تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۱۷
بيان آيات مربوط به امتحان و ابتلاى قوم فرعون و بعث موسى (ع ) به سوى آنان
وَ لَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَ جَاءَهُمْ رَسولٌ كرِيمٌ كلمه ((فتنا(( ماضى از مصدر ((فتنه (( است . و ((فتنه (( به معناى امتحان و ابتلاء است تا به وسيله آن حقيقت آن چيزى كه مورد امتحان واقع شده روشن گردد. و ((رسول كريم (( موسى (عليه السلام ) است ((كريم (( كسى را گويند كه متصف به خصال حميده باشد. راغب مى گويد: لفظ كريم چون صفت خداى عزّوجلّ قرار گيرد نامى از احسان و انعام هاى روشن او مى شود، همچنان كه در آيه ((ان ربى غنى كريم (( واقع شده . و چون صفت انسانى قرار گيرد اسم مى شود براى اخلاق و افعال پسنديده كه به وسيله عمل ظاهرى جلوه مى كند. البته كسى را كريم نمى گويند مگر وقتى كه عملى حاكى از كرامت نفسش از او سر بزند. و نيز گفته : هر چيزى كه در نوع خودش شرافتى داشته باشد آن را هم كريم مى گويند و از اين بابت است كه خداى سبحان مى فرمايد: ((و انبتنا فيها من كل زوج كريم ((، و نيز مى فرمايد: ((و زروع و مقام كريم ((، ((انه لقرآن كريم ((، ((و قل لهما قولا كريما((. أَنْ أَدُّوا إِلىَّ عِبَادَ اللَّهِ إِنى لَكمْ رَسولٌ أَمِينٌ
اين آيه تفسيرى است براى آمدن رسول در جمله ((و جاءهم رسول كريم (( چون معناى ((آمدن رسول (( تبليغ رسالت است ، نه اينكه از جايى بيايد. و از جمله پيامهاى الهى و رسالت هاى موسى به فرعون و قوم او يكى اين بوده كه بنى اسرائيل را به دست موسى بسپارند. و از آزار و شكنجه آنان دست بردارند. و مراد از كلمه ((عباد اللّه (( همان بنى اسرائيل است ، و اگر از آنان اين طور تعبير كرده براى اين بوده كه هم نسبت به آنان اظهار ترحمى كرده باشد، و هم به فرعونيان فهمانده باشد كه استكبارى كه نسبت به بنى اسرائيل مى كنيد، و تعدى و تجاوزى كه به حقوق آنان روا مى داريد خود استكبار بر خدا است ، براى اينكه بنى اسرائيل بندگان خدايند. و در جمله ((انى لكم رسول امين (( كه موسى خود را به امانت توصيف مى كند، اين احتمال دفع شده كه : مبادا در رسالتش خيانت كند و ماءمور نجات بنى اسرائيل از سيطره فرعونيان و بيرون كردن آنان از سرزمين فرعونيان نباشد، و از پيش خود اين ادعاها را كند. همچنان كه بنا به حكايت قرآن ، فرعون اين احتمال را در ذهن قومش تقويت مى كرد و به بزرگان قوم خود مى گفت : ((ان هذا لساحر عليم يريد ان يخرجكم من ارضكم بسحره .(( بعضى از مفسرين گفته اند: كلمه ((عباد اللّه (( ندايى است به فرعون و قومش ، و تقديرش ((ان ادوا الى ما آمركم به يا عباد اللّه (( مى باشد، يعنى اى بندگان خدا آنچه دستورتان مى دهم عمل كنيد. ليكن اين تفسير خيلى مناسب نيست . چون كلمات زيادى تقدير گرفته شده كه خلاف ظاهر است . وَ أَن لا تَعْلُوا عَلى اللَّهِ إِنى ءَاتِيكم بِسلْطنٍ مُّبِينٍ يعنى با تكذيب رسالت من و اعراض از آنچه خدا دستورتان مى دهد بر خدا تجبر و تكبر مكنيد، چون تكذيب يك رسول در رسالتش استعلاء و تجبر بر كسى است كه آن رسول را فرستاده . و دليل بر اينكه مراد اين است ، تعليل نهى مذكور است با جمله ((انى آتيكم بسلطان مبين (( چون معناى اين جمله اين است كه آيات و يا معجزاتى كه من آورده ام دلالتش بر نبوت و رسالت من بارز و روشن است . بعضى از مفسرين گفته اند: در اين جمله فصاحت و شيرينى تعبير به كار رفته ، چون از يك سو بين اداء رسالت و امانت جمع كرده ، و از سوى ديگر بين علو و سلطان .
وَ إِنى عُذْت بِرَبى وَ رَبِّكمْ أَن تَرْجُمُونِ يعنى من به خداى تعالى پناه مى برم از اينكه مرا سنگسار كنيد، و نتيجه اين پناهندگى من اين است كه شما قادر نيستيد كه سنگسارم كنيد. ظاهرا اين جمله اشاره باشد به تاءمينى كه پروردگارش به او داده بود، چون قبل از آنكه موسى (عليه السلام ) به سوى فرعونيان روانه شود، به حكايت قرآن كه فرموده ((قالا ربنا اننا نخاف ان يفرط علينا او ان يطغى قال لا تخافا اننى معكما اسمع و ارى (( خداوند او را مطمئن كرده بود، چه در اين آيه موسى و هارون عرضه داشتند: ما مى ترسيم فرعون به ما تجاوز كند، و يا طغيان بورزد، خداى تعالى فرمود: نترسيد كه من با شما هستم ، و هر چه شما بشنويد و ببينيد مى شنوم و مى بينم . با بيانى كه گذشت اين معنا روشن شد كه گفتار بعضى از مفسرين كه گفته اند: ((پناه بردن موسى به خدا قبل از آن بوده كه خداى تعالى با جمله ((فلا يصلون اليكما(( خبر از ناتوانى آنها به رجم موسى بدهد(( سخن درستى نيست . وَ إِن لَّمْ تُؤْمِنُوا لى فَاعْتزِلُونِ يعنى : و اگر ايمان نمى آوريد پس از من كناره گيرى كنيد، نه دوستى كنيد، و نه دشمنى ، نه به خير متعرض من شويد، و نه به شر. بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از ((فاعتزلون (( اين است كه از من دور شويد و با من رابطه نداشته باشيد. ولى اين معناى بعيدى است . فَدَعَا رَبَّهُ أَنَّ هَؤُلاءِ قَوْمٌ مجْرِمُونَ يعنى موسى پروردگار خود را خواند كه : خدايا اين قوم مردمى مجرمند. و در اين دعايش علت آن را مجرم بودن آنها معرفى مى كند، جرمى كه بخاطر آن مستحق هلاكت بودند، ولى در اين جمله نيامده كه از خدا چه خواسته است ، ولى از جمله بعدى كه پاسخ خداى تعالى به موسى است ، فهميده مى شود كه وى درخواست هلاكت ايشان را كرده . فَأَسرِ بِعِبَادِى لَيْلاً إِنَّكم مُّتَّبَعُونَ
كلمه ((اسر(( امر از مصدر ((اسراء(( است كه به معناى سير شبانه است ، در نتيجه كلمه ((ليلا(( تاءكيد و تصريح به معناى آن كلمه است . و منظور از كلمه ((عبادى (( بنى اسرائيل است . و معناى جمله ((انكم متبعون (( اين است كه : همين كه بنى اسرائيل را شبانه حركت دهى فرعونيان تعقيبتان خواهند كرد. و اين جمله در حقيقت جمله اى استينافى است ، كه منظور از ذكر آن فقط پيشگويى حادثه اى است كه به زودى بعد از اسراء واقع مى شود. و در اين آيه با حذف كلماتى ايجاز به كار رفته و تقدير كلام چنين است : ((اسر بعبادى ليلا انكم متبعون يتبعكم فرعون و جنوده : شبانه بندگان مرا در شب حركت بده كه شما تعقيب خواهيد شد، فرعون و لشكريانش شما را تعقيب خواهند كرد((. وَ اتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْواً إِنهُمْ جُندٌ مُّغْرَقُونَ راغب در مفردات گفته : كلمه ((رهوا(( به معناى ((ساكنا(( است . و معناى جمله ((و اترك البحر رهوا(( اين است كه از دريا به آرامش بگذر. بعضى گفته اند: كلمه ((رهو(( به معناى وسعت راه است . و اين معنا صحيح است . و جمله ((انهم جند مغرقون (( تعليل جمله ((و اترك البحر رهوا(( است . و در اين كلام حذف و ايجاز به كار رفته و تقدير آن چنين است : ((فاسر بعبادى ليلا يتبعكم فرعون و جنوده حتى اذا بلغتم البحر فاضر به بعصاك لينفتح طريق لجوازكم فجاوزوه و اتركه ساكنا او مفتوحا على حاله فيدخلونه طمعا فى ادراككم فهم جند مغرقون : اى موسى بندگان مرا شبانه حركت بده تا فرعون و لشكريانش به تعقيب شما برخيزند، شما به دريا مى رسيد، با عصا به دريا بزن تا راهى براى عبورتان باز شود، همين كه از دريا گذشتى ، آب را همچنان ساكن و يا همچنان باز و به حال خود بگذار تا فرعونيان برسند، و به اميد رسيدن به بنى اسرائيل داخل دريا شده همگى غرق شوند((. كمْ تَرَكُوا مِن جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ وَ زُرُوعٍ وَ مَقَامٍ كَرِيمٍ وَ نَعْمَةٍ كانُوا فِيهَا فَكِهِينَ كَذَلِك كلمه ((كم (( تكثير را افاده مى كند، و به جمله چنين معنا مى دهد: ((چه بسا از باغها و چشمه ها و زراعتها كه به جا گذاشتند((. و جمله ((من جنات ...(( بيان چيزهايى است كه به جاى گذاشتند. و منظور از ((مقام كريم (( قصرها و خانه هاى زيباى فرعونيان ، و منظور از ((نعمه (( - به فتح نون - تنعم است . و اين كلمه مانند كلمه ((ضربه (( كه به معناى يكبار زدن است ، يكبار تنعم را مى رساند، ولى اگر به كسره نون خوانده شود، نوعى از تنعم را افاده مى كند، مانند كلمه ((جلسه (( - به كسر جيم - كه به معناى نوعى نشستن است .
مفسرين كلمه ((نعمه (( را در اين آيه تفسير كرده اند به آنچه كه وسيله تنعم است و اين تفسير با كلمه ترك مناسب تر است . و كلمه ((فاكهين (( از ماده ((فكاهه (( به معناى حديث نفس گرفته شده ، و شايد مراد از آن در اينجا تمتع باشد، همانطور كه مردم از فاكهه (انواع ميوه ها) تمتع مى برند. و كلمه ((كذلك (( به قول بعضى از مفسرين به معناى ((الامر كذلك : مطلب از اين قرار است (( مى باشد. بعضى ديگر گفته اند: معنايش اين است كه ما در باره هر كه بخواهيم هلاكش كنيم اين چنين عمل مى كنيم . و بعضى ديگر گفته اند: كلمه مذكور اشاره است به بيرون راندنى كه از كلام سابق استفاده مى شد، و معنايش اين است كه ما اين طور ايشان را از مصر بيرون رانديم . ممكن هم هست كلمه ((كذلك (( حال باشد از مفعول كلمه ((تركوا(( كه حذف شده و معنايش اين است كه : بسيارى از چيزها را به حال خود ترك كردند و رفتند - و خدا داناتر است . وَ أَوْرَثْنَهَا قَوْماً ءَاخَرِينَ ضمير ((ها(( به مفعول ((تركوا(( كه گفتيم حذف شده و با جمله ((من جنات (( بيان شده برمى گردد، و معناى جمله روشن است . فَمَا بَكَت عَلَيهِمُ السمَاءُ وَ الاَرْض وَ مَا كانُوا مُنظرِينَ نه آسمان به حال آنان گريه كرد و نه زمين و نه خدا مهلتشان داد. منظور از گريه كردن آسمان و زمين بر چيزى كه فوت شده كنايه از اين است كه آسمان و زمين از فوت و نابودى آن تغيير حالت نمى دهند و متاءثر نمى شوند. و در آيه مورد بحث هم كنايه است از اينكه هلاكت قوم فرعون هيچ اهميتى براى خدا نداشت ، چون در درگاه خدا خوار و بى مقدار بودند. و به همين جهت هلاكتشان هيچ اثرى در عالم نداشت . و جمله ((و ما كانوا منظرين (( كنايه است از سرعت جريان قضاى الهى و قهر ربوبى در باره آنان ، و اينكه هيچ مانعى جلو اين جريان را نگرفت ، و هيچ چيزى چاره آن را نكرد و آن را بر طرف نساخت تا به وسيله يكى از اين امور تاءخيرى در قضاى الهى رخ دهد.
وَ لَقَدْ نجَّيْنَا بَنى إِسرءِيلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُهِينِ ما بنى اسرائيل را از عذاب خوار كننده نجات داديم ، كه عبارت است از اسارت در دست فرعونيان كه فرزندانشان را سر مى بريدند، و زنان و دختران را زنده مى گذاشتند، و نيز بلاهاى ديگر. مِن فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كانَ عَالِياً مِّنَ الْمُسرِفِينَ جمله ((من فرعون (( بدل است از جمله ((من العذاب (( حال يا به اينكه مضافى از آن حذف شده كه تقديرش ((من عذاب فرعون (( بوده ، و يا اينكه چيزى حذف نشده و خود فرعون براى مبالغه عين عذاب قرار داده شده و معناى جمله ((انه كان عاليا من المسرفين (( اين است كه : فرعون مردى متكبر و از اهل اسراف و تجاوز از حد بود. وَ لَقَدِ اخْترْنَهُمْ عَلى عِلْمٍ عَلى الْعَلَمِينَ يعنى ما بنى اسرائيل را با علمى كه به استحقاق آنان داشتيم ، برگزيديم . و اين معنا از سياق فهميده مى شود.
مقصود از اختيار بنى اسرائيل بر عالمين
و مراد از ((عالمين (( تمامى امت هاى عالم است . البته اين در صورتى است كه مراد از ((اختيار(( اختيار از بعضى جهات باشد، مانند زياد داشتن انبياء، چون آنها از ساير امت ها انبياء بيشترى داشتند. و نيز اين امتياز را داشتند كه سالهايى طولانى در بيابان سرگردان شدند، و در طول آن مدت ابر آسمان برايشان سايه مى افكند، و طعامشان ((من (( و ميوه شان ((سلوى (( بود، و امتيازاتى ديگر از اين قبيل . و اما اگر اختيار از تمامى جهات باشد در اين صورت منظور از ((عالمين (( اهل زمانه خود آنها مى باشد. چون بطور مسلم بنى اسرائيل بر امت اسلام برترى ندارند، براى اينكه امت اسلام به حكم آيه شريفه ((كنتم خير امه اخرجت للناس (( و نيز آيه شريفه ((هو اجتبيكم و ما جعل عليكم فى الدين من حرج (( بر تمامى امت هاى عالم برترى و فضيلت دارد. وَ ءَاتَيْنَهُم مِّنَ الاَيَتِ مَا فِيهِ بَلَؤٌا مُّبِينٌ كلمه ((بلاء(( به معناى آزمايش و امتحان است ، و معناى آيه اين است كه : ما از آيات و معجزات نمونه هايى به بنى اسرائيل داديم كه در آنها امتحانى روشن بود. و خلاصه معجزاتى براى آنان آورديم كه نمونه اش در هيچ امتى نبود، و به همين جهت امت بنى اسرائيل آزمايشى روشن شدند.
بعضى از مفسرين گفته اند: در اين آيه اشاره اى است به اين كه غير از آن معجزات امور ديگرى هم بوده كه در آزمودن بنى اسرائيل نظير معجزه بوده است . و در اين كه در ذيل اين ماجرا چهار آيه را آورده كه از جمله ((و لقد نجينا بنى اسرائيل (( شروع شده ، و به جمله ((بلاء مبين (( ختم مى شود، نوعى دلخوشى است كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) مى دهد، و اشاره مى كند به اينكه خداى تعالى به زودى او و مؤ منين به او را از فراعنه مكه نجات مى دهد، و بر كفار برمى گزيند، و زمين را در اختيارشان قرار مى دهد، تا ببيند كه چگونه عمل مى كنند. بحث روايتى
(رواياتى درباره عذاب دخان ، و گرييدن زمين و آسمان )
از جوامع الجامع نقل شده كه در تفسير آيه ((فارتقب يوم تاتى السماء بدخان مبين (( گفته است كه در معناى دخان اختلاف شده ، بعضى گفته اند: دودى است قبل از قيام قيامت از آسمان مى آيد و داخل گوشهاى كفار مى شود، به طورى كه سر آنها مانند سر كباب شده مى شود، ولى مؤ منين از آن دود تنها دچار حالتى نظير زكام مى گردند، و روى زمين با همه وسعتش مانند اطاقى در بسته مى شود كه در آن كاه دود كرده باشند، و اين وضع تا چهل روز ادامه مى يابد - اين معنا از على و ابن عباس و حسن روايت شده . مؤ لف : اين حديث را الدر المنثور هم از همان نامبردگان نقل كرده . و نيز از حذيفه بن يمان و ابى سعيد خدرى از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم )، و نيز از ابن عمر بدون ذكر نام رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) آورده است . و در تفسير قمى در ذيل همين آيه گفته است : اين در وقتى است كه اهل رجعت از قبور درآيند، در آن روز تمامى مردم در ظلمت فرو مى روند، و مى گويند كه اين عذاب اليمى است ، پروردگارا اين عذاب را از ما برطرف كن كه ما داراى ايمانيم . و در مجمع البيان آمده كه زراره بن اعين از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه آن جناب فرمود: آسمان بر يحيى پسر زكريا و بر حسين بن على (عليهماالسلام ) چهل روز گريه كرد. عرضه داشتم گريه آسمان چه بود؟ فرمود آفتاب با سرخى طلوع مى كرد، و با سرخى هم غروب مى نمود.
و در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم از عبيد المكتب از ابراهيم روايت كرده كه گفت : از روزى كه دنيا خلق شده آسمان نگريسته ، مگر به حال دو نفر. شخصى از عبيد پرسيد آيا جز اين است كه آسمان و زمين به حال مؤ من مى گريند؟ گفت : اين در همان محلى است كه مؤ من در آنجاست ، و اعمالش از آنجا به آسمان بالا مى رود، و اما هيچ مى دانى كه معناى گريستن آسمان در اين آيه چيست ؟ گفت : نه . گفت آسمان سرخ مى شود و گلگون مى گردد، و اين دو نوبت شده ، يكى در آن وقتى كه يحيى بن زكريا كشته شد، و آسمان خون بباريد، و يكى هم در وقتى كه حسين بن على (عليهماالسلام ) كشته شد كه در آن روز نيز آسمان سرخ شد. و در فقيه به سند خود از امام صادق (عليه السلام ) روايت آورده كه فرموده : وقتى مؤ من مى ميرد نقاط مختلف زمين كه مؤ من در آن نقاط خدا را عبادت مى كرده بر او مى گريند. و نيز از درهاى آسمان آن درى كه اعمالش از آن به سوى بالا صعود مى كرده ، و نيز محل سجده اش بر او مى گريد. مؤ لف : و در اين معنا و در معناى دو روايت سابق روايات ديگرى از طرق شيعه و طرق اهل سنت نقل شده . و اگر در معناى گريه آسمان و زمين اساس را همين ظاهر روايات قرار دهيم ديگر احتياجى نيست به اينكه گريه آن دو را حمل كنيم بر كنايه تخييليه . و در تفسير قمى در ذيل جمله ((و قالوا معلم مجنون (( آمده كه اين سخن را وقتى گفتند كه ديدند هنگام نزول وحى به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) حالت غشوه و بيهوشى به او دست مى دهد، لذا گفتند او مجنون (جن زده ) است .
آيات ۳۴ - ۵۹ سوره دخان
إِنَّ هَؤُلاءِ لَيَقُولُونَ(۳۴) إِنْ هِىَ إِلا مَوْتَتُنَا الاُولى وَ مَا نحْنُ بِمُنشرِينَ(۳۵) فَأْتُوا بِئَابَائنَا إِن كُنتُمْ صدِقِينَ(۳۶) أَ هُمْ خَيرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَكْنَهُمْ إِنهُمْ كانُوا مجْرِمِينَ(۳۷) وَ مَا خَلَقْنَا السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ مَا بَيْنهُمَا لَعِبِينَ(۳۸) مَا خَلَقْنَهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَ لَكِنَّ أَكثرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ(۳۹) إِنَّ يَوْمَ الْفَصلِ مِيقَتُهُمْ أَجْمَعِينَ(۴۰) يَوْمَ لا يُغْنى مَوْلىً عَن مَّوْلًى شيْئاً وَ لا هُمْ يُنصرُونَ(۴۱) إِلا مَن رَّحِمَ اللَّهُ إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ(۴۲) إِنَّ شجَرَت الزَّقُّومِ(۴۳) طعَامُ الاَثِيمِ(۴۴) كالْمُهْلِ يَغْلى فى الْبُطونِ(۴۵) كَغَلىِ الْحَمِيمِ(۴۶) خُذُوهُ فَاعْتِلُوهُ إِلى سوَاءِ الجَْحِيمِ(۴۷) ثمَّ صبُّوا فَوْقَ رَأْسِهِ مِنْ عَذَابِ الْحَمِيمِ(۴۸) ذُقْ إِنَّك أَنت الْعَزِيزُ الْكرِيمُ(۴۹) إِنَّ هَذَا مَا كُنتُم بِهِ تَمْترُونَ(۵۰) إِنَّ الْمُتَّقِينَ فى مَقَامٍ أَمِينٍ(۵۱) فى جَنَّتٍ وَ عُيُونٍ(۵۲) يَلْبَسونَ مِن سندُسٍ وَ إِستَبرَقٍ مُّتَقَبِلِينَ(۵۳) كذَلِك وَ زَوَّجْنَهُم بحُورٍ عِينٍ(۵۴) يَدْعُونَ فِيهَا بِكلِّ فَكِهَةٍ ءَامِنِينَ(۵۵) لا يَذُوقُونَ فِيهَا الْمَوْت إِلا الْمَوْتَةَ الاُولى وَ وَقَاهُمْ عَذَاب الجَْحِيمِ(۵۶) فَضلاً مِّن رَّبِّك ذَلِك هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(۵۷) فَإِنَّمَا يَسرْنَهُ بِلِسانِك لَعَلَّهُمْ يَتَذَكرُونَ(۵۸) فَارْتَقِب إِنَّهُم مُّرْتَقِبُونَ(۵۹) ترجمه آيات اين مشركين خواهند گفت (۳۴).
مرگى بجز همين مرگ اول نداريم و ما مبعوث شدنى نيستيم (۳۵). اگر هستيم و شما راست مى گوييد پدران گذشته ما را زنده كنيد (۳۶). آيا آنها بهتر بودند يا قوم تبع پادشاه يمن و كسانى كه قبل از آنان بودند. ما همه را هلاك كرديم چون مردمى مجرم بودند (۳۷). آرى ما آسمانها و زمين و ما بين آن دو را به بازى نيافريديم (۳۸). نيافريديم شان مگر به حق و ليكن بيشتر مردم نمى دانند (۳۹). به يقين كه روز فصل ميعاد همه آنان است (۴۰). روزى كه هيچ دوستى هيچ بارى از دوست خود نمى كشد و به هيچ وجه يارى نمى شوند (۴۱). مگر كسى كه خدايش رحم كند كه او عزيز و رحيم است (۴۲). به يقين درخت زقوم (۴۳). طعام گنه دوستان است (۴۴). مانند سرب آب شده كه در شكم غليان كند (۴۵). آنهم غليانى چون آب جوش (۴۶). بگيريد او را و وسط دوزخ بكشيد (۴۷). و سپس از عذاب جوشان بر سرش بريزيد (۴۸). (و به وى بگوييد) بچش كه تو همان نازپرورده گردن كشى هستى (۴۹). براستى اين همان است كه عمرى در باره آن در شك بوديد (۵۰). براستى مردم با تقوى در مقامى امين هستند (۵۱). در بهشت ها و چشمه سارها (۵۲). جامه هاى نازك و كلفت از ابريشم به تن كرده روبروى هم مى نشينند (۵۳). آرى اين چنين - و علاوه بر اين از حور عين به ازدواجشان درمى آوريم (۵۴). هر ميوه اى كه بخواهند با كمال امنيت طلب مى كنند (۵۵). در بهشت ، ديگر طعم مرگ را نمى چشند مرگشان همان مرگ اول بود و خدا از عذاب دوزخ حفظشان مى كند (۵۶). اين فضلى است از ناحيه پروردگارت و رستگارى عظيم هم همين است (۵۷). ما درك آن را به زبان تو ساده كرديم تا شايد متذكر شوند (۵۸). پس منتظرش باش كه ايشان نيز منتظرند (۵۹).
بيان آيات بعد از آنكه كفار را به عذاب دنيوى و سپس به عذاب اخروى انذار و تهديد كرد و در عذاب دنيوى به ماجراى قوم فرعون تمثل جست كه موسى از طرف پروردگارش به رسالت به سويشان گسيل شد، و مردم او را تكذيب كردند، و در نتيجه غرق گشته و منقرض شدند، اينك در اين آيات به عذاب اخروى آنان پرداخته ، و انكار معاد را از ايشان حكايت مى كند كه معتقد بودند به اينكه بعد از مرگ اولى ديگر حياتى نيست ، و آنگاه بر اثبات معاد احتجاج مى كند و برهان اقامه مى نمايد، و سپس به پاره اى از عذابهاى آخرت كه به زودى مجرمين بدان مبتلا مى شوند و نيز به پاره اى از نعمت هاى دائمى كه متقين به آن مى رسند اشاره مى كند، و در اينجاست كه سوره با تذكر همان مطلبى كه با آن آغاز شده بود يعنى نزول كتاب به منظور تذكر خلق و دستور به انتظار كشيدن رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) خاتمه مى يابد. إِنَّ هَؤُلاءِ لَيَقُولُونَ إِنْ هِىَ إِلا مَوْتَتُنَا الاُولى وَ مَا نحْنُ بِمُنشرِينَ در اين آيه به آغاز كلام كه مى فرمود: ((بل هم فى شك يلعبون (( بازگشت شده . و اشاره ((هولاء(( اشاره به قريش و ساير اعراب وثنى مسلك و منكرين معاد است . و اين كه گفتند: ((ان هى الا موتتنا الاولى (( منظورشان از آن اين است كه بعد از مرگ زندگى ديگرى نيست ، و معلوم است كه لازمه نبودن زندگى بعد از مردن نبودن معاد است ، به دليل اينكه بعد از آنكه گفتند چيزى ماوراى مرگ اولمان نيست اضافه كردند ((و ما نحن بمنشرين (( يعنى ما مبعوث نخواهيم گرديد، همچنان كه در كشاف گفته : وقتى گفته مى شود ((انشر اللّه الموتى و نشرهم (( معنايش اين است كه خداوند مردگان را مبعوث كرد. توضيح اين جمله منكران معاد كه گفتند: ((ان هى الا موتتنا الاولى (( و چند وجه در معناىآن پس اينكه گفتند: ((ان هى الا موتتنا الاولى (( ضمير ((هى (( در آن ضمير عاقبت و نهايت است ، و معنايش اين است كه عاقبت امر ما و نهايت وجود و حيات ما نيست مگر همان مرگ اولمان كه با آن مرگ نابود مى شويم ، و ديگر بعد از آن ابدا حياتى نخواهيم داشت .
و در اينكه چرا در آيه شريفه ((موت (( را مقيد به كلمه ((اولى (( كرده ، بعضى از مفسرين چنين توجيه كرده اند كه قيد مزبور احترازى نيست ، يعنى نمى خواهد در مقابل موتهاى ديگر موت اول را اثبات ، و بقيه را نفى كند، چون هيچ ملازمه اى بين موت اول و موت ديگر يا بين موت اول و موت دوم نيست ، چون ممكن است موت اول باشد، و اين موت ، دومى نداشته باشد و در مقابلش موت ديگرى نباشد. در اين بين وجه ديگرى هست كه آن را زمخشرى در كشاف آورده ، مى گويد: حال اگر بگويى نزاع بين دين توحيد و كيش وثنيت بر سر حيات دوم يعنى حيات بعد از مرگ بود، نه در باره مرگ دوم ، تا آنها بگويند غير از مرگ اول ديگر چيزى نيست ، با اينكه بايد گفته باشند غير از حيات اول حياتى ديگر نيست ، و ما بعد از حيات اول ديگر مبعوث نمى شويم ، همچنان كه در جاى ديگر قرآن مرام آنها را همينطور حكايت كرده و فرموده : ((ان هى الا حياتنا الدنيا و ما نحن بمبعوثين ((.
خلاصه اشكال و پاسخ آن
و خلاصه اشكال اين شد كه معناى ((موتتنا الاولى (( چيست ، مگر بحث در اين بود كه ما مرگ ديگرى هم داريم ، تا بگويند: نه همان مرگ اولى است و لا غير؟ در پاسخ مى گويم : - و اللّه الموفق للصواب - معنايش اين است كه همانطور كه قبلا مرگى داشتيد و به دنبال آن حياتى باز هم مرگى در پى داريد و به دنبالش حياتى ، همچنان كه در آيه ((و كنتم امواتا فاحياكم ثم يميتكم ثم يحييكم (( به اين معنا است مشركين هم كه منكر معادند گفته اند: نه غير از مرگ اولى چيزى نيست . و منظورشان اين است كه مرگى كه دنبالش حياتى باشد غير از همان مرگ اولى كه به دنبالش زندگى دنيا قرار دارد نيست ، ديگر چنين مرگى در پى نداريم ، مرگى كه در پى داريم مرگى است كه دنبالش حيات نيست ، در نتيجه اين آيه همان مطلبى را بيان مى كند كه آيه : ((ان هى الا حياتنا الدنيا(( آن را بيان مى كرد. اين بود گفتار زمخشرى در كشاف . ممكن هم هست ما آيه را به وجه سومى توجيه كنيم ، و بگوييم : اين گفتار مشركين بعد از شنيدن آيه ((قالوا ربنا امتنا اثنتين و احييتنا اثنتين ...(( بوده كه در تفسير آن گفتيم كه منظور از اماته اول ، مرگ بعد از زندگى دنيا است ، و مراد از اماته دوم مرگ بعد از زندگى برزخ است ، و مشركين با اين كلام خود: ((ان هى الا موتتنا الاولى (( مرگ دوم را كه مستلزم زندگى بعد از مرگ و در برزخ است نفى كردند، چون مرگ آدمى را انعدام و بطلان ذات او مى پنداشتند.
و ممكن است آن را به وجه چهارمى توجيه كرد، و گفت : قيد ((اولى (( به حكايت بر مى گردد، نه به مطلب حكايت شده ، و تنها سخن كفار اين بوده باشد كه : ((ان هى الا موتتنا((. و بنابر اين معناى كلام اين مى شود: مشركين حيات بعد از موت را انكار و نفى مى كنند: و مى گويند: ((ان هى الا موتتنا(( و منظورشان از كلمه ((موتتنا(( همين مردن اولى از آن دو مرگى است كه ما در آيه ((قالوا ربنا امتنا اثنتين ...(( ذكر كرديم . و اين وجوه چهارگانه از نظر نزديكى و دورى از ذهن مختلفند، از همه آنها نزديك تر وجه سوم ، و سپس چهارم و آنگاه اول است . فَأْتُوا بِئَابَائنَا إِن كُنتُمْ صدِقِينَ اين جمله تتمه كلام مشركين منكر معاد است ، و خطابشان در آن به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله وسلم ) و مؤ منين است كه مساءله معاد و احياء مردگان را به رخ آنان مى كشيدند. و مشركين در اين جمله از گفتار خود، آن را رد نموده ، گفته اند كه ((اگر راست مى گويد پدران ما را بياوريد(( يعنى پدران گذشته ما را با دعاى خود و يا با هر وسيله كه در دست داريد زنده كنيد تا بدانيم كه در ادعاى خود كه اموات به زودى زنده مى شوند و مرگ عبارت از انعدام نيست راست مى گوييد. أَ هُمْ خَيرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ وَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ أَهْلَكْنَهُمْ إِنهُمْ كانُوا مجْرِمِينَ اين آيه شريفه تهديدى است به كفار مشرك كه خدا هلاكشان خواهد كرد، همانطور كه قوم تبع و اقوام قبل از ايشان را هلاك كرد. ((تبع (( كه در اين آيه شريفه نامش آمده ، يكى از پادشاهان حمير است كه در يمن حكومت مى كردند، و به طورى كه نقل كرده اند نامش ((اسعد ابو كرب (( و به قول بعضى ديگر ((سعد ابو كرب (( بوده ، و به زودى پاره اى از داستانش در بحث روايتى خواهد آمد. و در آيه شريفه نوعى اشاره هست به اينكه خود تبع هلاك نگشته است . وَ مَا خَلَقْنَا السمَوَتِ وَ الاَرْض وَ مَا بَيْنهُمَا لَعِبِينَ مَا خَلَقْنَهُمَا إِلا بِالْحَقِّ وَ لَكِنَّ أَكثرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ ضمير تثنيه در كلمه ((بينهما(( به جنس سماوات و ارض برمى گردد، نه به الفاظ آنها، چون اگر به الفاظ آنها كه جمع است برمى گشت ، بايد ضمير را هم جمع مى آورد، و مى فرمود: ((بينها((.
و حرف ((باء(( در كلمه ((بالحق (( باء ملابست است ، و جمله را چنين معنا مى دهد: ما آسمانها و زمين و بين آن دو را نيافريديم ، مگر در حالى كه متلبس به حق بودند. بعضى از مفسرين احتمال داده اند كه باء براى سببيت باشد، و معنا چنين باشد: ما آنها را به هيچ وسيله و سببى از اسباب نيافريديم ، مگر به سبب حق كه همان ايمان و اطاعت و بعث و جزاء است . ولى دورى اين احتمال از ذهن براى خواننده عزيز پوشيده نيست .
