آل عمران ١٩٠
ترجمه
| آل عمران ١٨٩ | آیه ١٩٠ | آل عمران ١٩١ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«خَلْق»: آفرینش. آفریده. «إِخْتِلاف»: آمد و شد. دگرگونی. «آیَات»: ادلّه و نشانه‌های دالّ بر قدرت خدا. «أُوْلِی‌الألْبَاب»: صاحبان عقل و خرد.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
إِنَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَ... (۱۱) إِنَ فِي اخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَ... (۷) يُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّيْلَ وَ... (۳)
يَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ... (۱) وَ کَأَيِّنْ مِنْ آيَةٍ فِي... (۳) وَ مَا يُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ... (۰)
نزول
محل نزول:
اين آيه در همچون ديگر آيات سوره آل عمران در مدينه بر پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نازل گرديده است. [۱]
شأن نزول:[۲]
ابن عباس گويد: كه قريش نزد يهود آمدند و گفتند: نشانه هاى نبوت حضرت موسی|موسى چه بوده است؟ آنها گفتند: عصاى موسى و يد بيضاء او، سپس نزد مسيحيان آمدند و گفتند: نشانه هاى نبوت حضرت عیسی|عيسى چه بوده است؟ مسيحيان گفتند: ابرص و اكمه را شفا مي‌داد و مرده را زنده مي‌كرد. سپس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمدند، گفتند: يا محمد از خدا بخواه كه كوه صفا را براى ما به طلا مبدل سازد. رسول خدا صلی الله علیه و آله دعا كرد و اين آيه نازل گرديد.[۳]
تفسیر
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«190» إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ
همانا در آفرينش آسمانها و زمين و در پىِ يكديگر آمدن شب و روز، نشانه‌هايى (از علم، رحمت، قدرت، مالكيّت، حاكميّت و تدبير خداوند) براى خردمندان است.
نکته ها
از عايشه پرسيدند: بهترين خاطره‌اى كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله به ياد دارى چيست؟ گفت: تمام كارهاى پيامبر شگفت‌انگيز بود، امّا مهم‌تر از همه براى من، اين بود كه رسول خدا شبى در منزل من استراحت مى‌كرد، هنوز آرام نگرفته بود كه از جا برخاست، وضو گرفت و به نماز ايستاد و به قدرى گريه كرد كه جلو لباسش تر شد، بعد به سجده رفت و به اندازه‌اى گريه كردكه زمين تر شد.
صبح كه بلال آمد سبب اين همه گريه را پرسيد، فرمود: ديشب آياتى از قرآن بر من نازل
«1». فاطر، 16.
«2». آل‌عمران، 140.
جلد 1 - صفحه 674
شده است. آنگاه آيات 190 تا 194 سوره آل‌عمران را قرائت كرد وفرمود: واى بركسى كه اين آيات را بخواند و فكر نكند. «1»
حضرت على عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله عليه و آله همواره قبل از نماز شب اين آيات را مى‌خواند. و در احاديث سفارش شده است كه ما نيز اين آيات را بخوانيم. «2»
از «نوف بكّالى» صحابه‌ى خاصّ حضرت على عليه السلام نقل شده است كه شبى خدمت حضرت على عليه السلام بودم. امام از بستر بلند شد و اين آيات را خواند. سپس از من پرسيد: خوابى يا بيدار؟ عرض كردم بيدارم. فرمود: خوشا به حال كسانى كه آلودگى‌هاى زمين را پذيرا نگشتند و در آسمانها سير مى‌كنند. «3»
كلمه «الباب» جمع «لُبّ» به معناى عقل خالص و دور از وهم و خيال است.
پیام ها
1- آفرينش جهان، هدفدار است. «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ ... لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ»
2- هستى‌شناسى، مقدّمه‌ى خداشناسى است. «خَلْقِ السَّماواتِ ... لَآياتٍ»
برگ درختانِ سبز، در نظر هوشيار
هر ورقش دفترى است، معرفت كردگار
3- اختلاف ساعات شب و روز در طول سال، در نظر خردمندان تصادفى نيست.
«وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ»
4- قرآن، مردم را به تفكّر در آفرينش ترغيب مى‌كند. «خَلْقِ ... لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ»
5- هركه خردمندتر است بايد نشانه‌هاى بيشترى را دريابد. «لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ»
6- آفرينش، پر از راز و رمز، و ظرافت و دقّت است كه تنها خردمندان به درك آن راه دارند. «لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ»
«1». تفاسير كبير فخررازى، قرطبى و مراغى.
«2». تفسير كبير فخررازى و مجمع‌البيان.
«3». تفسير نمونه.
تفسير نور(10جلدى)، ج1، ص: 675
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ (190)
شأن نزول: قريش از يهود معجزه حضرت موسى عليه السّلام را پرسيدند، عصا و يد بيضا و غيره را بيان كردند. و معجزه حضرت عيسى عليه السّلام را پرسيدند، زنده نمودن مردگان و شفاء اكمه و ابرص را گفتند. پس خدمت حضرت پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرض كردند: ما معجزه اين دو پيغمبر را مطلع شديم، اگر كوه صفا را طلا كنى، علامت يگانگى معبود تو دانيم؛ آيه شريفه نازل شد:
اگر طالب آيات خدائيد:
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 325
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ: بتحقيق در خلقت آسمانهاى با عظمت و عجائب قدرت و زمين و آنچه در آنست از انواع غرائب، وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ و آمد و رفتن شب و روز، يا اختلاف آنها در نور و ظلمت، يا در زياده و نقصان، لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ: هر آينه علامات و نشانه‌هائى است بر وجود خالق و يگانگى ذات و صفات او براى صاحبان عقول صافيه از شوائب، كه به ادراك دقايق اسرار و حقايق آثار، مدرك و مستبصر باشند.
تبصره: اقتصار بر خلق آسمان و زمين و اختلاف شب و روز، به جهت آن است كه تغيير مناط استدلال است، و اين امور در معرض جمله انواع تغيّرند، زيرا تغير سه قسم است: 1- يا در ذات شىء است، مثل تغيّر شب و روز.
2- تغير در جزء شىء، مانند تغير عناصر به تبدل صور آن. 3- تغير در خارج از شىء، مانند تغير افلاك به تبدل اوضاع آن. و لذا حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: ويل لمن قرئها و لم يتفكّر فيها «1». واى بر كسى كه اين آيه را بخواند و تفكر در آن ننمايد.
توضيح: ابواب معارف و توحيد، از اين آيه، عقل عاقل را رهنما است بدين تقرير: وقتى تصور خلق آسمان و زمين را نمايد، اذعان نمايد عقل به آنكه موجودات عالم علوى و سفلى فعل فاعلى باشد. حكم نمايد كه فاعل آن، قادر است. و چون صدور فعل با اين اتقان و نظم، از جاهل ممكن نيست، پس عقل حكم نمايد بر اينكه اين فاعل عالم است. و چون عقل البته مرده را محل صدور افعال نداند، لذا حكم كند اين فاعل، حىّ است. و چون فعل از فاعل به اختيار صادر است، عقل حكم نمايد كه اين فاعل مريد (صاحب اراده) است. و چون اين فاعل، عالم به محسوسات و معقولات مى‌باشد، عقل حكم كند كه ذات او مدرك است. و چون براى ذات او وجوب وجود مى‌بيند، پس او را مسبوق به عدم نداند، حكم نمايد به اينكه ذات او قديم است. و چون لحوم عدم براى ذات او تصور
«1» مجمع البيان، جلد اوّل، صفحه 554. (با مضمون مشابه)
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 326
نمى‌كند، عقل حكم نمايد به اينكه ذات او ازلى و ابدى است. و همچنين نسبت به تكلّم، صادقيّت را در باره او حاكم است. خلاصه منشأ تمام صفات كماليه امور وجوديه مى‌باشد، به خلاف صفات سلبيه كه منشأ انتزاع آنها امور عدميه خواهد بود.
«ثعلبى» در تفسير خود از محمد بن حنفيه نقل نموده كه حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: چون حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم در شب برخاستى، مسواك نمودى، و بعد نظر در آسمان كردى و اين آيه را تا آخر سوره تلاوت نمودى «1».
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
إِنَّ فِي خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّيْلِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الْأَلْبابِ (190)
ترجمه
همانا در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و شد شب و روز هر آينه نشانه‌ها است از براى صاحبان خردها..
تفسير
صاحب خردان روشن ضمير بر هر ذره از ذرات ممكنات كه نظر نمايند قبل از آن و با آن و بعد از آن حق را مشاهده مى‌نمايند و از حقيقت وجود بهر موجودى پى ميبرند و از اين مرتبه كه تنزل نمايند از وجود مصنوع بوجود صانع استدلال مى‌كنند و هر قدر صنعت اكمل باشد دليل بر كمال صانع است.
برگ درختان سبز در نظر هوشيار
هر ورقى دفتريست معرفت كردگار
چه رسد بگردش فلك و توليد شبانه روز و تابش آفتاب و ماه و ستارگان و پرورش نباتات و وزيدن باد و رسيدن باران و دميدن گياه و بهره بردارى ما كه تمام اينها دلالت دارد بر آنكه يك مدبّر كامل در تمام اجزاء اين كارخانه با عظمت حكمفرما
جلد 1 صفحه 548
است كه بايد تمام اين اجزاء دست بهم داده كار كنند و ما استفاده نمائيم و بكمال لايق خود برسيم.
ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند
تا تو نانى بكف آرى و بغفلت نخورى
همه از بهر تو سرگشته و فرمانبردار
شرط انصاف نباشد كه تو فرمان نبرى
و بهترين وسيله از براى معرفت خدا و علم و حكمت و قدرت و عظمت و وحدانيت او مراجعه بهمين كتاب آفاق است و بعد از آن كتاب انفس است و الحق كتاب توحيد مفضل در اين باب بى‌نظير است و عامه مردم را از اين راه ميتوان خدا شناس نمود لذا از پيغمبر (ص) روايت شده است كه واى بحال كسيكه اين آيه را تلاوت كند و تفكر در آن ننمايد
هر گياهيكه از زمين رويد
وحده لا شريك له گويد
عالم متغير است و هر متغيرى حادث است پس عالم حادث است و محتاج بمؤثر و نظام احسن دليل بر وجود احسن الخالقين است يك ساعت تفكر در اين آيه بهتر از عبادت هفتاد سال است البته با وجود عقل سليم از شوائب اوهام بمقصود نائل خواهى شد انشاء اللّه تعالى.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
إِنَّ فِي خَلق‌ِ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الأَلباب‌ِ (190)
محقق است که در خلقت آسمانها و زمين و پي در پي بودن شب و روز هر آينه نشانه‌هايي است بر صاحبان خرد.
اينکه زمين ما هم يكي از كرات جويّه است مثل ساير ستارگان که هر كدام از آنها كره‌ايست مستقل در اينکه فضاي وسيع عالم که جز ذات اقدس ربوبي مقدار سعه آن را كسي نميداند، حتي اينكه توهّم كردند که غير متناهي است.
و هر كدام از اينکه كرات آن قدر آثار قدرت حق و مخلوقاتي دارد که احدي جز خالق آنها بآنها احاطه ندارد حتي افراد بشر با اينکه همه سعه علمي هنوز بهزار يك از خواص كره ارض که در او ساكن هستند پي نبردند، و چنان خداوند متعال اينها را
جلد 4 - صفحه 457
منظّم و مرتب که هر كره بجاي خود در سكون و حركت بنحوي است که خردلي تخلّف پذير نيست.
و قدرت كامله او از براي كره زمين دو نوع حركت قرار داده يكي وضعي که دور خود ميچرخد، در هر بيست و چهار ساعت يك دور ميزند که شب و روز تشكيل ميدهد چون در اينکه دور هميشه نصف كره مقابل خورشيد است، سكنه هر قطعه در موقعي که قسمت آنها مقابل خورشيد واقع ميشود روز آنها و در موقعي که قسمت آن طرف مقابل ميشود شب آنها، و چنان منظّم حركت ميكند که هيچ بطئ و سرعتي در ان نيست بيك ميزان منظم.
و ديگر حركت انتقالي که دور كره شمس چرخ ميخورد در دائره منطقة البروج و اينکه دائره با دائره معدل در دو نقطه اول حمل و ميزان تقاطع دارند، و منتهي بعد اينکه دائره با معدل بيست و چهار درجه است که اول سرطان و اول جدي باشد که اول تير و اول دي است و اينکه دور را يك سال تشكيل ميدهد، و بلندي و كوتاهي شب و روز و تشكيل فصول چهارگانه در اثر اينکه حركت است.
و كره ماه که نزديكترين كرات است بكره زمين و از خود هيچ نوري ندارد هميشه نصف آن مقابل شمس است و از او كسب نور ميكند و هر مقدار از اينکه نصف که بر كره زمين ظاهر ميشود نورش مشاهده ميگردد و قريب يك ماه يك دور در منازل 28 گانه سير دارد، و تشكيل شهور عربي از محرّم تا ذي الحجّة در اثر اينکه است و تمام اينکه حركات بطوري منظّم است که از اول خلقت آنها تا قيامت ذرّه‌اي تفاوت در آنها ديده نشده، از اينکه جهت و جهات ديگر که هر جزئي از مخلوقات در اينکه كرات مشتمل بر حكم و مصالحيست ميفرمايد إِنَّ فِي خَلق‌ِ السَّماواتِ وَ الأَرض‌ِ وَ اختِلاف‌ِ اللَّيل‌ِ وَ النَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي الأَلباب‌ِ
458
برگزیده تفسیر نمونه
]
(آیه 190))- روشن‌ترین راه خداشناسی! آیات قرآن تنها برای خواندن نیست، بلکه برای فهم و درک مردم نازل شده و تلاوت و خواندن آیات مقدمه‌ای است، برای اندیشیدن، لذا در آیه مورد بحث اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین کرده و می‌گوید: «در آفرینش آسمانها و زمین و آمد و شد شب و روز نشانه‌های روشنی برای صاحبان خرد و اندیشمندان است» (إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ
ج1، ص361
وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ)
نکات آیه
۱- خلقت آسمانها و زمین و گردش شب و روز، دربردارنده نشانه هاى فراوان بر قدرت مطلق خداوند (و اللّه على کلّ شىء قدیر. انّ فى خلق السّموات و الارض و اختلاف الّیل و النّهار لایات) جمله «انّ فى ... » مى تواند بیانگر دلیلى براى قدرت مطلق الهى (و اللّه على کل شىء قدیر) باشد که در آیه قبل مطرح شد. بنابراین مراد از «لایات»، نشانه هاى قدرت مطلق الهى خواهد بود.
۲- آسمانها و زمین، آفریده هایى حادث و داراى نظم (انّ فى خلق السّموات و الارض و اختلاف الّیل و النّهار)
۳- نظمِ شب و روز، از آیات الهى (انّ فى ... و اختلاف الّیل و النّهار لایات)
۴- آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز، دربردارنده نشانه هاى فراوان بر یکتایى خدا در مالکیّت و فرمانروایى بر هستى (و للّه ملک السّموات ... انّ فى خلق السّموات ... لایات) جمله «انّ فى ... »، مى تواند بیانگر دلیلى براى یکتایى خداوند در فرمانروایى و مالکیّت باشد که در آیه قبل (و للّه ملک السّموات ... ) مطرح شد.
۵- آفرینش و پدیده هاى آن، از منابع و زمینه هاى شناخت خداوند و صفات او (انّ فى خلق السّموات و الارض و اختلاف الّیل و النّهار لایات)
۶- استدلال بر شناخت صفات خداوند از طریق برهان «انّى» (انّ فى خلق السّموات و الارض و اختلاف الّیل و النّهار لایات) برهان «انّ» یا «انّى»، پى بردن از معلول به علت است و در آیه شریفه، پدیده ها و چگونگى آنها، که معلول خدا و صفات او هستند، نشانه و دلیل خداوند و صفات او معرّفى شده است.
۷- ترغیب خداوند به اندیشیدن در آفرینش و پدیده هاى آن انّ فى خلق السّموات و الارض و اختلاف الّیل و النّهار لایات لاولى الالباب
۸- ارزش عقل و نقش آن در شناخت خداوند (لایات لاولى الالباب) «لبّ» به معناى عقل خالص و بدور از وهم و خیال است که از آن مى توان به خرد ناب تعبیر کرد.
۹- فراوانى و ظرافت نشانه هاى خداوند در هستى انّ فى خلق ... لایات لاولى الالباب چون تنها صاحبان خرد ناب از آیات موجود در آفرینش بهره مند مى شوند و نه غیر آنان، باید این آیات داراى ظرافتهایى خاص باشد. جمع بودن کلمه «ایات» و نکره بودن آن، دلالت بر کثرت و فراوانى آن نشانه ها دارد.
۱۰- صاحبان خرد ناب، تنها دریابندگان نشانه هاى الهى در آفرینش (انّ فى خلق السّموات ... لایات لاولى الالباب) آیات الهى در آفرینش وجود دارد، چه صاحب خردى باشد و یا نباشد. بنابراین «لاولى الالباب»، ناظر به بهره مندى از آن آیات است. یعنى تنها خردمندان به نشانه بودن آنها پى مى برند و دیگران از آن محرومند.
۱۱- پى بردن از آفرینش به قدرت مطلق خداوند و یکتایى او در فرمانروایى بر هستى، دلیل بهره مند بودن آدمى از خرد ناب (انّ فى خلق السّموات ... لایات لاولى الالباب)
۱۲- اندیشه پیراسته از آلودگیها و ناخالصیها، زمینه ساز درک آیات الهى در آفرینش (انّ فى خلق السّموات ... لایات لاولى الالباب)
موضوعات مرتبط
- آسمان: آفرینش آسمان ۱، ۲، ۴
- آفرینش:۱، ۴ نظم آفرینش ۱، ۴ ۲، ۳، ۱۱
- آیات خدا:۱، ۳، ۹، ۱۰، ۱۲
- برهان: اقسام برهان ۶ ; برهان انّى ۶
- تعقل: ارزش تعقل ۸ ; اهمیّت تعقل ۱۱ ; تشویق به تعقل ۷ ; تعقل در طبیعت ۷
- توحید:۱۱ دلایل توحید ۱۱ ۴
- خدا: حاکمیت خدا ۴ ; قدرت خدا ۱، ۱۱ ; مالکیت خدا ۴
- خداشناسى: در طبیعت ۵، ۱۰، ۱۲ ; خداشناسى عقلى ۶، ۸
- روز:۳، ۴ گردش روز ۳، ۴ ۱
- زمین: آفرینش زمین ۱، ۲، ۴
- شب:۳، ۴ گردش شب ۳، ۴ ۱
- شناخت: ابزار شناخت ۸ ; منابع شناخت ۵
- طبیعت:۵، ۷، ۱۰، ۱۲
- عاقلان:۱۰، ۱۱
- عقل:۶، ۸ سلیم ۱۲
