تفسیر:المیزان جلد۱۸ بخش۱
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
سوره شورى
آيات ۱ - ۶، سوره شورى
سوره شورى مكى است و پنجاه و سه آيه دارد بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ حم (۱) عسق (۲) كَذَلِك يُوحِى إِلَيْك وَ إِلى الَّذِينَ مِن قَبْلِك اللَّهُ الْعَزِيزُ الحَْكِيمُ(۳) لَهُ مَا فى السمَوَتِ وَ مَا فى الاَرْضِ وَ هُوَ الْعَلىُّ الْعَظِيمُ(۴) تَكادُ السمَوت يَتَفَطرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ وَ الْمَلَئكَةُ يُسبِّحُونَ بحَمْدِ رَبهِمْ وَ يَستَغْفِرُونَ لِمَن فى الاَرْضِ أَلا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ(۵) وَ الَّذِينَ اتخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيهِمْ وَ مَا أَنت عَلَيهِم بِوَكِيلٍ(۶) ترجمه آيات به نام خداوند بخشنده مهربان . حم (۱) عسق (۲) اين چنين خداى عزيز حكيم به سوى تو و به سوى انبياى قبل از تو وحى مى فرستاد (۳). خدايى كه آنچه در آسمانها و در زمين است ملك او است و او على و عظيم است (۴). (اين وحى آن قدر عظيم است كه مبداء نزولش يعنى ) آسمانها، نزديك است از بالا شكافته شود و ملائكه هم (كه مى بينند خداوند بندگان خود را مهمل نگذاشته به منظور هدايتشان وحى مى فرستد) او را تسبيح و حمد مى گويند و براى سكنه زمين استغفار مى كنند، و اعلام مى دارند كه بدانيد خدا آمرزگار رحيم است (۵). و كسانى كه غير از خدا اوليايى مى گيرند باز خدا نگهبان آنها است و تو بر آنان وكالت ندارى (۶).
بيان آيات اين سوره پيرامون مساءله وحى سخن مى گويد كه خود نوعى تكلم از ناحيه خداى سبحان با انبياء و رسل او است . همچنان كه مى بينيم در آغاز مى فرمايد ((كذلك يوحى اليك و الى الذين من قبلك اللّه ...(( و در آخر هم مى فرمايد ((و ما كان لبشر ان يكلمه اللّه الا وحيا(( - تا آخر سوره . و نيز در بين سوره هم چند نوبت سخن از وحى مى آورد، يكجا مى فرمايد: ((و كذلك اوحينا اليك قرآنا عربيا((... جايى ديگر مى فرمايد: ((شرع لكم من الدين ما وصى به نوحا...(( و نيز مى فرمايد: ((اللّه الذى انزل الكتاب بالحق و الميزان ...(( و همچنين چند نوبت در سوره سخن از رزق به ميان آورده چون وحى خود رزقى است براى انبياء.
مدار سخن در سوره مباركه شورى و وجوه مختلفى كه درباره حروف مقطعه قرآن گفته شده است .
بنابراين مساءله وحى موضوعى است كه در اين سوره محور كلام قرار گرفته . و اما مطالب ديگر از قبيل آيات توحيد و صفات مؤ منين و كفار، و سرانجامى كه هر يك از اين دو فريق دارند، و بازگشتشان به خداى سبحان در روز قيامت ، از باب ((الكلام يجر الكلام حرف ، حرف مى آورد(( مى باشد، و منظور اولى سوره نيست . اين سوره در مكه نازل شده - مگر چند آيه آن كه استثناء شده است ، و آن آيه ((و الذين استجابوا لربهم (( تا آخر سه آيه ، و يكى هم آيه ((قل لا اسالكم عليه اجرا الا الموده فى القربى (( تا آخر چهار آيه است كه در باره اش - ان شاءاللّه - سخن خواهيم گفت . حم عسق اين پنج حرف از حروف مقطعه است كه در اوائل چند سوره از سوره هاى قرآنى آمده ، و اين از مختصات قرآن كريم است و در هيچ كتاب آسمانى ديگر ديده نمى شود. مفسرين - قدماء و متاءخرين - در تفسير آنها اختلاف كرده اند، و صاحب مجمع البيان ، مرحوم طبرسى در تفسير خود يازده قول از آنها در معناى آن نقل كرده .
يازده قول در معناى حروف مقطعه
۱ اين حروف از متشابهات قرآن است كه خداى سبحان علم به آن را به خود اختصاص داده ، و در ذيل آيه هفتم از سوره آل عمران فرموده : ((تاءويل متشابهات را جز خدا كسى نمى داند.(( ۲ هر يك از اين حروف مقطعه نام سوره اى است كه در آغازش قرار دارد. ۳ اين حروف اسمائى هستند براى مجموع قرآن . ۴ مراد از اين حروف اين است كه بر اسماء خداى تعالى دلالت كنند. پس معناى ((الم (( ((انا اللّه اعلم ((، و معناى ((المر(( ((انا اللّه اعلم و ارى ((، و معناى ((المص (( ((انا اللّه اعلم و افضل (( مى باشد. و در حروف ((كهيعص (( كاف از ((كافى (( و هاء از ((هادى (( و ياء از ((حكيم (( و عين از ((عليم (( و صاد از ((صادق (( گرفته شده اين مطلب از ابن عباس روايت شده است .
و حروفى كه از اسماء خدا گرفته شده طرز گرفته شدنش مختلف است ، بعضى از حروف از اول نام خدا گرفته شده مانند كاف كه از ((كافى (( است و بعضى از وسط گرفته شده مانند ياء كه از ((حكيم (( است و بعضى از آخر گرفته شده مانند ميم كه از ((اعلم (( گرفته شده . ۵ اين حروف اسمائى از خداست اما مقطعه و بريده كه اگر از مردم كسى بتواند آنها را آنطور كه بايد تركيب كند به اسم اعظم خدا دست يافته ، همانطور كه از تركيب ((الر(( و ((حم (( و ((ن (( ((الرحمان (( درست مى شود، و همچنين ساير حروف . چيزى كه هست ما انسانها قادر بر تركيب آن نيستيم . اين معنا از سعيد بن جبير روايت شده . ۶ اين حروف سوگندهايى است كه خداى تعالى خورده ، و مثل اينكه خداوند به اين حرف سوگند مى خورد بر اينكه قرآن كلام او است . و اصولا حروف الفباء داراى شرافتى هستند، چون با همين حروف است كه كتب آسمانى و اسماء حسناى خدا و صفات علياى او، و ريشه لغتهاى امتهاى مختلف درست مى شود. ۷ اين حروف اشاراتى است به نعمتهاى خدا و بلاهاى او و مدت زندگى اقوام و عمر و اجلشان . ۸ مراد از اين حروف اين است كه اشاره كند به اينكه امت اسلام تا آخر دهر باقى مى ماند و منقرض نمى شود، حساب جمل هم كه نوعى محاسبه است بر اين معنا دلالت دارد. ۹ مراد از اين حروف همان حروف الفباء است ، چيزى كه هست با ذكر نام بعضى از آنها از ذكر بقيه بى نياز بوده ، در حقيقت خواسته است بفرمايد: اين قرآن از الفباء تركيب شده . ۱۰ اين حروف به منظور ساكت كردن كفار در ابتداى سوره هاى قرار گرفته چون مشركين به يكديگر سفارش مى كردند ((مبادا به قرآن گوش دهيد، و هر جا كسى قرآن مى خواند سر و صدا بلند كنيد تا صوت قرآن در بين صوتهاى نامربوط گم شود(( قرآن اين جريان را در آيه ((لاتسمعوا لهذا القرآن و الغوا فيه ...(( حكايت فرموده . و گاهى مى شد كه در هنگام شنيدن صوت قرآن سوت مى زدند، و بسا مى شد كف مى زدند، و بسا مى شد صداهاى دسته جمعى در مى آوردند تا رسول خدا را در خواندن آن دچار اشتباه سازند، لذا خداى تعالى در آغاز بعضى از سوره هاى قرآن اين حروف را نازل كرد تا آن رجاله ها را ساكت كند، چون وقتى اين حروف را مى شنيدند به نظرشان عجيب و غريب مى آمد و به آن گوش فرا داده در باره اش فكر مى كردند، و همين اشتغالشان به آن حروف از جار و جنجال بازشان مى داشت ، و در نتيجه صداى قرآن به گوششان مى رسيد.
۱۱ اين حروف از قبيل شمردن حروف الفباء است مى خواهد بفهماند كه اين قرآنى كه تمامى شما مردم عرب را از آوردن مثلش عاجز كرده از جنس همين حروفى است كه مدام با آن محاوره و گفتگو مى كنيد و در خطبه ها و كلمات خود به كار مى بنديد، بايد از اينكه نمى توانيد مثل آن را بياوريد، بفهميد كه اين كلام از ناحيه خداى تعالى است ، و اگر در چند جا و چند سوره اين حروف تكرار شده ، براى اين بوده كه همه جا محكمى برهان را به رخ كفار بكشد. اين تفسير از قطرب روايت شده ، و ابو مسلم اصفهانى هم همين وجه را اختيار كرده ، و بعضى از مفسرين قرون اخير نيز بدان تمايل كرده اند. اين بود آن يازده وجهى كه مرحوم طبرسى از مفسرين نقل كرده ، و در بين اين اقوال وجوه ديگر هم مى توان قرار داد، مثلا از ابن عباس نقل شده كه در خصوص ((الم (( گفته است ((الف (( اشاره است به نام ((اللّه (( و ((لام (( به ((جبرئيل (( و ((ميم (( به ((محمد(( (صلوات اللّه عليه ). و نيز از بعضى ديگر نقل شده كه گفته اند: حروف مقطعه در اوائل هر سوره اى كه با آن آغاز شده اشاره است به آن غرضى كه در سوره بيان شده ، مثل اينكه مى گويند حرف ((نون (( در سوره ((ن (( اشاره است به اينكه در اين سوره بيشتر راجع به نصرت موعود به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) صحبت شده . و حرف ((قاف (( در سوره ((ق (( اشاره است به اينكه در اين سوره بيشتر درباره قرآن ، و يا قهر الهى سخن رفته . و بعضى ديگر هم گفته اند اين حروف صرفا براى هشدار دادن است .
حق مطلب درباره حروف مقطعه
اما حق مطلب اين است كه هيچ يك از اين وجوه آدمى را قانع نمى سازد. اما قول اول كه ما در بحث پيرامون محكم و متشابه قرآن در اوائل جلد سوم اين كتاب گفتيم كه يكى از اقوال در معناى متشابه همين قول اول است ، و در آنجا گفتيم محكم بودن و متشابه بودن از صفات آياتى است كه الفاظش بر معنايش دلالت دارد چيزى كه هست از آنجايى كه معانى آن الفاظ با عقايد مسلمه سازش ندارد، مى گوييم اين آيه متشابه است )، و باز در آنجا گفتيم كه تاءويل از قبيل معنا كردن لفظ نيست ، بلكه تاءويل ها عبارتند از حقايق واقعى كه مضامين بيانات قرآنى از آن حقايق سرچشمه گرفته چه محكماتش و چه متشابهاتش و بنابراين نه حروف مقطعه قرآن از متشابهات مى تواند باشد و نه معانى آنها از باب تاءويل .
و اما ده قول ديگر كه اصلا نمى توان تفسيرش ناميد، بلكه تصويرهايى است كه از حد احتمال تجاوز ننموده ، و هيچ دليلى كه بر يكى از آنها دلالت كند در دست نيست . بله در بعضى از روايات كه به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و ائمه اهل بيت (عليهم السلام ) نسبت داده شده مؤ يداتى براى قول چهارم و هفتم و هشتم و دهم ديده مى شود كه ان شاءاللّه در بحث روايتى آينده نقل آن و بحث در پيرامونش خواهد آمد. نكته اى كه در اينجا نبايد از آن غافل بود اين است كه اين حروف در چند سوره تكرار شده ، يعنى در بيست و نه سوره حروف مقطعه آمده كه بعضى با يك حرف افتتاح شده ، مانند سوره ((ص (( و ((ق (( و ((ن ((. و بعضى ديگر با دو حرف چون ((طه (( و ((طس ((، و ((يس (( و ((حم (( و بعضى ديگر با سه حرف چون ((الم (( و ((الر(( و ((طسم (( و بعضى ديگر با چهار حرف چون ((المص (( و ((المر(( و بعضى با پنج حرف چون سوره ((كهيعص (( و ((حمعسق ((. از سوى ديگر اين حروف هم با يكديگر تفاوتى دارند، و آن اين است كه بعضى از آنها تنها در يك جا آمده ، مانند ((ن (( و بعضى ديگر در آغاز چند سوره آمده ، مانند ((الم ((، و ((الر(( و ((طس (( و ((حم ((.
نكته اى قابل توجه در سوره هايى كه حروف مقطعه اولشان يكى است
با در نظر گرفتن اين دو نكته اگر كمى در سوره هايى كه حروف مقطعه سرآغاز آنها يكى است مانند ((الم ((، ((المر((، ((طس (( و ((حم (( - دقت كنى ، خواهى ديد كه آن سوره ها از نظر مضمون نيز بهم شباهت دارند و سياقشان يكى است ، به طورى كه شباهت بين آنها در ساير سوره ها ديده نمى شود. مؤ كد اين معنا شباهتى است كه در آيات اول بيشتر اين سوره ها مشاهده مى شود، مثلا در سوره هاى ((حم (( آيه اول آن يا عبارت ((تلك آيات الكتاب (( است ، يا عبارتى ديگر كه اين معنا را مى رساند، و نظير آن آيه هاى اول سوره هايى است كه با ((الر(( افتتاح شده كه فرموده : ((تلك آيات الكتاب (( و يا عبارتى در همين معنا و نيز نظير اين در سوره هايى كه با ((طس (( شروع مى شود و يا سوره هايى كه با ((الم (( آغاز گشته ، كه در بيشتر آنها نبودن ريب و شك در كتاب به ميان آمده ، و يا عبارتى كه همين معنا را مى رساند.
با در نظر گرفتن اين شباهتها ممكن است آدمى حدس بزند كه بين اين حروف و مضامين سوره اى كه با اين حروف آغاز شده ارتباط خاصى باشد، مؤ يد اين حدس آن است كه مى بينيم سوره اعراف كه با ((المص (( آغاز شده ، مطالبى را كه در سوره هاى ((الم (( و سوره ((صاد(( هست در خود جمع كرده . و نيز مى بينيم سوره رعد كه با حروف ((المر(( افتتاح شده ، مطالب هر دو قسم سوره هاى ((الم (( و ((المر(( را دارد.
حروف مقطعه رموزى هستند بين خدا و پيامبرش
از اينجا استفاده مى شود كه اين حروف رموزى هستند بين خداى تعالى و پيامبرش كه معناى آنها از ما پنهان است و فهم عادى ما راهى به درك آنها ندارد، مگر به همين مقدار كه حدس بزنيم بين اين حروف و مضامينى كه در سوره هاى هر يك آمده ارتباط خاصى هست . و چه بسا اگر اهل تحقيق در مشتركات اين حروف دقت كنند، و مضامين سوره هايى را كه بعضى از اين حروف در ابتداى آنها آمده با يكديگر مقايسه كنند، رموز بيشتر برايشان كشف شود. و اى بسا كه معناى آن روايتى هم كه اهل سنت از على (عليه السلام ) نقل كرده اند همين باشد، و آن روايت بطورى كه در مجمع البيان آمده اين است كه آن جناب فرمود: ((براى هر كتابى نقاط برجسته و چكيده اى است ، و چكيده قرآن حروف الفباء است ((. كَذَلِك يُوحِى إِلَيْك وَ إِلى الَّذِينَ مِن قَبْلِك اللَّهُ الْعَزِيزُ الحَْكِيمُ ... الْعَلىُّ الْعَظِيمُ مقتضاى اينكه گفتيم محور اصلى غرض اين سوره بيان وحى و تعريف حقيقت آن و اشاره به هدف آن و نتائجى كه دارد مى باشد، اين است كه اشاره با كلمه ((كذلك (( اشاره به شخص وحى باشد يعنى وحى خصوص اين سوره به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم )، در نتيجه تعريف مطلق وحى نيز هست ، چون مطلق وحى را تشبيه كرده به وحيى كه به آن اشاره نموده ، و به مخاطب نشان داده ، در نتيجه مضمون آيه مثل اين مى شود كه بگوييم انسان مثل زيد است ، در اينجا نيز مى فرمايد: وحى بطور كلى مثل وحى همين سوره است . و بنابراين ، جمله ((اليك و الى الذين من قبلك (( در معناى اين است كه فرموده باشد ((اليكم جميعا(( يعنى نظير وحى اين سوره ، به همه شما امتهاى بشرى وحى مى شد. و اگر اينطور نفرمود، براى اين بود كه دلالت كند بر اينكه وحى يك سنت الهى است كه همواره در نسلهاى بشر جريان داشته ، و يك مطلب نوظهور و بى سابقه نيست .
معناى اينكه فرمود: ((كذلك يوحى اليك ...(( و معناى آيه اين است كه : وحيى كه ما به خصوص شما انبياء يكى پس از ديگرى مى فرستيم ، يك سنت جارى و ديرينه است ، مثل همين وحيى كه در گرفتن اين سوره دارى مى بينى . بيشتر مفسرين كلمه ((كذلك (( را اشاره گرفته اند به وحى ، اما نه از آن جهت كه وحى است ، بلكه از جهت مفادى كه دارد، و در حقيقت گفته اند اشاره به معارفى است كه اين سوره مشتمل بر آن است . آن وقت از اين گفتار خود نتيجه گرفته اند كه مضمون سوره چيزى است كه خداى تعالى به همه انبياء وحى فرموده ، پس وحى اين سوره وحيى است مشترك . ولى خواننده عزيز متوجه شد كه غرض اين سوره و سياق آياتش با گفتار اين مفسرين سازگار نيست . ((العزيز الحكيم له ما فى السموات و ما فى الارض و هو العلى العظيم (( در اين جملات از اسماء حسناى الهى پنج نام مقدس ذكر شده : ۱ عزيز ۲ حكيم ۳ على ۴ عظيم ۵ ((له ما فى السموات و ما فى الارض ((؛ و اين جمله به معناى مالك است ، و اگر نام مالك را اينطور مشروح ذكر كرده و نيز آن چهار نام ديگر را در اينجا آورد، براى اين است كه اصل وحى را و همچنين سنت جارى بودن آن را تعليل كرده باشد، چون وحى عبارت است از قانون خداوندى كه هدايت گر مردم است به سعادت دنيا و آخرتشان و هيچ كس و هيچ مانعى نيست كه خداى را از تشريع چنين قوانينى باز بدارد، براى اينكه ((عزيز(( است ، يعنى در هر چه اراده كند مغلوب هيچ چيز و هيچ عاملى واقع نمى شود. و نيز خداى تعالى امر هدايت بندگان خود را مهمل نمى گذارد، و در آن سهل انگارى نمى كند، براى اينكه ((حكيم (( است ، يعنى افعالش همه متقن است ، و يكى از آثار متقن بودن عمل اين است كه عمل خود را طورى انجام دهد كه به نتيجه برسد. و نيز حق خداى تعالى است كه در بندگان خود و امور ايشان به هر طورى كه بخواهد تصرف كند، چون او ((مالك (( ايشان است ، و نيز حق او است كه بندگان به وظيفه پرستش او قيام كنند و او ايشان را به بندگى خود وادار سازد و امر و نهى كند، چون هم ((على (( است ، و هم ((عظيم ((.
پس هر يك از اين پنج اسم سهمى در تعليل اصل وحى دارند، و نتيجه مجموع آنها اين است كه خداى تعالى از هر جهت ولى بندگان است ، و جز او ولى ديگرى نيست . تَكادُ السمَوت يَتَفَطرْنَ مِن فَوْقِهِنَّ ... كلمه ((يتفطرن (( از مصدر ((تفطر(( است كه به معناى پاره پاره شدن است ، چون كلمه ((تفطر(( كه مصدر باب تفعل است ، از ((فطر(( گرفته شده ، كه به معناى پاره شدن و شكافتن است . آنچه كه از سياق آيه و نظم كلام كه درباره بيان حقيقت وحى و آثار و نتائج آن است به دست مى آيد، اين است كه مراد از ((پاره پاره شدن آسمانها از بالاى سر مردم (( شكافتن آنها است به وسيله وحيى كه از ناحيه خداى على عظيم نازل مى شود، و فرشتگان آن وحى را از همه آسمانها عبور مى دهند تا به زمين نازل كنند، چون مبدا وحى خداى سبحان است ، و آسمانها به حكم آيه و ((لقد خلقنا فوقكم سبع طرائق و ما كنا عن الخلق غافلين (( راه هايى است به سوى زمين . و اما اينكه چرا جمله ((يتفطرن (( را مقيد كرد به جمله ((من فوقهن ((؟ وجهش روشن است ، براى اينكه وحى از مافوق و بالاى سر نازل مى شود، چون از ناحيه خدايى نازل مى شود كه ما فوق هر چيز است ، و علو و عظمتى مطلق دارد، قهرا اگر آسمانها شكافته شوند از بالا شكافته مى شوند. توضيح اينكه آيه : ((و تكاد السموات يتفظرن من فوقهن ...(( و در مقام بيان عظمت وحىو كلام خدا است و نيز مى خواهد امر وحى را بزرگ بدارد، از اين جهت كه وحى كلام كسى است كه على و عظيم است ، پس از اين جهت كه كلام خدايى است داراى عظمت مطلق و آسمانها در هنگام نزول آن نزديك به پاره پاره شدن مى شود، و از اين جهت كه كلام خدايى است على و داراى علو، اگر آسمانها پاره شوند از بالا پاره مى شوند. پس آيه شريفه در مقام بزرگداشت كلام خدا از اين جهت كه در هنگام نزولش از آسمانها عبور مى كند، نظير آيه شريفه ((حتى اذا فزع عن قلوبهم قالوا ما ذا قال ربكم قالوا الحق و هو العلى الكبير(( است كه در مقام بزرگداشت وحى است ، از حيث اينكه ملائكه حامل آن به سوى زمين هستند.
و نيز نظير آيه شريفه ((لو انزلنا هذا القرآن على جبل لرايته خاشعا متصدعا من خشيه اللّه (( است كه در مقام بزرگداشت وحى است بر فرضى كه بر كوهى نازل شود. و نيز نظير آيه شريفه ((انا سنلقى عليك قولا ثقيلا(( است كه در مقام بزرگداشت آن از نظر سنگينى و صعوبت عمل آن است . اين آن مطلبى است كه سياق ، آن را به دست مى دهد. ولى ديگر مفسرين آيه را بر دو معناى ديگر حمل كرده اند: اول اينكه مراد از ((تفطر(( پاره شدن آسمانها از جلال و عظمت خداى جل جلاله است ، همچنان كه توصيف خدا به على عظيم در آيه قبلى هم مؤ يد اين معنا است . دوم اينكه مراد شكافتن آسمانها از شرك مشركين اهل زمين است ، و از اين حرفشان كه مى گفتند: ((اتخذ الرّحمن ولدا(( خدا فرزندى گرفته ، چون عين اين كلام در سوره مريم نيز آمده ، و فرموده : ((تكاد السموات يتفطرن منه ((. صاحبان اين دو توجيه درباره قيد ((من فوقهن (( دچار اشكال شده اند، و مخصوصا آن كه وجه دوم را اختيار كرده درباره توجيه قيد مذكور به زحمت افتاده و همچنين در اينكه اتصال جمله ((و الملئكه يسبحون بحمد ربهم و يستغفرون لمن فى الارض ...((، به ما قبل را چطور توجيه كنند دست و پا زده اند، كه هر كس به كتب تفسير آنان مراجعه كند بر اين مطلب واقف مى گردد.
مقصود از استغفار ملائكه براى زمينيان (و يستغفرون لمن فى الارض ) در خواست تشريعدين براى آنها است
((و الملئكه يسبحون بحمد ربهم و يستغفرون لمن فى الارض (( يعنى فرشتگان ، خداى را از هر چه كه لايق به ساحت قدسش نيست منزه داشته ، و او را با شمردن كارهاى جميلش ثنا مى گويند. و يكى از چيزهايى كه لايق ساحت قدس او نيست همين است كه امر بندگان خود را مهمل گذارد، و آنان را به سوى دينى كه خود تشريع مى كند، و از راه وحى ابلاغ مى فرمايد هدايت نكند، با اينكه اين هدايت يكى از كارهايى است كه انجامش از ناحيه خدا جميل و پسنديده است . و از خداى سبحان درخواست مى كنند كه اهل زمين را بيامرزد. و معلوم است كه حصول اين آمرزش سببى دارد كه قبلا بايد حاصل شده باشد، و آن سبب عبارت است از پيمودن طريق بندگى ، و آنهم احتياج به هدايت خود خدا دارد. پس برگشت درخواست مغفرت براى اهل زمين به اين درخواست است كه خدا براى آنان دينى تشريع كند، و آنگاه كسانى را كه به آن دين مى گروند بيامرزد. پس معناى جمله مورد بحث اين مى شود: كه ملائكه از خداى سبحان درخواست مى كنند كه براى ساكنين زمين از طريق وحى دينى تشريع كند، و آنگاه به وسيله آن دين ايشان را بيامرزد.
شاهد بر اين معنا اين است كه جمله مورد بحث در خلال سياقى واقع شده كه در صدد بيان صفت وحى است . و نيز شاهد ديگرش اين است كه براى اهل زمين طلب مغفرت مى كنند، و معنا ندارد ملائكه براى همه اهل زمين طلب مغفرت كنند، و از خدا بخواهند حتى مشركين را كه مى گفتند ((اتخذ اللّه ولدا(( بيامرزد، با اينكه قبلا از خود ملائكه حكايت كرده بود كه ((و يستغفرون للذين آمنوا(( پس ناگزير بايد بگوييم منظور از طلب مغفرت ، طلب وسيله و سبب مغفرت است ، و آن همين است كه نخست براى اهل زمين دينى تشريع كند، تا سپس متدينين به آن دين را بيامرزد. ((الا ان اللّه هو الغفور الرّحيم (( يعنى آگاه باش كه خداى سبحان بدان جهت كه متصف به دو صفت مغفرت و رحمت است ، و او را به نام غفور و رحيم مى خوانيد، ساحت قدسش اقتضاء مى كند كه براى اهل زمين كارى كند و زمينه اى فراهم سازد كه به مغفرت و رحمت او برسند و آن كار همين است كه از راه وحى و رسالت دينى برايشان تشريع كند كه به وسيله آن به سوى سعادت خود هدايت شوند. بعضى از مفسرين گفته اند در جمله ((الا ان اللّه ...(( اشاره اى است به اينكه خداى تعالى هم استغفار ملائكه را قبول كرده ، و هم بيشتر از آن مقدارى را كه ملائكه خواسته اند مغفرت و رحمت مى دهد. وَ الَّذِينَ اتخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِيَاءَ اللَّهُ حَفِيظٌ عَلَيهِمْ وَ مَا أَنت عَلَيهِم بِوَكِيلٍ بعد از آنكه از آيات قبل استفاده شد كه خداى تعالى تنها ولى بندگان خويش است ، و جز او ولى ديگرى نيست ، و تنها او متولى امور سكنه زمين است كه برايشان دينى تشريع كند، دينى كه خودش بپسندد، و آن را به مقتضاى اسماء حسنا و صفات عليائش از طريق وحى به انبياء به ايشان برساند، و لازمه اين ولايت آن بود كه سكنه زمين غير از او كسى را ولى خود نگيرند، اينك در آيه مورد بحث به حال كسانى اشاره مى كند كه به غير از خدا اوليايى براى خود درست كردند، و آنها را در ربوبيت و الوهيت شركاى خدا پنداشتند، آنگاه مى فرمايد: خدا از آنچه اين طايفه مى كنند غافل نيست ، و اعمالشان عليه خود آنان محفوظ مى ماند، تا به زودى بر آن اعمال مؤ اخذه شوند، و در اين بين رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) هيچ مسؤ وليتى ندارد، چون به جز ابلاغ رسالت وظيفه اى ندارد، نه وكيل مردم است نه از اعمال آنان بازخواست مى شود.
پس اينكه فرمود ((اللّه حفيظ عليهم (( معنايش اين است كه شرك آنان را عليه آنان حفظ مى كند، و همچنين گناهان و اعمال فاسدى مترتب بر شرك ايشان است . ((و ما انت عليهم بوكيل (( يعنى اعمال مردم به تو واگذار نشده تا تو آن را برايشان اصلاح كنى ، و به اين منظور به سوى دين حق هدايتشان كنى . اين آيه شريفه لحنش لحن تسليت دادن به رسول خدا(صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) است . بحث روايت
(نقل و نقد رواياتى درباره حروف مقطعه قرآن )
در الدر المنثور است كه ابن اسحاق و بخارى در تاريخ خود، و ابن جرير به سندى ضعيف از ابن عباس ، از جابر بن عبداللّه ابن رباب روايت كرده اند كه گفت : روزى ابو ياسر بن اخطب با جمعى از مردان يهود به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) عبور مى كردند، در حالى كه آن جناب اول سوره بقره را مى خواند كه مى فرمايد: ((الم ذلك الكتاب لا ريب فيه ((. از بين آن جمع برادر ابو ياسر، حىّ بن اخطب به آن جمع ملحق شد، و گفت : هيچ مى دانيد؟ به خدا سوگند من از محمد شنيدم كه از جمله آنچه به وى وحى شده اين را مى خواند: ((الم ذلك الكتاب (( پرسيدند راستى تو خودت شنيدى ؟ گفت : آرى . پس يهوديان نزد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) شدند و گفتند: اى محمد يادت نيست كه در ضمن آنچه به تو وحى شده مى خواندى : ((الم ذلك الكتاب ((؟ فرمود: بلى درست است . گفتند: آيا جبرئيل اين را از ناحيه خدا برايت آورده ؟ فرمود: آرى . گفتند: با اينكه خداوند قبل از تو هم انبيائى فرستاده ، و ما سراغ نداريم كه هيچ پيغمبرى مدت سرورى و مقدار عمر امتش را دانسته باشد غير از تو كه در اين كلام خود از آن خبر مى دهى ؟ در همين بين حى بن اخطب به عده اى كه همراهش بودند گفت : ((الف (( يك ، و ((لام (( سى ، و ((ميم (( چهل ، جمعا مى شود هفتاد و يك ، و آيا شما مى خواهيد به دين پيغمبرى درآييد كه مدت سرورى اش و عمر امتش مجموعا هفتاد و يك سال است .
آنگاه رو كرد به رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) و گفت : اى محمد آيا غير از ((الم (( حرف ديگرى هم هست ؟ فرمود: بله ، پرسيد: چيست ؟ فرمود: ((المص (( حى بن اخطب گفت : (عجب ) اين از اولى سنگين تر و طولانى تر است ، چون ((الف (( يك و ((لام (( سى و ((ميم (( چهل ((وصاد(( نود است كه جمعا صد و شصت و يك مى شود. اى محمد آيا غير از اينهم هست ؟ رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) فرمود: بله ، پرسيد چيست ؟ فرمود: ((الر(( گفت اينكه از آن دو سنگين تر و طولانى تر است ، چون ((الف (( يك و ((لام (( سى و ((راء(( دويست است كه جمعا دويست و سى و يك مى شود. حال بگو ببينيم باز هم هست ؟ فرمود: بله ((المر(( حى گفت اين ديگر از آنها سنگين تر و بلندتر است الف يك و ((لام (( سى و ((ميم (( چهل و ((راء(( دويست كه جمعا دويست و هفتاد و يك . سپس حى بن اخطب گفت : اى محمد امر تو بر ما مشتبه شد نمى دانيم دوران نبوتت كوتاه است يا بلند؟ آنگاه برخاستند كه بروند برادر او ابو ياسر به او و همراهانش از علماى يهود گفت نظر شما چيست ؟ آيا به راستى همه اين مدت ها يعنى ((۷۱(( و ((۱۶۱(( و ((۲۳۱(( و ((۲۷۱(( را به محمد داده اند كه جمعا هفتصد و سى و چهار سال باشد؟ آنها نيز گفتند: امر او براى ما مشتبه است . راويان نامبرده معتقدند كه آيات ((هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هنام الكتاب و اخر متشابهات ...(( در خصوص همين يهوديان نازل شده . مؤ لف : و نيز الدر المنثور قريب به اين مضمون از ابن منذر، از ابن جريح نقل كرده . قمى هم نظير آن را در تفسير خود از پدرش از ابن رئاب ، از محمد بن قيس ، از ابى جعفر (عليه السلام ) نقل كرده . و در اين روايت نيامده كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله وسلّم ) هم حساب ابجد يهوديان و يا متشابه بودن حروف مقطعه را امضاء كرده باشد، خود يهوديان هم دليلى براى گفته خود نياورده اند، در سابق هم گفتيم كه آيات متشابه قرآن غير از حروف مقطعه اى است كه در آغاز بعضى سوره ها آمده .
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
