تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۳۰

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←

توضيح سخن موسی«ع»، به فرعون: «وَ تِلكَ نِعمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَىَّ...»

جملۀ «وَ تِلكَ نِعمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَىَّ أن عَبَّدتَ بَنِى إسرَائِيل»، جواب از منتى است كه فرعون بر او نهاده، از درِ سرزنش، او را برده خود خواند. برده اى كه كفران نعمت مولاى خود کرده.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه :۳۷۰

و بيان جواب، اين است كه: اين چيزى كه تو آن را نعمتى از خود بر من مى خوانى و مرا به كفران آن سرزنش مى كنى، اين نعمت نبود، بلكه تسلط جابرانه اى بود كه نسبت به من و به همه بنى اسرائيل داشتى و برده گرفتن مردم به ظلم و زور، كجايش نعمت است؟!

پس جملۀ مورد بحث، جمله اى است استفهامى كه معناى انكار را مى رساند. و جملۀ «أن عَبَّدتَ بَنِى إسرَائِيل»، بيان مطلبى است كه كلمۀ «تِلكَ»، به آن اشاره مى كند، و حاصلش اين است كه:

اين مطلبى كه تو با جملۀ «وَ أنتَ مِنَ الكَافِرِين» بدان اشاره كردى و منتى بر من نهادى، نعمتى كه من آن را كفران كردم و سپاس ولى نعمت خود و ولى نعمت همه بنى اسرائيل را نگاه نداشتم، صحيح نيست. زيرا ولى نعمت بودن تو، مستند به ظلم بود و تو با ظلم و زور، خود را ولى نعمت ما كردى، و ولايتى هم كه با ظلم و زور درست شده باشد، ظلم است، و حاشا بر اين كه ولى نعمت مظلومان و زيردستان خود باشد و گرنه بايد برده گيرى هم نعمت باشد و حال آنكه نيست.

پس در حقيقت، در جملۀ «أن عَبَّدتَ بَنِى إسرَائِيل»، سبب، در جاى مسبّب به كار رفته، (و به جاى اين كه فرموده باشد: «تو بر من منت مى گذارى كه ولى نعمتم بودى»، فرموده: «تو بر من منت مى گذارى كه ما بنى اسرائيل را برده خود كرده اى).

بيان گفتار مفسران، درباره سخن فرعون: «آیا ما، تو را در کودکی تربیت نکردیم»؟

مفسران، گفتار فرعون، يعنى جملۀ «ألَم نُرَبِّكَ» را به دو اعتراض تجزيه و تحليل كرده اند، كه قبلا هم بدان اشاره شد. يكى تعريض بر اين كه او را در كودكى تربيت كرده. و ديگر اين كه او به جاى شكرگزارى، كفران نعمت كرده، و در زمين فساد انگيخته و مردى قبطى را كشته است.

آن وقت از دو جهت، به اشكال بر خورده اند.

يكى - همان طور كه گفتيم - اين كه: جملۀ «وَ جَعَلَنِى مِنَ المُرسَلِين»، زيادى مى شود كه در سياق جواب هيچ مورد حاجت قرار نمى گيرد.

دوم اين كه: جملۀ «وَ تِلكَ نِعمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَىَّ أن عَبَّدتَ بَنِى إسرَائِيل» از ناحيه موسى «عليه السلام»، جواب منت فرعون نمى شود. چون فرعون در منت خود، سخنى از بنى اسرائيل به ميان نياورده بود. او منت نهاده بود كه من تو را در كودكى ات، در آغوش خود بزرگ كرده ام. آن وقت پاسخ موسى «عليه السلام»، چه ربطى به اين منت دارد.

آنگاه در مقام توجيه كلام خود، وجوهى ذكر كرده اند.

اول اين كه: موسى «عليه السلام»، منت فرعون را اقرار داشته، لذا در پاسخ از آن حرفى نزده، بلكه تنها اين جهت را انكار كرده كه برده نگرفتن او برايش نعمتى باشد. و همزۀ انكار در تقدير است. گويى كه فرموده: «أوَ تِلكَ نِعمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَىَّ أن عَبَّدتَ بَنِى إسرَائِيل وَ لَم تُعَبِّدنّى: آيا اين نعمت است كه بر من منت مى گذارى كه بنى اسرائيل را برده خود كردى و مرا نکردی»؟

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۱

و اين وجه صحيح نيست، زيرا تقدير بايد دليلى داشته باشد و در لفظ آيه، هيچ دليلى، حتى اشاره اى به اين تقدير وجود ندارد.

دوم اين كه: موسى «عليه السلام» خواسته با اين جواب خود، به طور كلى نعمت فرعون بر خود را انكار كند. به خاطر اين كه خاندان او، يعنى بنى اسرائيل را برده گرفته. گويا خواسته است بفرمايد: درست است كه مرا در آغوش خود پروريدى، ولى جنايت برده گيرى بنى اسرائيل، آن قدر بزرگ است كه اين خوبی هايت را پامال كرد.

پس جملۀ «أن عَبَّدتَ...»، در حقيقت، در مقام تعليل انكار موسى «عليه السلام» است.

و اين وجه، هرچند از وجه قبلى به ذهن نزديكتر است، ليكن باز معناى جواب تمام نيست. براى اين كه عمل زشت كسى، عمل نيكش را زشت نمى كند. برده گرفتنش از بنى اسرائيل، چه ربطى به تربيت موسى «عليه السلام»، در دامان خود دارد.

سوم اين كه: معناى آيه، اين است كه: اين نعمتى كه تو بر من مى نهى، كه مرا در آغوش خود بزرگ كرده اى، منشأ و سببش چه بود - اگر كشتن فرزندان بنى اسرائيل در بين نبود، تو اصلا مرا نمى شناختى - منشأ آشناشدنت با من، اين بود كه پسران بنى اسرائيل را مى كشتى، و مادر من مضطرب شد كه مبادا مرا هم بكشى. ناگزير مرا در صندوقى نهاده، به آب نهر سپرد و تو مرا از روى آب گرفتى و بزرگ كردى و چون خدمتى كه به من كردى، ناشى از آن ظلم و برده گيرى ات از بنى اسرائيل بود، لذا نمى توان نعمتش ناميد.

اين وجه هم، در جاى خود بد نيست، وليكن بحث در اين است كه آن را از كجاى آيه استفاده كنيم.

چهارم اين كه: آيه مى خواهد بفرمايد: آن كسى كه مرا تربيت كرد، مادرم و بنى اسرائيل بودند كه تو مجبورشان كردى مرا تربيت كنند و چون اين تربيت به اجبار تو بود، من آن را نعمت نمى دانم. چون منشأ آن، ظلم و برده گيرى بود.

و اين وجه از وجه قبلى، از ظاهر آيه دورتر است.

پنجم اين كه: آيه اعترافى است از ناحيه موسى «عليه السلام» به حق نعمتى كه فرعون به گردن آن جناب دارد، و مى خواسته بفرمايد: بله، اين كه تو همه كودكان بنى اسرائيل را كشتى و مرا نكشتى و برده نگرفتى و در عوض در آغوش خود تربيتم كردى، نعمتى است از تو بر من.

وليكن خواننده عزيز مى داند كه اين وجه، محتاج به تقدير است. (و تقدير آيه چنين مى شود: «أن عَبَّدتَ بَنِى أسرَائِيلَ وَ تَركَتَ تَعبِيدِى»، و در محاوره تقدير، خلاف اصل است).

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۲

«قَالَ فِرْعَوْنُ وَ مَا رَبُّ الْعَالَمِينَ... مِنَ الْمَسجُونِينَ»:

بعد از آن كه فرعون درباره رسالت موسى «عليه السلام» سخن گفت و از رسالتش انتقاد كرد و موسى «عليه السلام» پاسخ او را داد، ناگزير اشكال را متوجه مرسل و فرستنده او كرد، كه چه كسى تو را فرستاده؟

موسى در پاسخ گفت: مرا ربّ العالَمين فرستاده. فرعون دوباره بر مى گردد و از او توضيح مى خواهد كه: ربُّ العالَمين چيست، كه اين استيضاح تا آخر آيه هفتم، ادامه دارد.

در اين جا براى اين كه مراد از اين آيات روشن شود، ناگزيريم قبلا اصول «وثنيّت» را در نظر داشته باشيم و ببينيم «وثنيّت»، اصولا درباره مسأله «ربوبيت» چه مى گويند. هرچند كه در خلال بحث هاى گذشته اين كتاب، مكرر به اين معنا اشاره رفت، ولى اين جا نيز، بدان اشاره اى مى شود.

اشاره به اعتقادات بت پرستان، درباره خداى سبحان و ارباب و آلهه

«وثنيت» - مانند اديان توحيد - وجود تمامى موجودات را منتهى به پديد آورنده اى واحد مى داند، و كسى را با او در وجوب وجود شريك ندانسته، وجود او را بزرگتر از آن مى داند كه به احدى تحديد شود، و عظيم تر از آن مى داند كه فهم و درك بشر بدان احاطه يابد. و به همين جهت، او را بزرگتر و بشر را كوچكتر از آن مى داند كه عبادت خود را متوجه او سازند. پس جايز نيست او را عبادت كنند. چون «عبادت»، نوعى توجه به سوى معبود است و توجه هم نوعى ادراك.

و به همين دليل، از پرستش خدا و تقرب به درگاه او عدول نموده، به اشياى ديگرى تقرب جستند. اشيايى از مخلوقات خدا كه وجودات شريف نورى و يا نارى دارند و خود از نزديكان درگاه خدا و فانى در او هستند.

مانند ملائكه و جنّ و قدّيسين از بشر، كه از لوث و آلايش هاى مادى دور بوده و فانى در لاهوت اند، و به وسيله همان لاهوت باقى اند، كه يك طبقه از آنان، پادشاهان بزرگ و يا بعضى از ايشان اند، كه البته قدماى «وثنيت»، اين طبقه اخير را معبود مى دانستند، كه يكى از ايشان، «فرعون» زمان موسى بوده است.

و كوتاه سخن اين كه: «وثنيت» به منظور پرستش نامبردگان، براى هر يك بتى ساخته بودند تا آن بت ها را بپرستند و معبودهاى نامبرده در ازاى عبادتى كه مى شوند، صاحبان عبادت را به درگاه خدا نزديك نموده، برايشان شفاعت كنند.

شفاعت در اين كه خيراتى را كه از آن درگاه مى گيرند، به سوى ايشان سرازير كنند و براى جلب اين خيرات، ملائكه را مى پرستيدند، و يا آن كه شرورى كه از ايشان صادر مى شود به سوى صاحبان عبادت نفرستند، و به اين منظور، «جنّ» را (كه به زعم ايشان موجوداتى شرور بودند) مى پرستيدند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه :۳۷۳

آرى، به زعم «وثنيت»، كارها و تدبير امور عالَم، هر قسمتش به يك طبقه از معبودها واگذار بود. مثلا حبّ و بغض، و صلح و جنگ، و آسايش و امثال اين ها، هر يك به يك طبقه واگذار شده بود. بعضى ها هم معتقد بودند تدبير نواحى مختلف عالَم، هر قسمت به يك طبقه از معبودين واگذار شده.

مثلا آسمان به دست يكى، و زمين به دست ديگرى، و انسان به دست يكى، و ساير انواع موجودات به دست ديگرى واگذار شده است.

در نتيجه، براى «وثنى مسلكان»، يك ربّ مطرح نبوده، بلكه ارباب متعدد و آلهۀ بسيارى قائل بودند، كه هر يك، عالَمى را كه به او واگذار بود، تدبير مى كرد. الهى مدبّر امور زمين و الهى ديگر مدبّر امور آسمان، و الهى مدبّر امور جايى ديگر بود، و همه اين آلهه، يعنى ملائكه و جن و قديسين از بشر، خود نيز الهى دارند كه او را مى پرستند و او، خداى سبحان است، كه اله الآلهه و ربّ الارباب است.

بيان علت اين كه فرعون گفت: «ربُّ العالَمين چيست»؟

حال كه اين معنا روشن شد، معلوم شد كه در برابر يك وثنى، كلمۀ «ربّ العالَمين»، كلامى بى معناست و با اصول مذهب آنان هيچ معنايى ندارد. چون اگر مقصود از اين كلمه، يكى از مقدسات مذكور باشد، كه هيچ يك از آن ها «ربّ العالَمين» نيست، بلكه ربّ عالَم خودش مى باشد، كه مسؤول تدبير و مباشر در تصرف همان عالَم است. مانند عالَم آسمان و عالَم زمين و امثال آن.

و اگر منظور از اين كلمه، خداى سبحان باشد، كه باز او، «ربُّ العالَمين» نيست و اصلا با عالَميان سر و كارى ندارد. زيرا گفتيم امور عالَميان به زعم فرعونيان، به ديگران واگذار شده است، و خداى سبحان، ربّ آنان و به عبارت ديگر، ربُّ الأرباب و تنها إله عالَم آلهه است، و اگر غير اين دو طايفه منظور باشد، يعنى كسى منظور باشد كه نه ربّ واجب الوجود باشد و نه ارباب ممكن الوجود، كه چنين ربّى، مصداق خارجى و معقول ندارد.

پس در جملۀ «قَالَ فِرعَونُ وَ مَا رَبُّ العَالَمِين»، فرعون از موسى «عليه السلام»، از حقيقت ربُّ العالَمين مى پرسد. چون فرعون وثنى مذهب بود و خود بت مى پرستيد و مع ذلك، ادعاى الوهيت هم داشت.

اما اين كه بت مى پرستيد، براى اين كه در سوره «اعراف»، درباره اش فرموده: «يَذَرُكَ وَ آلِهَتَكَ». پس معلوم مى شود آلهه داشته، و اما ادعاى الوهيتش، از همان آيه و آيه: «فَقَالَ أنَا رَبُّكُمُ الأعلَى» استفاده مى شود.

و در اعتقاد «وثنى ها»، منافاتى ميان ربّ و مربوب بودن يك نفر نيست. و ممكن است شخص واحدى مانند فرعون، مثلا از يك سو، خودش ربّ ساير مردم باشد و از سوى ديگر، مربوب ربّی دیگر بوده باشد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۴

چون ربوبيت در نظر آنان، به معناى استقلال در تدبير ناحيه اى از عالَم است، و با امكان و مربوبيت هيچ منافات ندارد. بلكه اصولا همه ربّ هاى وثنى ها، مربوب ربّى ديگرند، كه او خداى سبحان است، كه ربُّ الأرباب است، و ديگر هيچ الهى مافوق او نيست. او، الهى ندارد.

و در اعتقاد «وثنيت»، پادشاهى عبارت است از: ظهور و جلوه اى از لاهوت در نفس بعضى از افراد بشر، يعنى پادشاه، كه آن ظهور، عبارت است از تسلط بر مردم و نفوذ حكم. و به همين جهت، پادشاهان را مى پرستیدند، همان طور كه ارباب بت ها را مى پرستيدند. و نيز رؤساى خانواده ها را در خانه مى پرستيدند و فرعون، يكى از همين وثنى ها بود، كه آلهه اى مى پرستيد، و چون خودش پادشاه قبطيان بود، قومش او را مانند ساير آلهه مى پرستيدند.

و اين فرعون، با چنين وصفى، وقتى از موسى و هارون شنيد كه مى گويند: «أنَا رَسُولُ رَبِّ العَالَمِين»، تعجب كرد. چون معناى معقولى براى گفتار آنان به نظرش نرسيد. زيرا اگر منظورشان از ربّ عالَميان، خداى واجب الوجود است، كه او، ربّ عالَميان نيست، بلكه تنها ربّ يك عالَم است، آن هم عالَم ارباب. نه ربّ همۀ عالَميان.

و اگر منظورشان بعضى از ممكنات شريف و قابل پرستش است، مانند بعضى از ملائكه و غير ايشان، آن نيز ربّ يك عالَم از عوالم خلقت است، نه ربّ همۀ عالَميان. پس معناى ربّ العالَمين چيست؟ و به همين جهت، پرسيد: «رَبُّ العَالَمِين چيست»؟ و از آن حقيقت، كه موصوف به صفت ربُّ العالَمين است، پرسش نمود.

خلاصه: منظورش از سؤال اين است. نه اين كه بخواهد از حقيقت خداى سبحان بپرسد. چون فرعون به خاطر اين كه «وثنى مذهب» بود، معتقد به خداى تعالى و مؤمن به او بود. چيزى كه هست، مانند ساير «وثنى ها» معتقد بود كه هيچ راهى به درك و فهم حقيقت خدا نيست. پس ديگر معنا ندارد او از وجود خدا پرسش كند، با اين كه وجود خدا اساس، مذهب ايشان است، و اگر ساير آلهه را هم مى پرستند، براى خاطر او مى پرستند، كه شرحش گذشت.

توضيح جواب موسى «ع»، به سؤال فرعون

و جملۀ «قَالَ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الأرضِ وَ مَا بَينَهُمَا إن كُنتُم مُوقِنِين»، پاسخ موسى «عليه السلام» از سؤال اوست كه پرسيد: «رَبُّ العَالَمين چيست»؟ و جمله، خبرى است از مبتدايى كه حذف شده، و حاصل معنايش - به طورى كه از سياق مطابقت بين سؤال و جواب بر مى آيد - اين است كه:

ربُّ العَالَمين، همان ربّ آسمان ها و زمين و آنچه بين آن دو است، مى باشد كه تدبير موجود در آن ها به خاطر اين كه تدبيرى است متصل و واحد و مربوط به هم، دلالت مى كند بر اين كه مدبّر و ربّش نيز، واحد است و اين، همان عقيده اى است كه اهل يقين و آن هایی که غیر اعتقادات یقینی و حاصل از برهان و وجدان را نمى پذيرند، بدان معتقدند.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۵

و به تعبير ديگر، مراد من از «عَالَمين»، آسمان ها و زمين و موجودات بين آن دو است، كه با تدبير واحدى كه در آن ها است، دلالت مى كنند بر اين كه ربّ و مدبّرى واحد دارند، و مراد از «ربُّ العَالَمين»، همان ربّ واحدى است كه تدبير واحد عالَم بر او دلالت دارد و اين دلالت يقينى است، كه وجدان اهل يقين آن را درك مى كند. اهل يقينى كه جز با برهان و وجدان، سر و كارى ندارند.

حال اگر بگويى: فرعون از موسى جز اين را نخواست كه ربُّ العَالَمين را برايش معرفى كند كه حقيقت او چيست - چون در نظر او، اين كلمه معناى معقولى نداشت - پس او تنها مى خواست معناى اين كلمه را تصور كند، با اين حال چه معنا دارد كه موسى «عليه السلام» در پاسخش بفرمايد: «إن كُنتُم مُوقِنِين: اگر اهل يقين باشيد»؟.

چون يقين علم تصديقى است، كه تصور، هيچ توقفى بر آن ندارد، و (حال آن كه) موسى «عليه السلام» در پاسخ خود، تصور ربّ العالمين را مشروط و موقوف بر يقين كرد.

علاوه بر اين، آن جناب در پاسخ فرعون مطلبى نفرمود، جز اين كه لفظ «عالَمين» را برداشته، «سَمَاوات و الأرض و ما بينهما» را به جايش نهاد و به جاى ربُّ العَالَمين كه فرعون نفهميده بود، گفت: «رَبُّ السَّمَاوات وَ الأرض وَ مَا بَينَهُما».

و خلاصه لفظ «عالمين» را كه جمع بود، تفسير كرد به اسماى مفردات آن جمع - مثل اين كه ما كلمۀ «رجال» را تفسير كنيم به زيد و عمرو و بكر - و چنين تفسيرى هيچ فايده اى به شنونده نمى دهد و شنونده، به جز همان تصورى كه از شنيدن لفظ رجال داشت، تصور ديگرى برايش دست نمى دهد و يقينى برايش حاصل نمى شود.

در جواب مى گوييم: اين كه فرعون از موسى «عليه السلام» خواست كه برايش كلمۀ «رَبُّ العَالَمين» را تصوير كند، مسلم است و هيچ شكى در آن نيست، وليكن موسى «عليه السلام» به جاى اين كه در پاسخ همان لفظ ربّ العالَمين را بياورد، لفظ «سماوات و الارض و ما بينهما» را آورد، تا بر ارتباط بعضى اجزاى عالَم به بعضى ديگر و اتصال آن ها دلالت كند. اتصالى كه از وحدت تدبير واقع در آن ها و نظام جارى در آن ها خبر دهد. آنگاه كلام خود را مقيد كرد به اين كه: «اگر اهل يقين باشيد»، تا دلالت كند بر اين كه اهل يقين، از همين وحدت تدبير به وجود مدبّرى واحد براى همه عالَم، يقين پيدا مى كنند.

پس گويا فرعون گفته است: مقصودت از ربُّ العالَمين چيست؟ و او در پاسخ گفته: همان است كه مقصود اهل يقين است، كه از راه ارتباطى كه در تدبير عوالم سماوات و ارض و آنچه بین آن دو است،

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۶

استدلال مى كنند بر اين كه همه اين عوالم، يك مدبّر و يك ربّ دارند، كه در ربوبيت خود شريكى ندارد و چون قائل به وجود ربّى واحد براى عالَميان بوده اند، ناچار از كلمۀ «رَبُّ العالَمين»، تصورى در ذهنشان مى آيد، چون معنا ندارد بدون تصور چيزى، تصديق به آن كنند.

و به عبارت خلاصه تر، اين كه: ربُّ العالمين، كسى است كه اهل يقين، وقتى به آسمان ها و زمين و مابين آن دو مى نگرند و نظام واحد را در آن ها مى بينند، به وى و به ربوبيتش نسبت به همه آن ها يقين پيدا مى كنند.

و استدلال به تحقق تصديق بر تحقق تصور قبل از آن ، قوى ترين استدلالى است كه ممكن است اقامه شود بر اين كه خداى تعالى، به وجهى قابل درك و به تصورى صحيح قابل تصور است، هرچند كه به حقيقت و كنهش قابل درك نيست و محال است احاطه علمى به وى يافت.

پس با آنچه گفته شد، دو نكته به خوبى روشن گرديد:

اول اين كه: موسى «عليه السلام» در پاسخ به فرعون وى را در آنچه پرسيد به چيزى حواله داد كه اهل يقين مى توانند تصورش كنند. چون به وجودش يقين دارند (و خلاصه فرمود: اگر مى خواهى ربُّ العالمين را تصور كنى و بدانى كه كيست، بايد اهل يقين شوى).

دوم اين كه: آن حجيت و برهانى كه در سخن خود بدان اشاره كرد، برهانى بود بر توحيد ربوبيت، كه آن را از وحدت تدبير گرفته بود. چون در قبال «وثنى ها»، بايد همين مسأله توحيد ربوبيت اثبات شود. زيرا «وثنى ها» - همان طور كه مكرر گفته شد - قائل به توحيد ذات هستند، و در ربوبيت خدا شريك قائل شده اند.

با اين بيان، فساد گفتار بعضى از مفسران روشن مى شود كه گفته اند: از آن جايى كه علم به حقيقت ذات خدا ممتنع و محال بوده، موسى «عليه السلام» از تعريف حقيقت ربُّ العالمين عدول كرده، متعرض تعريف او به صفاتش شده است، و گفته ربُّ العالمين، همان ربّ آسمان ها و زمين و مابين آن دو است، و با جملۀ «إن كُنتُم مُوقِنِين» اشاره كرد به اين كه سراپاى عالم، با حدوث خود دلالت مى كند بر اين كه داراى محدث و پديد آورنده است، و پديد آورنده اش، ذاتى است واحد و واجب الوجود، كه هيچ چيز در وجوب وجود، شريك او نيست.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۷

وجه فساد اين گفتار، همان است كه گفتيم «وثنيت»، همه اين حرف ها را قبول دارند. يعنى به وجود خداى تعالى و به محال بودن درك حقيقت ذات او، و به اين كه پديد آورنده عالَم، ذاتى است واجب الوجود و احدى در وجوب وجود، شريك او نيست، قائل هستند و آلهه اى را كه خيال كرده است هر يك مدبر يك ناحيه از عالم اند، همه را مخلوق خدا مى دانند، كه بيانش گذشت.

بنابراين، گفتار مذكور در تقرير آيه، گفتارى است كه هيچ ربطى به مقام احتجاج و مخاصمه عليه وثنى ها ندارد.

«قَالَ لِمَن حَولَهُ ألَا تَستَمِعُون » - يعنى: آيا گوش نمى دهيد به اين موسى كه چه مى گويد؟ و اين استفهام، براى تعجب است، و منظورش اين است كه حاضران نيز خوب گوش بدهند و مانند او تعجب كنند، كه ادعاى رسالت از طرف ربّ العالمين مى كند و چون مى پرسم ربّ العالمين چيست، دوباره همان سخن اولش را اعاده مى كند و چيزى علاوه بر آن نمى گويد.

و اين عكس العملى كه فرعون بروز داد، نقشه اى بود كه بر روى حق پرده بپوشاند. چون از كلام موسى «عليه السلام»، حق برايش روشن شده بود. زيرا موسى گفت: تمامى عالم دلالت دارد بر يك تدبير، كه اهل يقين آن را مشاهده مى كنند و اين وحدت تدبير، دلالت دارد بر اين كه ربّ و مدبّرى واحد دارد. و اين ربّ واحد، همان ربّ العالَمين است كه درباره او از من سؤال كردى. ولى فرعون گفتار موسى را اين طور تفسير كرد كه وى مى گويد: ما رسول ربّ العالَمين ايم، و چون از او مى پرسم ربُّ العالمين چيست؟ جوابم مى دهد كه: او، ربُّ العالمين است.

از آنچه گذشت، روشن گرديد اين كه بعضى از مفسران در تفسير جملۀ «إذ تَسمَعُون» گفته اند كه مرادش اين بوده كه:

من از ذات ربُّ العالمين مى پرسم و او از صفاتش خبر مى دهد، تفسير صحيحى نيست. براى اين كه سؤال فرعون از ذات، ذات از حيث صفت بود، كه بيانش گذشت. تازه موسى «عليه السلام» در پاسخ، ذات را به وصف هم تفسير نكرد، بلكه عبارت ربُّ العالمين را عوض كرده، به جايش «رَبُّ السَّمَاوات و الأرض» آورده.

خلاصه در عبارت دومى، «سماوات و ارض» را، به جاى «عَالَمين» در عبارت اول آورد و گويا اشاره كرد به اين كه فرعون، معناى كلمۀ «عالمين» را نمى فهمد.

جواب دوم موسى «ع» به فرعون، از حقيقت ربّ العالمين

«قاَلَ رَبُّكُم وَ رَبُّ آبَائِكُمُ الأوّلِين » - اين جمله، پاسخ دوم موسى «عليه السلام» از پرسش فرعون است. وقتى موسى ديد فرعون دارد مغلطه مى كند و امر را بر حاضران مجلس مشتبه می سازد، لذا

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۸

با اين كه كلمۀ «عَالِمين» را به تمامى عالَم از آسمان ها و زمين و مابين آن دو - كه انسان ها جزو آن است - تفسير كرده بود، مع ذلك براى اين كه نقشه فرعون را خنثى كرده باشد، صريح تر جواب داد و گفت: «رَبُّ العَالَمين»، همان ربّ شما و ربّ پدران گذشته شما است.

خوب، خواهى گفت: عالَم انسانى كه چندين عالَم نيست، بلكه يك عالَم است، با اين حال چطور آن جناب كلمۀ «عَالَمِين» را در پاسخ دومش، به عالَم انسان ها تفسير كرد؟

در جواب مى گوييم: كلمۀ «عَالَم» به معناى جماعتى از مردم و يا موجوداتى ديگر است. پس عالَم هاى انسان، عبارت مى شود از جماعت هاى انسان، از جماعت حاضر در جلسه، و جماعت گذشته ايشان كه فرمود: پروردگار شما و پروردگار پدران گذشته شما.

توضيح بيشتر اين محاوره اين كه:

فرعون نمى خواست از حريم ارباب دفاع كند، بلكه در حقيقت مى خواست از «ربوبيت» خود دفاع كند و اين حيله را به كار برد كه تعلق «ربوبيت خدا» نسبت به خود را باطل كند و بگويد اصلا دامنه ربوبيت خدا، مرا نمى گيرد. ولى اين معنا را اين طور بيان كرد كه:

«ربوبيت خدا»، به «عَالَميان» تعلق نمى گيرد و گرنه ربوبيت همۀ رب ها باطل مى شود، كه يكى از آن ها منم. هرچند فرعون خود را بزرگترين رب ها مى دانست، كه خداى تعالى، از وى حكايت فرموده كه گفت: «أنَا رَبُّكُمُ الأعلَى»، و نيز حكايت فرموده: «قَالَ فِرعَونُ يَا أيُّهَا المَلَأُ مَا عَلِمتُ لَكُم مِن إلَهٍ غَيرِى».

پس گويا به موسى گفته است: اگر مقصودت از ربُّ العالَمين، خداى تعالى است، كه او، ربُّ العالَمين نيست، بلكه ربّ ارباب است و بس. و اگر مقصودت الهى ديگر است كه آن هم باطل است. زيرا هيچ الهى، ربُّ العالَمين نيست، بلكه هر الهى، ربُّ العالَم خودش است. پس ديگر ربُّ العالَمين چه معنايى دارد؟

و موسى «عليه السلام»، در پاسخ جوابى داده كه حاصلش اين مى شود كه: در عالَم هستى، جز يك رب وجود ندارد. در نتيجه، «ربُّ العالَمين»، ربّ شما هم هست و او مرا نزد شما فرستاده.

و حاصل مغلطه فرعون اين است كه: موسى جوابى به من نداد. تنها عبارت «ربُّ العالَمين» را عوض كرد. لذا موسى براى بار دوم، به طور صريح فرمود: «ربُّ العالَمين»، همان ربّ عالَم انسانيت عصر حاضر و عالَم انسانيت عصرهاى گذشته است و با اين بيان، حيله و نقشه فرعون خنثى شد.

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۷۹

فرعون، موسى «ع» را، ديوانه معرفى می کند

«قاَل إنَّ رَسُولَكُمُ الَّذِى أُرسِلَ إلَيكُم لَمَجنُون » - اين جمله، حكايت كلام دوم فرعون است، كه از درِ هوچیگرى و مسخره، رسالت او را به حاضران نسبت داد، و گفت: «رسولى كه نزد شما فرستاده شده». چون خواست بگويد شأن من، اجلّ است از اين كه رسولى نزد من فرستاده شود. در نهايت هم، به او نسبت ديوانگى داد، كه چرا گفت: «پروردگار شما و پروردگار پدران گذشته شما...»؟

و اگر اين گفتار وى را تشريح كنيم، چنين مى شود كه:

گويا خواسته است بگويد: اين مرد ديوانه است، براى اين كه سخنانش آشفته است و حكايت مى كند از اين كه نيروى تعقلش، پريشان و آشفته شده. براى اين كه مى گويد: من رسول «ربُّ العالُمين» ام، و چون مى پرسم «ربُّ العالَمين» چيست، دوباره همان «ربُّ العالَمين» را با عبارتى ديگر، تكرار مى كند. و وقتى از سخن او تعجب مى كنم، دوباره گفتار خود را تفسير كرده، مى گويد: «ربّ شما و پدران گذشتۀ شما».

«قَالَ رَبُّ المَشرِقِ وَ المَغرِبِ وَ مَا بَينَهُمَا إن كُنتُم تَعقِلُون » - از ظاهر سياق بر مى آيد كه مراد از «مشرق»، آن طرفى است كه آفتاب و ساير ستارگان آسمان، طلوع مى كنند. و مراد از «مغرب»، آن جهتى است كه بر حسب حس ظاهرى ما، در آن طرف غروب مى كنند. و مراد از «مابين آن دو»، مابين مشرق و مغرب است، كه شامل همۀ عالَم محسوس شده. در نتيجه، عبارت اُخراى همان عبارت قبلى مى شود، كه فرمود: «رَبُّ السَّماوَاتِ وَ الأرضِ وَ مَا بَينَهُمَا».

پس اين جواب، اعادۀ همان جواب اول است، و همان غرض را كه عبارت بود از اتصال تدبير و اتحاد آن، دنبال مى كند. البته به بيانى ديگر و آن، اين است كه:

هر طلوعى، وقتى طلوع است كه غروبى هم، در مقابلش باشد و وقتى هر طلوعى غروبى داشت، ناگزير هر مشرق و مغربى، وقتى متصور است كه وسطى هم بين آن دو باشد.

همچنان كه در پاسخ اول، وقتى آسمان قابل تصور است كه زمينى در مقابلش باشد و وقتى آسمان و زمينى، متصور است كه واسطه اى هم بين آن دو باشد، و وقتى مشرقى به مغربى مرتبط مى شود و هر دوى آن ها به وسطى مرتبط مى گردند، كه تنها يك تدبير در آن ها به كار رود.

و خلاصه: اين قسم از ارتباط و اتحاد، غير از يك «تدبير» نمى پذيرد، همچنان كه در عالَم انسانيت نيز، هر امت موجودى، ارتباط وجودى به امت هاى گذشته دارد. ارتباط پدر، فرزندى، و همۀ انسان هاى گذشته و حاضر، يك نوع اند، و چون «نوع» يكى است، «تدبير» در آن نيز يكى است. پس «مدبّر» هم، يكى است.

در آخر جواب اول كه گفت: «اگر اهل يقين باشيد»، و در آخر جواب مورد بحث كه فرموده: «اگر تعقل كنيد»، خواسته است جواب عبارت فرعون را بدهد كه از باب استهزاء و اهانت، رو به حاضران كرد كه: «هيچ مى شنويد اين مرد چه مى گويد»؟

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه :۳۸۰

و در آخر هم، او را ديوانه معرفى كرد، به اين بيان كه با جملۀ «اگر نيروى تعقل مى داشتيد»، اشاره كرد به اين كه تو و حاضران در مجلست، از نعمت تعقل محروميد و درك و فهم نداريد. و گرنه، اگر فهم مى داشتيد، پاسخ اول مرا مى فهميديد و مى فهميديد كه پاسخ من تكرار بدون فايده نبود، و براى پى بردنتان به توحيد پروردگار، كافى بود و متوجه مى شديد به اين كه آن كس كه قائم به «تدبير» همه عالَميان، از آسمان ها و زمين و مابين آن دو است، «مدبّر» واحدى است و غير او، «مدبّر» و ربّى ديگر نيست.

پس از آنچه گذشت، روشن شد كه آيه شريفه، يعنى آيه: «رَبُّ المَشرِق...»، بيان ديگرى است بر همان پاسخ اولى كه فرمود: «رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَ الأرضِ وَ مَا بَينَهُمَا»، و برهانى است بر وحدت «مدبّر» از راه وحدت تدبير، كه در آن «رَبُّ العَالَمين» را تعريف كرده به اين كه «ربُّ العَالَمين»، آن «مدبّر» واحدى است كه تدبير واحد تمامى عوالم، بر وجودش دلالت مى كند.

چيزى كه هست، بيان در آيه مورد بحث، روشن تر است. چون مشتمل بر معناى «طلوع» و «غروب» است، و «تدبير» آن دو، براى همه روشن است.

مفسران گفته اند: برهان هايى كه در اين آيات آمده، برهان بر وحدانيت ذات واجب الوجود بالذات، و شريك نداشتن در وجوب وجود است، كه بطلانش گذشت. و گفتيم چنين برهانى در مقابل كسى اقامه مى شود كه وحدت ذات واجب الوجود بالذات را منكر باشد، و «وثنى ها»، منكر اين معنا نبودند.

«قَالَ لَئِن اتَّخَذتَ إلَهاً غَيرِى لَأجعَلَنَّكَ مِنَ المَسجُونِين » - در اين آيه، فرعون، موسى را تهديد مى كند كه اگر بار ديگر از ربوبيت «ربُّ العالَمين» و رسالت خودش از طرف او سخن به ميان آورد، او را به زندان خواهد انداخت. و اين دأب و روش همه جاهلان است، كه وقتى حرف حسابى نداشته باشند، به زور متوسل شده، تهديد مى كنند و وعيد مى دهند.

و اين كه فرعون گفت: «اگر الهى غير از من بگيرى، چنين و چنان مى كنم»، منظورش از گرفتن الهى غير از او، قائل شدن به ربوبيت «ربُّ العالَمين» است، كه موسى، فرعون را به سوى آن مى خواند.

و اگر خود آن را نگفت و كنايه آورد، براى اين بود كه حتى زبان خود را به گفتن آن نگرداند و اسم «ربُّ العالَمين» را به زبان نياورد، و اگر نامى از ساير آلهه نياورد، براى اين بود كه خود را بزرگترين آلهه مى دانست و عار داشت كه نامى از آن ها ببرد. و گويا مجازات هر كس كه منكر الوهيت او مى شد، زندان بوده كه گفته تو را از زندانيان قرار مى دهم.

و ظاهرا الف و لام در «المَسجُونِين»، براى عهد است. و جمله، چنين معنا مى دهد كه: اگر بر اين سخنت پافشارى كنى، تو را در زمرۀ همان كسانى قرار مى دهم كه مى دانى در زندان من، چه حال و روزی

ترجمه تفسير الميزان جلد ۱۵ صفحه : ۳۸۱

دارند و چه شكنجه ها كه مى بينند. و چون مى خواست به اين نكات اشاره كند، گفت: «مِنَ المَسجُونِين»، و نگفت: «لَأسجُنَنَّكَ»، با اين كه تعبير دوم مختصرتر بود.

→ صفحه قبل

صفحه بعد ←