداق تكريم است.
با اين بيان روشن مى گردد كه عطف جمله ((وحملناهم ...(( وجمله و((رزقناهم ...(( بر ((تكريم (( از قبيل عطف مصداقى است كه از عنوانى كلى انتزاع شده وبر آن متفرع شود.
معناى جمله: «و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا»
«و فضّلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا» - بعيد نيست كه مراد از ((من خلقنا - كسانى كه خلق كرديم (( انواع حيوانات داراى شعور و همچنين جن باشد كه قرآن آن را اثبات كرده ، آرى قرآن كريم انواع حيوانات را هم امتهائى زمينى خوانده ، مانند انسان كه يك امت زمينى است ،
و آنها را به منزله صاحبان عقل شمرده و فرمود: «و ما من دابّة فى الارض و لا طائر يطير بجناحيه الا امم امثالكم ما فرّطنا فى الكتاب من شى ء ثم الى ربّهم يحشرون» واين احتمال با معناى آيه مناسب تر است ، چون مى دانيم كه غرض از آيه مورد بحث بيان آن جهاتى است كه خداوند با آن جهات آدمى را تكريم كرده ، وبر بسيارى از موجودات اين عالم برترى داده ، واين موجودات - تا آنجا كه ما سراغ داريم - حيوان و جن هستند، واما ملائكه از آن جائى كه موجودات مادى ودر تحت نظام حاكم بر عالم ماده قرار ندارند نمى توانيم آنها را نيز مشمول آيه بگيريم.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
