تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۱۹
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
وجه اينكه فرمود:
((ان فى السموات والارض لايات ...(( و آنچه حرف ((فى (( افاده مى كند إِنَّ فى السمَوَتِ وَ الاَرْضِ لاَيَتٍ لِّلْمُؤْمِنِينَ كلمه ((آيات (( جمع ((آيت (( است كه به معناى علامت و نشانه اى است كه بر وجود چيزى دلالت كند، و بدان اشاره نمايد. و مراد از اينكه فرمود ((در آسمانها و زمين علامتها هست (( اين است كه اصلا آسمان و زمين آياتى هستند كه بر هستى پديد آورنده خود دلالت مى كنند، نه اينكه آيتها چيز ديگر باشند، و در ظرف آسمانها و زمين قرار داشته باشند. دليل بر گفتار ما اين است كه تعبيرات قرآن كريم از اين معنا مختلف است ، گاهى مى فرمايد ((فلان چيز آيت است (( و گاهى مى فرمايد ((در فلان چيز آيت است (( و گاهى هم مى فرمايد ((در خلقت فلان چيز آيت است ((، مثلا يك جا فرموده : ((ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات ((، جاى ديگر آيه مورد بحث است ، كه آيت را در خود آسمانها و زمين دانسته ، نه در خلقت آنها، و يكجا هم فرموده : ((و من آياته خلق السموات و الارض (( و نظاير اين اختلاف تعبير بسيار است . و از همين اختلاف استفاده مى شود معناى اينكه ((در چيزى آيت باشد(( اين است كه خود آن چيز آيت باشد، همچنان كه از اختلاف تعبير ديگرى كه در آيات بالا بود، و در يكى مى فرمود: ((در آسمانها و زمين (( و در ديگرى مى فرمود ((در خلقت آسمانها و زمين (( استفاده مى شود كه مراد از خلقت آسمانها و زمين خود آسمانها و زمين است ، نه چيز ديگر.
وجه اينكه آسمانها و زمين با اينكه خود آيت هستند در آيه شريفه طرف آيت دانسته شده اند
حال بايد ديد چرا آسمانها و زمين را ظرف آيت دانسته ، با اينكه خودش آيت است ؟ در پاسخ مى گوييم : اين بدان عنايت است كه بفهماند جهات وجود آسمانها و زمين مختلف است ، و هر جهت از جهات آنها خود آيتى است از آيات ، و اگر خود آسمانها و زمين در نظر گرفته مى شد، چاره اى جز اين نبود كه همه آنها را يك آيت بگيريم ، در حالى كه مى بينيم مثلا زمين را به تنهايى آيات شمرده و فرموده ((و فى الارض ايات للموقنين (( و اگر خود زمين در نظر گرفته مى شد بايد مى فرمود: ((و الارض آيه للموقنين : زمين آيتى است براى اهل يقين (( و آن وقت آن منظور فوت مى شد، و ديگر نمى فهماييد كه در هستى زمين جهاتى است كه هر يك از آن جهات به تنهايى آيتى است مستقل . پس معناى اينكه فرمود: ((ان فى السموات و الارض ...(( اين است كه براى وجود آسمانها و زمين جهاتى است كه هر جهتش دلالت دارد بر اينكه آفريدگار و مدبرش تنها خداست ، و شريكى براى او نيست ، براى اينكه آسمانها و زمين با حاجت ذاتيش به پديد آورنده ، و با عظمت خلقتش ، و بى نظير بودن تركيبش ، و اتصالى كه در وجود اجزاء بى شمار و هول انگيز آن به يكديگر است ، و ارتباط و اندراجى كه نظام هاى جزئى و مخصوص به يك يك موجودات در تحت نظام عمومى و كلى حاكم بر كل عالم دارد، همه دلالت دارد بر اينكه خالقى يكتا دارد، و همان خالق يكتا مدبر آن است . آرى ، اگر براى اين عالم پديد آورنده اى نمى بود، پديد نمى آمد، و اگر مدبرش يكتا نبود، نظامهاى جزئى آن با يكديگر متناقض مى شد و تدبير مختلف مى گشت . از آنچه گذشت روشن گرديد اينكه بعضى از مفسرين گفته اند: جمله ((فى السموات (( در تقدير ((فى خلق السموات (( است ، صحيح نيست ، و بدون هيچ حاجتى بيهوده خود را به زحمت انداخته .
وَ فى خَلْقِكمْ وَ مَا يَبُث مِن دَابَّةٍ ءَايَتٌ لِّقَوْمٍ يُوقِنُونَ كلمه ((يبث (( از مصدر ((بث (( است كه به معناى متفرق كردن و افشاندن است . و بث جنبندگان به معناى اين است كه خداى تعالى آنها را در زمين منتشر و متفرق كرده ، همچنان كه در جاى ديگر در باره خلقت انسان فرموده : ((ثم اذا انتم بشر تنشرون ((. و معناى آيه شريفه اين است كه : و در خود شما از حيث وجودتان كه وجودى است مخلوق و نيز در جنبندگان از اين حيث كه خداى تعالى خلقشان كرده و در زمين متفرق و پراكنده ساخته ، آياتى است براى مردمى كه راه يقين را سلوك مى كنند.
آيت بودن خلقت انسان و جنبندگان
و خلقت انسان علاوه بر اينكه موجودى است زمينى و مرتبط به ماده ، نوع ديگرى است از خلقت كه با خلقت آسمانها و زمين اختلاف دارد، براى اينكه آسمانها و زمين تنها موجودى مادى هستند، ولى انسان موجودى است مركب از بدنى مادى و تركيب يافته از مواد عنصرى و زمينى كه با مرگ فاسد و متلاشى مى شود، و از چيزى ديگر وراى ماده ، چيزى كه از نسج عالم بالا، و مجرد از ماده است ، و به همين جهت با مرگ فاسد نمى شود، بلكه در هنگام مرگ ، بدن متوفى مى شود، يعنى به تمام و كمال گرفته مى شود، و نزد خدا محفوظ مى ماند، و اين چيز همان است كه قرآن آن را روح ناميده و فرموده ((و نفخت فيه من روحى ((. و نيز بعد از آنكه خلقت انسان از نطفه ، و سپس علقه ، و آنگاه مضغه ، و در آخر تكميل ساختمان بدنى او را ذكر مى كند، مى فرمايد: ((ثم انشاناه خلقا اخر(( و نيز در باره حقيقت مرگ انسان فرموده : ((قل يتوفيكم ملك الموت الذى وكل بكم ((. پس كسى كه در خلقت انسان تدبر و نظر مى كند، در حقيقت در آيتى ملكوتى نظر مى افكند، آيتى وراى آيات مادى . و همچنين است ناظر در خلقت جنبندگان ، چون آنها نيز جان دارند، داراى حيات و شعورند، هر چند از نظر حيات و شعور، و همچنين از نظر تجهيزات بدنى پائين تر از انسانند، ولى همه آنها براى كسى كه اهل يقين باشد آيتند، و اهل يقين با سير و تفكر در خلقت آنها خداى سبحان را مى شناسند، و به وحدانيت و بى شريك بودن او در ربوبيت و الوهيت پى مى برند.
وَ اخْتِلَفِ الَّيْلِ وَ النهَارِ ... اين قبيل آيات جزو آياتى است كه بين زمين و آسمان قرار دارند، آسمانها خود آيتى هستند، زمين هم خود آيتى است ، و اختلاف شب و روز آيتى است بين زمين و آسمان و منظور از اختلاف شب و روز، اختلاف آن دو از نظر كوتاهى و بلندى است . اختلاف منظم كه از آغاز خلقتش تاكنون دگرگونى نيافته ، و بطور هماهنگ فصول چهارگانه بهار و تابستان و پاييز و زمستان را پديد آورده و اين چهار فصل در هر ناحيه از نواحى زمين به هر صورتى كه بوده اكنون نيز به همان صورت است ، و از اين به بعد نيز به همين منوال مكرر مى شود. اختلافى كه به آن وسيله خداى سبحان رزق اهل زمين را تدبير نموده ، به ترتيبى صالح رشدشان مى دهد، همچنان كه خودش فرموده : ((و قدر فيها اقواتها فى اربعه ايام سواء للسائلين ((.
باران رزقى است كه خداوند متعال از آسمان نازل مى كند
((و ما انزل اللّه من السماء من رزق فاحيا به الارض بعد موتها(( - مراد از رزقى كه خداى تعالى از آسمان نازل مى كند، باران است . و اگر باران را رزق ناميده ، از باب ناميدن سبب به اسم مسبب است ، و اين گونه نامگذاريها مجازى و شايع است . و نيز ممكن است بدين جهت باشد كه باران نيز رزق است ، چون همه آبهاى زمين از باران است . و منظور از كلمه ((سماء(( بالاى سر و يا ابر است ، چون ابر را هم مجازا آسمان مى گويند. و منظور از ((احياء زمين بعد از مردنش (( زنده كردن گياهان و درختانى است كه در زمستان مى ميرند. و تعبير از آن به زنده كردن بعد از موت ، خالى از اشاره به مساءله معاد نيست . ((و تصريف الرياح (( - يعنى گرداندن بادها از اين سو به آن سو، و فرستادنش از سويى به سويى ديگر، كه در همين گرداندن بادها فوايد عمومى بسيارى نهفته است ، و از همه فوائدش عمومى تر حركت دادن ابرها است به نقاط مختلف جهان . و يكى ديگر تلقيح گياهان ، و دفع عفونت ها، و بوهاى بد است . ((ايات لقوم يعقلون (( - يعنى در آنچه گفته شد آياتى است براى مردمى كه تعقل مى كنند، يعنى با عقلى كه خدا در آنان به وديعت سپرده بين حق و باطل و خوب و بد تمييز مى دهند. در اين آيات مى بينيم هر دسته از آنها به قومى اختصاص داده شده يك دسته به مؤ منين ، يك دسته به قومى كه اهل يقينند، دسته ديگر به قومى كه تعقل مى كنند.
و شايد وجهش اين باشد كه آيت احياء زندگان به دلالتى ساده و همه كس فهم دلالت مى كند بر اينكه خودش خود را ايجاد نكرده ، و بطور اتفاق و تصادفى هم پيدا نشده ، بلكه پديد آورنده اى ايجادش كرده ، و به دنبالش آثار و افعال آنها را پديد آورده ، آثار و افعالى كه اين نظام مشهود از آن آثار پديد آمده است ، پس خالق آسمانها، خالق همه عالم و رب همه است ، و انسان اين معنا را با فهم ساده خود مى فهمد، و انسانهاى با ايمان هم همين را مى فهمند، و از آن منتفع مى شوند. ولى اين معنا را كه خالق انسان و ساير جنبندگان داراى حيات و شعور، خداست از اين جهت كه ارواح و نفوس موجودات زنده با شعور از عالمى وراى عالم ماده است كه نامش را ((عالم ملكوت (( مى گذاريم ، قرآن كريم كمال ادراك و مشاهده اين معنا را مختص به اهل يقين دانسته ، نه به عموم مردم و فهمهاى ساده آنان ، و در اين باره فرموده ((و كذلك نرى ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون من الموقنين ((. وجه اينكه هر دسته از آيات را به ترتيب براى مؤ منين ((، ((لقوم يوقنون (( و((لقوم يعقلون (( ذكر فرمود و اما آيت اختلاف ليل و نهار، و بارانهايى كه زمين را زنده مى كند، و چرخاندن بادها از آنجا كه انواع مختلف و جهات متعدد دارد و مرتبط با زمين و زمينى ها است ، و داراى فوايد بى شمار و منافعى دامنه دار و بسيار است كه درك همه آنها محتاج به تعقل فكرى و تفصيلى و عميق است ، و فهم ساده عموم مردم از درك آن عاجز است ، لذا درك آن را به قومى كه تعقل كنند اختصاص داده . گو اينكه آيات مزبور براى همه آيت مى باشند ليكن از آنجا كه تنها دانشمندان و صاحبان تعقل از آنها بهره مند مى شوند بدين جهت اين آيات را به ايشان اختصاص داده . در اين ميان مى بينيم كه از اين طبقه گاهى تعبير فرموده به قومى كه ((يوقنون (( و گاهى به قومى كه ((يعقلون ((. و از تعبد مردم كه با فهم ساده خود پى به حقيقت مى برند تعبير فرموده به ((مؤ منين ((. از اين اختلاف در تعبير فهميده مى شود كه مراد از ((ايمان اصل (( آن است كه آياتش ساده و بسيط است و چون به دست آمدن ايمان تدريجى نيست ، از دارندگان ايمان تعبير به وصف كرد، به خلاف ايمان اهل يقين و عقل كه به خاطر دقت آيات آن ، و بلندى افق آنها، و به خاطر اينكه خرده خرده و به تدريج به دست مى آيد، از آنان به مضارع ((يعقلون ((، ((يوقنون (( تعبير كرد كه دلالت بر استمرار تجددى دارد.
بعضى از مفسرين در توجيه ترتيبى كه براى مصاديق و اهل آيات سه گانه هست ، و اينكه چرا اول اهل ايمان ، و دوم اهل ايقان و سوم اهل عقل را ذكر كرده گفته اند: اين ترتيب از نظر ترقى دادن مطلب است ، چون ايقان مرتبه خاصى است در ايمان ، و معلوم است كه بايد بعد از ايمان ذكر شود، و عقل هم مدار ايمان و ايقان است ، چون منظور ما از عقل عقلى است كه مؤ يد به نور بصيرت باشد، و به وسيله چنين عقلى است كه ايمان و يقين از قرار گرفتن در دسترس شك و ترديد خلاص مى شود، و در نتيجه ايمان به حد يقين مى رسد، و با رسيدنش به حد يقين و محكم شدنش همه خيرات رو مى آورد. و در ترتيب آيات نيز همين ترتيب كه در مراتب سه گانه است رعايت شده . اين توجيه از گفتار زمخشرى در كشاف استفاده مى شود. اشكالى كه ما به كلام زمخشرى داريم ، اين است كه مقتضاى توصيفى كه وى براى عقل كرده اين است كه قبل از دومى و حتى قبل از اولى قرار گيرد، يعنى مرتبه اول شمرده شود، نه سوم . علاوه بر اينكه ما نفهميديم كه چگونه ممكن است شك عارض بر يقين شود، حتى تصورش هم براى ما ممكن نيست .
توجيه صاحب تفسير كشف در ترتيب مذكور در آيه و نقد آن
بعضى ديگر - كه همان صاحب تفسير كشف باشد - در توجيه ترتيب مزبور گفته است بدين جهت اول ايمان و سپس ايقان و در آخر تعقل را ذكر كرده كه تماميت نظر و تدبر در دوم ناگزير و محتاج است به نظر در اولى ، چون آسمانها و زمين به وجهى از اسباب پيدايش حيوان است ، و به همين جهت بايد قبل از يادآورى خلقت حيوان يادآورى شود. و همچنين نظر در سومى ناگزير مى سازد كه ما در دو تاى اول نيز نظر كنيم . اما اينكه بايد به اولى (خلقت آسمانها و زمين ) نظر كنيم كه روشن است و احتياج به بيان ندارد، و اما نظر و توجه به دومى (خلقت حيوان ) براى اين است كه خلقت حيوان علت غائى است . پس معرفت سومى موقوف است بر معرفت علت غائيش كه دومى است ، چون علت قبل از معلول است . اين توجيه نيز به فرض اينكه درست باشد توجيه ترتيب آيات سه گانه است ، نه مراتب صفات سه گانه ايمان و ايقان و عقل . علاوه بر اينكه سومى هم مانند اولى از اسباب بوجود آمدن حيوان است ، پس بايد آن نيز قبل از دومى ذكر مى شد. و به وجهى دومى علت غائى اولى است ، پس بايد آن هم قبل از اولى ذكر مى شد، همانطور كه قبل از سومى ذكر شد.
كلام فخر رازى در توجيه ترتيب مذكور درآيد
فخر رازى در توجيه اين ترتيب گفته است : سبب آن اين است كه اين معنا را بفهماند كه اگر ايمان داريد اين دلالت ها را بفهميد، و اگر ايمان نداريد، و در عين حال مى خواهيد داراى جزم و يقين باشيد و از شك و ترديد درآييد، اين دلائل ديگر را بفهميد، و اگر نه ايمان داريد و نه مى خواهيد اهل يقين باشيد، پس حداقل در فهميدن دلائل سوم كوشش كنيد. اين وجه هم به فرضى كه صحيح باشد توجيه ترتيب صفات سه گانه ايمان و ايقان و عقل است ، نه توجيه اين كه چرا آيات سه گانه را بدين ترتيب ذكر كرده . علاوه بر اينكه لازمه اين توجيه آن است كه آيات سه گانه هيچ اختصاصى به صفات سه گانه نداشته باشد، بلكه همه اش مربوط به همه صفات باشد، و سياق آيات با چنين احتمالى مساعد نيست . از اين هم كه بگذريم از ظاهر كلام فخر رازى برمى آيد كه ((يقين (( را به ((جزم (( - كه همان علم باشد - تفسير كرده . و بنابر اين تفسير، براى عقل چيزى جز حكم ظنى نمى ماند، و آن هم در معارف اعتقادى هيچ اعتبارى ندارد. تِلْك ءَايَت اللَّهِ نَتْلُوهَا عَلَيْك بِالْحَقِّ فَبِأَى حَدِيثِ بَعْدَ اللَّهِ وَ ءَايَتِهِ يُؤْمِنُونَ ايمان به هرچيز عبارت است از علم به آن با التزام عملى به آن ، پس صرف علم و يقين به وجود چيزى بدون التزام عملى ، ايمان به آن چيز نيست . خداى تعالى در اين باره مى فرمايد: ((و جحدوابها و استيقنتها انفسهم ((. و نيز فرموده ((و اضله اللّه على علم ((. و كلمه ((آيات (( به معناى علامتهاى دلالت كننده است ، پس آيات تكوينيه خدا عبارت است از امورى وجودى كه با وجود خارجى خود دلالت مى كند بر اينكه خداى تعالى در خلقت عالم يگانه است ، و در اينكار شريكى ندارد، و به صفات كماليه متصف است و از هر نقص و حاجت منزه است . مقصود از ايمان به آيات خدا و معناى جمله ((قباءىّ حديث بعد الله و اياته يؤ منون (( و ايمان به اين آيات معنايش ايمان داشتن به دلالت آنها بر هستى خدا است كه لازمه داشتن چنين ايمانى ، ايمان داشتن به خدا بر طبق دلالت اين ادله است ، نه خدايى كه اين ادله بر آن دلالت نكند. و آيات قرآن كريم نيز از اين جهت آيات ناميده شده اند كه بيانگر آيات تكوينيه هستند، آيات تكوينيه اى كه گفتيم بر هستى و صفات خدا دلالت دارند. و يا از اين جهت آيات ناميده شده اند كه بيانگر معارف اعتقادى و يا احكام عملى ، و يا احكام اخلاقى مى باشند. احكامى كه خدا آن را مى پسندد، و بدان امر مى كند، و از بندگانش مى خواهد كه به آنها عمل كنند؛ چون مضامين آن آيات بر آن احكامى دلالت دارد كه از ناحيه خدا نازل شده است ، و ايمان به اين آيات ايمان به دلالت آنها بر خداى تعالى است كه قهرا ملازم با ايمان به مدلول آنها نيز هست .
و نيز معجزات را از اين رو آيات مى نامند كه اگر از قبيل مرده زنده كردن و امثال آن باشد، آياتى كونيه است ، و همان دلالت آيات كونيه را دارد. و اگر از قبيل پيشگوييها و يا خود قرآن كريم باشد كه برگشت دلالت آنها نيز به دلالت آيات كونيه خواهد بود، چون با هستى خود، دلالت مى كند بر هستى خداى تعالى و صفات او. ((تلك ايات اللّه نتلوها عليك (( - اين جمله اشاره است به آيات قرآنى كه بر آن جناب تلاوت شده ، و ممكن هم هست اشاره باشد به آيت هاى وجوديى كه در سه آيه قبل بدان اشاره شده بود. اين سؤ ال پيش مى آيد كه پس چرا فرمود ((نتلوها(( در پاسخ مى گوييم به اين عنايت كه دال و مدلول با هم متحدند. پس بنابراين احتمال ، در اين جمله ، در عين حال كه فرموده : ((نتلوها(( نظرى به آيت بودن قرآن ندارد. سخن بعضى از مفسرين در خصوص آيه ((فباى حديث بعد الله و آياته ياءمنون (( ((فباى حديث بعد اللّه و اياته يؤ منون (( - بعضى از مفسرين گفته اند: اين جمله از قبيل اين سخن است كه كسى بگويد: ((من از زيد و كرمش در شگفتم (( با اينكه از زيد در شگفت نيست ، بلكه از كرم و سخاوت او در شگفت است . و معناى جمله بر حسب نظر دقيق اين است كه كرم زيد مرا به شگفت آورده ، و زيد از حيث كرمش مرا به شگفت درآورده ، در نتيجه معناى جمله مورد بحث هم اين مى شود كه بعد از آيات خدا - يعنى آيات قرآنش - ديگر به چه سخنى ايمان مى آورند، يعنى وقتى به اين سخن ايمان نياورند ديگر بعد از آن به چه سخنى ايمان خواهند آورد. بعضى ديگر گفته اند: در اين جمله چيزى حذف شده ، و تقديرش چنين است : ((اذا لم يؤ منوا فباى حديث بعد حديث اللّه و آياته يؤ منون (( يعنى اينان كه ايمان نياوردند، ديگر به چه حديثى بعد از حديث خدا و آياتش ايمان مى آورند. ولى بنابراين كه تقدير چنين باشد، مناسب تر آن است كه بگوييم : مراد از آيات ، آيات تكوينى است ، نه آيات قرآنى ، و به همين جهت مرحوم طبرسى بعد از نقل اين قول گفته : فرق بين حديث به معناى قرآن و بين آيات اين است كه حديث عبارت است از داستانهاى عبرت آموزى كه بين حق از باطل جدائى مى افكند، و آيات عبارت است از ادله اى كه بين صحيح و فاسد جدايى مى اندازد.
و از بين اين دو قول ، قول اول لطيف تر است . وَيْلٌ لِّكلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ ((ويل به معناى ((هلاكت ((، و ((افاك (( مبالغه از ((افك (( است كه به معناى دروغ است . و كلمه ((اثيم (( مشتق از ((اثم (( است كه به معناى گناه و نافرمانى است ، و معناى آيه اين است كه هلاكت و مرگ بر هر دروغگوى گناهكار. وصف حال هر ((افاك اثيم (( كه به آيات خدا استكبار ورزيده استهزاء مى كنند و... يَسمَعُ ءَايَتِ اللَّهِ تُتْلى عَلَيْهِ ثمَّ يُصِرُّ مُستَكْبراً كَأَن لَّمْ يَسمَعْهَا ... اين جمله صفت هر افاك اثيم است . و كلمه ((ثم (( تاءخر رتبى را مى رساند، و معناى استبعاد را مى فهماند. و كلمه ((يصر(( مضارع از ((اصرار(( است كه به معناى ملازمت و دست برنداشتن از فعلى است . و معناى جمله اين است كه : افاك اثيم آيات خدا را - كه همان آيات قرآنى است - مى شنود كه برايش مى خوانند، و باز هم از كفر خود دست برنداشته ، همچنان در برابر حق مقاومت و گردنكشى مى كند، و در مقابل آن خاضع نمى گردد، مثل اينكه اصلا اين آيات را نشنيده ، پس تو او را به عذابى دردناك بشارت بده . وَ إِذَا عَلِمَ مِنْ ءَايَتِنَا شيْئاً اتخَذَهَا هُزُواً ... از ظاهر سياق برمى آيد كه ضمير ((اتخذها(( به آيات برمى گردد، و كلمه ((هزوا(( هم مربوط به همه آيات است ، نه آنچه كه بدان عالم شده ، چون اگر متعلق و مربوط به خصوص آن آيات بود، بايد مى فرمود ((اتخذه (( و اينكه ضمير مونث آورده ، خود كمال جهل آن افاك اثيم را مى رساند، و معنايش اين مى شود: اين افاك اثيم و اين مصر و مستكبر چون به بعضى از آيات ما عالم مى شود، همه آنها را استهزاء مى كند. ((اولئك لهم عذاب مهين (( - چنين كسانى عذابى مهين دارند، يعنى عذابى ذليل كننده . و اگر عذاب را به اين صفت توصيف فرمود، براى اين است كه در مقابل استكبار و خودپرستى آنان و استهزاءشان قرار گيرد. و اشاره به ((اولئك (( كه مخصوص جماعت است ، اشاره به كل افاك اثيم است . البته در تفسير آيه وجوهى ديگر گفته اند كه چون فائده اى در نقل آنها نديديم از نقل و ايراد آن اقوال صرفنظر كرديم .
مِّن وَرَائهِمْ جَهَنَّمُ وَ لا يُغْنى عَنهُم مَّا كَسبُوا شيْئاً وَ لا مَا اتخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ به خاطر اينكه مشتغل به دنيا شدند، و از حق اعراض نموده توجهى به آثار سوء اعمال خود نكردند، جهنم را پشت سر آنان قرار داد، و فرمود: در پشت سر جهنمى دارند. با اينكه جهنم در پيش رو و آينده آنان قرار دارد، و دارند بطرف آن مى روند. بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه ((ورائهم (( به معناى ((قدامهم : پيش رويشان (( است ، از آن جمله مرحوم طبرسى در مجمع البيان گفته : كلمه ((وراء(( هم به معناى پشت سر است ، و هم پيش رو. هر چيزى از تو گم شود وراى تو قرار مى گيرد، چه اينكه پشت سرت باشد، و چه پيش رويت . و تعبير به ((من ورائهم جهنم (( مى فهماند كه اين قضاء رانده شده حتمى است . و مراد از آنچه كسب كرده اند در جمله ((و لا يغنى عنهم ما كسبوا شيئا(( اموال و هر چيز ديگرى است كه در دنيا به دست آورده اند. و كلمه ((شيئا(( از آنجا كه نكره آمده تحقير را افاده مى كند، و چنين معنا مى دهد كه در روز حساب آنچه از مال و جاه و ياوران كه در دنيا كسب كرده بودند، حتى به قدر پشيزى به دردشان نمى خورد. و كلمه ((ما(( در جمله ((و لا ما اتخذوا من دون اللّه اولياء(( مصدريه است ، و مراد از اولياء همان ارباب اصنام است ، كه مشركين آنها را براى خود ارباب پنداشته ، و معتقد بودند كه در درگاه خدا ايشان را شفاعت مى كند. ممكن هم هست مراد از آنها همان بت ها باشند. و جمله ((و لهم عذاب عظيم (( تاءكيد همان وعيد و تهديدى است كه در جمله ((ويل لكل افاك اثيم ((، و هم در جمله ((فبشره بعذاب اليم ((، و بار سوم در جمله ((اولئك لهم عذاب مهين ((، و بار چهارم در جمله ((من ورائهم جهنم ((، و بار پنجم در جمله ((و لهم عذاب عظيم (( داده بود، كه در خلال اين پنج جمله فهمانده بود كه عذابشان هم اليم است ، و هم مهين ، و هم عظيم . هَذَا هُدًى وَ الَّذِينَ كَفَرُوا بِئَايَتِ رَبهِمْ لهَُمْ عَذَابٌ مِّن رِّجْزٍ أَلِيمٌ كلمه ((هذا(( اشاره به قرآن است ، و اگر فرمود اين هدايت است و نفرمود اين هادى است به منظور مبالغه در هدايت است ، همچنان كه وقتى مى خواهيم بگوييم : زيد بى اندازه عادل است ، مى گوييم : ((زيد عدل است ((. و كلمه ((رجز(( - به طورى كه گفته اند به معناى شديدترين عذاب است ، و در اصل به معناى اضطراب بوده .
اين آيه شريفه در مقام رد آن نسبتى است كه به قرآن دادند، و آن را با استهزاء خود خوار شمردند، و خلاصه ، تهديد كسانى است كه به آيات خدا كفر بورزند. اللَّهُ الَّذِى سخَّرَ لَكمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِى الْفُلْك فِيهِ بِأَمْرِهِ ... بعد از آنكه خداى سبحان حال افاكان را بيان كرد. كه از ايمان به آيات خدا وقتى كه براى آنان تلاوت مى شود آن آيات را استكبار مى ورزند، و استهزاء مى كنند با اينكه علم به حقانيت آن دارند. و سپس با بيانى مبالغه آميز آنان را به سخت ترين عذاب تهديد نمود، اينك در اين آيه با خطاب دسته جمعى ، كفار و مؤ منين را مخاطب قرار مى دهد و پاره اى از آيات ربوبيت را كه در آن منتى عظيم بر آنان هست و به هيچ وجه نمى توانند آن را انكار كنند، برمى شمارد. و به اين منظور نخست مساءله تسخير دريا، و سپس تسخير تمامى موجودات در زمين و آسمان را خاطرنشان مى سازد، و معلوم است كه هيچ انسانى به خود اجازه نمى دهد كه اين گونه آيات را انكار كند، مگر آنكه فطرت انسانيت خود را از دست داده باشد، و فراموش كرده باشد كه موجودى است داراى تفكر، و به خاطر همين خاصيت تفكر از ساير جانداران متمايز شده است . و بنابراين حرف لام در كلمه ((لكم (( لام غايت خواهد بود، و به آيه چنين معنا مى دهد: خداوند به خاطر شما دريا را مسخر كرد؛ يعنى آن را طورى آفريد كه كشتى شما بتواند بر روى آن جريان يابد و انسانها از آن بهره مند شوند. ممكن هم هست لام را لام تعديه بگيريم ، در نتيجه مسخر كننده دريا خود انسان مى شود، كه آن را به اذن خدا مسخر خود مى كند. و جمله ((لتجرى الفلك فيه بامره (( غايت و نتيجه تسخير بحر است ، و جريان كشتى در دريا به امر خدا، عبارت است از ايجاد جريان با كلمه ((كن ((، چون آثار اشياء نيز مانند خود اشياء منسوب به خداى تعالى است . و معناى جمله ((و لتبتغوا من فضله (( اين است كه خداى تعالى درياها را اين چنين رام كرد، تا شما عطيه او را طلب كنيد، يعنى با سفرهاى دريايى ، رزق خود را به دست آوريد. و معناى جمله ((و لعلكم تشكرون (( اين است كه خداى تعالى چنين كرد، به اميد اينكه شما در مقابل آن ، او را شكر گزاريد. وَ سخَّرَ لَكم مَّا فى السمَوَتِ وَ مَا فى الاَرْضِ جَمِيعاً مِّنْهُ ... اين سخن از باب ترقى دادن كلام ، و عطف عام بر خاص است . قبلا داستان تسخير درياها را فرموده بود كه جزئى از اجزاء آسمان و زمين است ، و در اينجا تسخير همه موجودات در آسمانها و زمين را براى انسان ها به رخ مى كشد. و سخن در باره كلمه ((لكم (( همان سخنى است كه در نظير آن در آيه قبل گذشت . و كلمه ((جميعا(( تاءكيد است براى آنچه در آسمانها و زمين است . ممكن هم هست حال از آن باشد.
((و سخر لكم ما فى السموات و الارض جميعا(( - معناى تسخير آنچه در آسمانها و زمين است براى انسان ، اين است كه اجزاء عالم مشهود همه بر طبق يك نظام جريان دارد، و نظامى واحد بر همه آنها حاكم است و بعضى را به بعضى ديگر مرتبط، و همه را با انسان مربوط و متصل مى سازد، و در نتيجه انسان در زندگى خود از موجودات علوى و سفلى منتفع مى شود، و روز به روز دامنه انتفاع و بهره گيرى جوامع بشرى از موجودات زمينى و آسمانى گسترش مى يابد، و آنها را از جهات گوناگون واسطه رسيدن به اغراض خود يعنى مزاياى حياتى خود قرار مى دهد، پس به همين جهت تمامى اين موجودات مسخر انسانند. مفاد كلمه ((منه (( در جمله ((و سخر لكم ما فى السموات و ما فى الارض جمعيا منه (( و كلمه ((من (( در ((منه (( ابتداء را مى رساند، و ضمير آن به خداى تعالى برمى گردد، و اين جار و مجرور حال است براى آنچه در آسمانها و زمين است . و معنايش اين مى شود كه خداى تعالى تمامى آنچه را كه در آسمانها و زمين است مسخر شما كرد، در حالى كه هستى همه آنها از ناحيه خدا آغاز شده است . پس ذوات همه موجودات از ناحيه خدا آغاز شده ، چون او آنها را ايجاد كرده ، در حالى كه قبل از ايجاد الگويش را از جايى نگرفته . و همچنين آثار و خواص آنها نيز مخلوقات اويند كه يكى از آثار و خواص آنها همين ارتباط آنها به يك ديگر است كه نظام جارى در آنها بوجود آورده ، نظامى كه با زندگى انسانها مرتبط است ، همچنان كه در جاى ديگر فرموده : ((اللّه يبدو الخلق ثم يعيده (( و نيز فرموده : ((انه هو يبدى و يعيد((. مفسرين براى كلمه ((منه (( معانى ديگرى ذكر مى كنند كه هيچ يك از آنها خالى از تكلف نيست ، و به همين جهت متعرض آنها نشديم . ((ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون (( - وجه ارتباط آيات نامبرده با تفكر روشن است .
آيات ۱۴ - ۱۹ سوره جاثيه
قُل لِّلَّذِينَ ءَامَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِى قَوْمَا بِمَا كانُوا يَكْسِبُونَ(۱۴) مَنْ عَمِلَ صلِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَيهَا ثمَّ إِلى رَبِّكمْ تُرْجَعُونَ(۱۵) وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا بَنى إِسرءِيلَ الْكِتَب وَ الحُْكمَ وَ النُّبُوَّةَ وَ رَزَقْنَهُم مِّنَ الطيِّبَتِ وَ فَضلْنَهُمْ عَلى الْعَلَمِينَ(۱۶) وَ ءَاتَيْنَهُم بَيِّنَتٍ مِّنَ الاَمْرِ فَمَا اخْتَلَفُوا إِلا مِن بَعْدِ مَا جَاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْيَا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّك يَقْضى بَيْنهُمْ يَوْمَ الْقِيَمَةِ فِيمَا كانُوا فِيهِ يخْتَلِفُونَ(۱۷) ثُمَّ جَعَلْنَك عَلى شرِيعَةٍ مِّنَ الاَمْرِ فَاتَّبِعْهَا وَ لا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ(۱۸) إِنهُمْ لَن يُغْنُوا عَنك مِنَ اللَّهِ شيْئاً وَ إِنَّ الظلِمِينَ بَعْضهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَ اللَّهُ وَلىُّ الْمُتَّقِينَ(۱۹) ترجمه آيات به كسانى كه ايمان آورده اند بگو، بر كفارى كه به ايام خدا اميد ندارند ببخشايند تا خدا هر قومى را به آنچه عمل كرده اند كيفر دهد (۱۴). هر كس عمل صالح كند به نفع خود كرده و هر كس بدى كند عليه خود كرده و سپس همگى به سوى پروردگارتان برمى گرديد (۱۵). و به تحقيق ما به بنى اسرائيل كتاب و حكمت و نبوت داديم و ارزاق طيب روزيشان كرديم و بر عالميان عصر خود برتريشان داديم (۱۶). و از امر دين آياتى روشن داديم پس اگر اختلاف كردند اختلافشان پس از آن بود كه به حقانيت دين يقين پيدا كردند و انگيزه اختلاف آنها تنها حسادتى بود كه به يكديگر مى ورزيدند، به درستى پروردگار تو روز قيامت بين آنان در آن چيزهايى كه اختلاف مى كردند داورى خواهد كرد (۱۷).
سپس نوبت به تو رسيد و ما ترا هم بر شريعتى از امر دين واقف ساختيم پس همان را پيروى كن نه هواهاى كسانى را كه علم ندارند (۱۸). چون آنان هيچ تو را از اراده خدا بى نياز نكنند و ستمكاران در ظلم و ستم دوستدار و مددكار يكديگرند و خدا دوستدار متقيان است (۱۹).
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
