تفسیر:المیزان جلد۱۷ بخش۳۶
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
رواياتى در ذيل برخى آيات گذشته
در تفسير قمى در ذيل جمله ((لئن اشركت ليحبطن عملك و لتكونن من الخاسرين (( آمده : اين گفتگو و خطاب با رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، ولى منظور امت اوست ، و اين همان كلام امام صادق (عليه السلام ) است كه مى فرمايد: خداى تعالى پيغمبر خود را به روش دخترم به تو مى گويم عروسم تو بشنو مبعوث فرموده . و از كتاب توحيد حكايت شده كه وى به سند خود از فضيل بن يسار روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) شنيدم كه فرمود: خداى عزّوجلّ را نبايد وصف كرد، چون به وصف نمى گنجد. آنگاه مى گويد: زراره از امام باقر (صلوات اللّه عليه ) روايت كرده كه فرمود: خداى تعالى وصف نمى شود،
و چگونه ممكن است او را وصف كرد با اينكه خودش در كلام مجيدش فرموده : ((و ما قدروا اللّه حق قدره ((، پس خدا با هيچ مقياسى توصيف نمى شود الا آنكه او از آن توصيف بزرگتر است . و نيز در همان كتاب به سند خود از سليمان بن مهران روايت كرده كه گفت : از امام صادق (عليه السلام ) از آيه ((و الاءرض جميعا قبضته يوم القيامة (( پرسيدم ، فرمود: يعنى مالك زمين اوست و احدى با او شريك در ملك او نيست . و كلمه ((قبض (( از خداى تعالى در جاى ديگر به معناى دريغ ورزيدن از بخشش ، و كلمه ((بسط(( به معناى اعطا و گشايش دادن آمده ، از آن جمله فرموده : ((و اللّه يقبض و يبسط و اليه ترجعون (( يعنى خداى تعالى تنگ مى گيرد و عطا مى كند و وسعت مى دهد و قبض از ناحيه اوست . و به وجهى ديگر قبض به معناى گرفتن به عنوان قبول است ، همچنان كه فرمود: ((و ياخذ الصدقات ((، يعنى خدا صدقات را مى پذيرد، و اهلش را در برابر آن اجر مى دهد. عرضه داشتم : پس معناى جمله ((و السموات مطويات بيمينه (( چيست ؟ فرمود: منظور از ((يمين (( دست است و منظور از دست هم قدرت و قوت است . و معناى اينكه فرموده : ((و السموات مطويات بيمينه (( اين است كه : آسمانها به قدرت و قوه خداى سبحان در هم پيچيده شده ، و او بزرگتر از آن است كه مشركين درباره اش مى گويند. مؤ لف : در الدر المنثور از ابو هريره از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) روايت آورده كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) در ذيل آيه ((فصعق من فى السموات و من فى الاءرض الا من شاء اللّه (( فرموده : ((اينهايى كه استثنا شده اند، شهيدانى هستند كه شمشيرها را به كمر بسته پيرامون عرش خدا قرار دارند(( كه از ظاهر آن برمى آيد منظور از ((نفخه (( در اين آيه غير از نفخه اول است كه براى مردن جاندارها دميده مى شود، در حالى كه در سابق گفتيم ظاهر آيه خلاف اين را مى رساند. و از انس از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) روايت شده كه فرمود ((استثنا شدگان در آيه جبرئيل و ميكائيل و اسرافيل و ملك الموت و حاملان عرشند كه در آن نفخه نمى ميرند، بلكه بعدا مى ميرند...(( آيه مورد بحث ظاهر در خلاف اين روايت نيز هست .
و از جابر روايت آورده كه گفت : ((اين آيه موسى (عليه السلام ) را استثنا مى كند، چون او يك بار در زمان حياتش دچار صعقه شد...(( و اين روايت از اين نظر قابل قبول نيست ، كه كلمه ((صعقه (( چه به معناى غش كردن باشد، و چه مردن ، اختصاص به موسى نداشت ، بلكه چندين نفر از بنى اسرائيل هم با او بودند و دچار آن صعقه شدند.
دو روايت درباره اينكه بهشت و جهنم را درب هايى است
و در مجمع البيان ، در ذيل آيه ((لها سبعة ابواب (( گفته است : در معناى اين آيه دو قول است ، يكى روايتى است كه از على ، امير المؤ منين (عليه السلام ) نقل شده كه فرمود: جهنم كه هفت در دارد بدين جهت است كه هفت طبقه دارد، هر طبقه روى طبقه ديگر قرار گرفته . آنگاه براى مجسم كردن مطلب ، دستهاى خود را روى هم گذاشت ، و فرمود: همين طور روى همند و خداى تعالى بهشت را همكف زمين قرار داده و آتش دوزخ را روى هم ، كه از همه پايينتر ((جهنم (( است ، و طبقه دوم آن ((لظى (( و سومش ((حطمة (( و چهارمش ((سقر(( و پنجمش ((جحيم (( و ششمش ((سعير(( و هفتمش ((هاويه (( است و در روايت كلبى طبقه زيرين را هاويه و طبقه بالاتر از همه را ((جهنم (( دانسته . و در خصال از امام صادق (عليه السلام ) از پدرش ، از جدش ، از على (عليه السلام ) روايت آورده كه فرمود: براى بهشت هشت در است ، درى كه از آن ، انبياء و صديقين داخل مى شوند، و درى كه از آن ، شهداء و صالحين وارد مى شوند، و از پنج در ديگرش شيعيان و محبين ما وارد مى شوند. و من همچنان بر صراط مى ايستم و دعا مى كنم ، مى گويم پروردگارا شيعيان من ، دوستانم ، ياورانم ، و هر كس كه در دار دنيا به من محبت مى ورزيده ، سلامت بدار. از دل عرش ندا مى رسد: دعايت مستجاب شد، و شفاعتت درباره شيعيانت پذيرفته گشت ، حتى در آن روز هر يك نفر از شيعيان و دوستان و ياوران و آنها كه با دشمنان من جنگيدند، چه با زبان و چه با عمل ، شفاعتشان در هفتاد هزار نفر از همسايگان و اقربايشان پذيرفته مى شود. و درى ديگر است كه ساير مسلمانان يعنى كسانى كه شهادت به ((لا اله الا اللّه (( مى داده اند و در دلشان ذره اى بغض ما اهل بيت نبوده از آن در وارد مى شوند.
سوره مؤ من در مكه نازل شده و هشتاد و پنج آيه دارد (۸۵)
آيات ۱ - ۶ سوره مؤ من
بِسمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ حم (۱) تَنزِيلُ الْكِتَبِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ(۲) غَافِرِ الذَّنبِ وَ قَابِلِ التَّوْبِ شدِيدِ الْعِقَابِ ذِى الطوْلِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ(۳) مَا يجَدِلُ فى ءَايَتِ اللَّهِ إِلا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْك تَقَلُّبهُمْ فى الْبِلَدِ(۴) كذَّبَت قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الاَحْزَاب مِن بَعْدِهِمْ وَ هَمَّت كلُّ أُمَّةِ بِرَسولهِِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جَدَلُوا بِالْبَطِلِ لِيُدْحِضوا بِهِ الحَْقَّ فَأَخَذْتهُمْ فَكَيْف كانَ عِقَابِ(۵) وَ كَذَلِك حَقَّت كلِمَت رَبِّك عَلى الَّذِينَ كَفَرُوا أَنهُمْ أَصحَب النَّارِ(۶) ترجمه آيات به نام خداى رحمان و رحيم حم (۱). كتابى است نازل شده از ناحيه خداى عزيز عليم (۲). آمرزنده گناه و پذيرنده توبه و شديد العقاب و نيرومند است ، معبودى جز او نيست و بازگشت به سوى اوست (۳). در آيات خدا جدال نمى كنند مگر كسانى كه كافر شدند پس غوطه ور شدنشان در ناز و نعمت تو را مغرور نسازد (۴). قبل از ايشان هم قوم نوح و احزابى كه بعد از ايشان بودند آيات خدا را تكذيب كردند و هر امتى قصد جان پيامبر خود كرد تا او را بگيرند و با حربه باطل عليه حق مجادله كردند تا حق را از بين ببرند و من ايشان را گرفتم و چه عجيب است عذاب (۵). و همچنين كلمه عذاب پروردگارت بر آنان كه كافر شدند حتمى شد كه بايد اهل آتش باشند (۶).
بيان آيات
اشاره به مطالبى كه سوره مباركه مؤ من متضمن است
اين سوره پيرامون بلند پروازيهاى كفار، و جدالشان به باطل به منظور از بين بردن حقى كه بر آنان نازل شده ، سخن مى گويد، و لذا مى بينيم كه آيات آن يكى پس از ديگرى متعرض جدال آنان ، و پاسخ دادن به جدالشان مى شود، يكجا مى فرمايد: ((ما يجادل فى ايات اللّه الا الّذين كفروا فلا يغررك تقلبهم فى البلاد((، جاى ديگر مى فرمايد: ((الّذين يجادلون فى آيات اللّه بغير سلطان اتاهم كبر مقتا((، باز هم مى فرمايد: ((الم تر الى الّذين يجادلون فى آيات اللّه انى يصرفون (( . و با اين تكرار، سورت استكبار و جدال آنان را از راه به رخ كشيدن عذابى كه امم گذشته به جرم تكذيب گرفتار آن شدند مى شكند، و به همين منظور عذابهاى خوار كننده اى را كه خدا به ايشان وعده داده ، با ذكر نمونه اى از آنچه در آخرت بر سرشان مى آيد خاطر نشان مى كند. و سخنان باطلشان را با حجتهايى كه گوياى وحدانيت خدا در ربوبيت و الوهيت است ، به كلى مردود مى سازد و رسول گرامى خود (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) را امر به صبر نموده هم آن جناب و هم همه مؤ منين را وعده نصرت مى دهد. و نيز آن جناب را امر مى كند به اينكه به كفار اعلام كند كه تسليم پروردگار خويش است و دست از پرستش او برنخواهد داشت ، تا به كلى از آن جناب ماءيوس گردند. و اين سوره تمامى آياتش در مكه نازل شده ، چون آيات آن به هم اتصال دارند و مضامين آن بر اين معنا شهادت مى دهد. ولى بعضيها گفته اند: پاره اى از آياتش در مدينه نازل شده . و اين حرف قابل اعتنا نيست ، و به زودى -شاء اللّه - به آن آيات اشاره خواهيم كرد. حم تَنزِيلُ الْكِتَبِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ
كلمه ((تنزيل (( مصدر به معناى مفعول (نازل شده ) است . و بنابراين ، عبارت ((تنزيل الكتاب (( از قبيل اضافه صفت بر موصوف خودش است و تقدير آن ((كتاب منزل من اللّه : كتابى نازل شده از خدا(( مى باشد.
وجه ذكر دو صفت عزيز و عليم از بين صفات الهى و افتتاح سوره به آن دو
و اگر در بين صفات خداى تعالى دو صفت ((عزيز(( و ((عليم (( را اختصاص به ذكر داد، - به قول بعضى از مفسرين - براى اين است كه به اعجاز و انواع علوم قرآن اشاره كند، علومى كه قدرت فهم بشر از آن عاجز است . و به قول بعضى ديگر براى اين است كه تفننى در تعبير كرده باشد. ولى هيچ يك از اين دو وجه به نظر درست نيست . وجه صحيح آن است كه بگوييم سوره مورد بحث از آنجا كه پيرامون انكار منكرين و جدال آنان در پيرامون آيات خداست . و اينكه جدالشان جاهلانه و جدال به باطل است ، و چون جاهلند خيال مى كنند كه جدالشان عالمانه است ، و به همين جهت به خود مى بالند كه چه خوب احتجاج مى كنند همچنان كه قرآن كريم اين باليدنشان را در آخر همين سوره چنين حكايت كرده : ((فلما جاءتهم رسلهم بالبينات فرحوا بما عندهم من العلم (( و نيز از فرعون حكايت كرده كه درباره حضرت موسى به قوم خود گفت : ((انى اخاف ان يبدل دينكم او ان يظهر فى الاءرض الفساد(( و نيز به ايشان گفته : ((ما اريكم الا ما ارى و ما اهديكم الا سبيل الرشاد((. بدين جهت سوره را با دو نام ((عزيز(( و ((عليم (( افتتاح كرد تا اشاره كرده باشد به اينكه اين كتاب كه بر آنان نازل شده ، از ناحيه كسى است كه عزيز على الاطلاق است و هيچ غالبى بر او غلبه نمى كند تا بترسد دشمنان بر آن كتاب غالب شوند و به خاطر اوهام و خرافاتى كه دارند، از پذيرفتن آن استكبار كنند. و نيز او ((عليم (( على الاطلاق است ، و علم او آميخته با جهل و ضلالت نيست ، پس جدال به باطل كفار نمى تواند تاب مقاومت در مقابل دين حق را بياورد، دين حقى كه آن را با حجتها و براهينى روشن بيان كرده است . مؤ يد اين وجه مضمونى است كه در آيه بعد است ، و مى فرمايد: ((غافر الذنب و قابل التوب ...((، كه - ان شاء اللّه - بيانش خواهد آمد.
غَافِرِ الذَّنبِ وَ قَابِلِ التَّوْبِ شدِيدِ الْعِقَابِ ذِى الطوْلِ لا إِلَهَ إِلا هُوَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ اينكه در جمله ((غافر الذنب (( و جمله ((قابل التوب (( مطلب را در قالب اسم فاعل آورده بعيد نيست كه براى اين بوده كه بر استمرار تجددى دلالت كند، چون مغفرت و قبول توبه از صفات فعليه خداست ، و خداى تعالى همه روزه و لايزال گناهانى را مى آمرزد و توبه هايى را قبول مى كند. و اگر جمله ((و قابل التوب (( را با واو عاطفه آورد، ولى در جمله ((شديد العقاب (( و جمله ذى الطول واو عاطفه به كار نبرد، بدين جهت است كه مجموع غافر الذنب و قابل التوب به منزله يك صفت است و يك رفتار خدا با بندگان گنهكار را افاده مى كند و آن اين است كه ايشان را مى آمرزد، چيزى كه هست گاهى با توبه ، و گاهى بدون توبه و با شفاعت . كلمه ((عقاب (( و همچنين ((معاقبة (( عبارت است از مؤ اخذه اى كه در عاقبت گناه متوجه گنهكار مى شود. راغب مى گويد: ((عقب (( و ((عقبى (( تنها در مورد ثواب و اجر خير به كار مى رود، همچنان كه در قرآن فرموده : ((خير ثوابا و خير عقبا(( و نيز فرموده : ((اولئك لهم عقبى الدار و اما كلمه العاقبة (( اگر بدون اضافه در كلام آيد، باز مختص به ثواب و اجر خير است و در عذاب به كار نمى رود، مانند ((و العاقبة للمتقين (( و اگر به كلمه اى ديگر اضافه شود در اين صورت گاهى در معناى عقوبت و عذاب مى آيد، مانند آيه ((ثم كان عاقبة الّذين اساوا(( و آيه ((فكان عاقبتهما انهما فى النار((. و اين در حقيقت از باب استعاره گرفتن كلمه اى است در ضد معناى اصلى اش . و اما كلمه ((عقوبت (( و ((معاقبة (( همواره در عذاب استعمال مى شود، و مختص بدانست . بنابراين كلمه ((شديد العقاب (( مانند كلمه ((ذو انتقام (( از اسماى حسنايى است كه صفت خداى تعالى را در طرف عذاب حكايت مى كند، همچنان كه كلمه ((غفور(( و ((رحيم (( صفتش را در جانب رحمت حكايت مى نمايد. و اما كلمه ((طول (( - به طورى كه مجمع البيان گفته - به معناى انعامى است كه مدتش طولانى باشد. پس معناى ((ذو الطول (( با معناى ((منعم (( يكى است . و هر دو از اسماى حسناى الهى است ؛ و ليكن ذو الطول اخص از منعم است ، چون تنها نعمتهاى طولانى را شامل مى شود، ولى منعم هم آن را شامل است و هم نعمتهاى كوتاه مدت را.
بيان اينكه اساس تنزيل كتاب ، علم محيط خدا به خلق خود مى باشد
در آيه مورد بحث بعد از كلمه ((عليم (( اسماى چهارگانه ((غافر الذنب ((، ((قابل التوب ((، و ((شديد العقاب ((، و ((ذى الطول (( را آورد، تا اشاره كرده باشد به اينكه اساس تنزيل اين كتاب كه مشتمل بر دعوت حق است و دعوت حق هم مبتنى بر علم است ، مبنى بر آن حقايقى است كه مضامين اين اسما اقتضاى آن را دارد. توضيح اينكه : عالم انسانى در عين اينكه از نظر برخوردارى از نعمتهاى الهى يك عالم است و همه انسانها در آن مشتركند و همه از نعمتهاى مستمر و متوالى او در طول زندگى دنيا برخوردارند، ليكن از حيث زندگى آخرت دو سنخ موجود و دو نوع انسانند: يكى سعيد و يكى ديگر شقى و خداى سبحان به جزئيات و خصوصيات خلقش عالم و آگاه است و چگونه ممكن است عالم نباشد؟ و حال آنكه او خالق آنها و فاعل آنهاست و مخلوقات فعل اويند. و مقتضاى ((غافر الذنب (( و ((قابل التوب (( بودن خدا، اين است كه هر فردى را كه لياقت و استعداد آمرزش و قبول شدن توبه را داشته باشد او را بيامرزد و توبه اش را قبول كند، و مقتضاى اينكه او ((شديد العقاب (( است ، نيز اين است كه هر كس را كه مستحق عقاب است عقاب كند. ناگزير مقتضاى اين معنا آن است كه مردم را به سوى صراط سعادت هدايت فرمايد، همچنان كه خودش فرموده : ((ان علينا للهدى و ان لنا للاخرة و الاولى (( و نيز فرموده : ((و على اللّه قصد السبيل ((، تا در نتيجه مردم به دو دسته تقسيم شوند، و سعيد از شقى ، و مهتدى از گمراه جدا گشته ، آن را ترحم و اين را عذاب كند. پس تنزيل كتاب از ناحيه خداى عزيز و عليم اساسش مبنى بر علم محيط خدا به خلقش مى باشد، او مى داند كه خلقش محتاج به دعوتى هستند، تا به وسيله آن دعوت قومى هدايت يافته و قومى ديگر با رد آن دعوت گمراه شوند، و باز در نتيجه او قومى را بيامرزد و قومى ديگر را عذاب كند. و نيز او مى داند كه خلقش به دعوتى نيازمندند، تا به وسيله آن نظام معاششان در دنيا منتظم گشته و از طول و انعام او برخوردار گردند و بعد از دنيا هم در دار قرار از بركات آن دعوت منتفع شوند.
پس شاءن كتابى كه او نازل كرده چنين شاءنى است ، كتابى كه او با علم خود نازل كرده ، علمى كه آميخته با جهل نيست ، كتابى است بر حق كه با هيچ باطلى آميخته نيست ، چنين كتابى چگونه ممكن است با تكذيب مشتى جاهل و كوته بين باطل گردد، مشتى افراد ظاهربين كه از زندگى دنيا چيزى جز ظاهر آن نمى دانند و مى خواهند با جدال باطل حق را از بين ببرند. و گواه بر اين بيانى كه ذكر كرديم ، و گفتيم عنايت در آيه شريفه به مساءله علم است آيه اى است كه به زودى مى آيد كه در آن دعاى ملائكه را حكايت مى كند كه براى مؤ منين طلب مغفرت مى كنند و مى گويند: ((ربنا وسعت كل شى ء رحمة و علما فاغفر للذين تابوا و اتبعوا سبيلك (( - در اين آيه دقت بفرماييد. ((لا اله الا هو اليه المصير(( - در اينجا ذكر كلمه توحيد ((لا اله الا اللّه (( براى آن است كه به وجوب پرستش خداى يگانه اشاره كرده باشد تا دعوت دينى كه با تنزيل كتاب آغاز شده ، بى اثر و لغو نباشد و بعد از كلمه مزبور مساءله بازگشت تمامى مردم به سوى خدا، يعنى مساءله معاد را ذكر كرد، تا به اين نكته اشاره كند كه اصلا او علت عمده و داعى اصلى به سوى ايمان به كتاب و پيروى آن است چون اعتقاد به روز حساب باعث مى شود كه مردم در بين خوف و رجا قرار گيرند، خوف از عذاب ، و اميد به ثواب كه هم آن انسان را به عبادت وا مى دارد، و هم اين .
حال كفارى كه با جدال به باطل در صدد مقابله با حجت هاى حق برآمدند و خدا آنان رابگرفت
مَا يجَدِلُ فى ءَايَتِ اللَّهِ إِلا الَّذِينَ كَفَرُوا فَلا يَغْرُرْك تَقَلُّبهُمْ فى الْبِلَدِ بعد از آنكه تنزيل كتاب را ذكر فرمود و به حجتى باهره بر حقانيت آن اشاره نمود، حجتى كه از صفات كريمه مذكور در دو آيه قبل استفاده مى شد و مى فهمانيد كه قرآن كريم به علم خدا نازل شده كه آميخته با جهل نيست و به حق نازل شده ، حقى كه هيچ باطلى نمى تواند آن را از بين ببرد، اينك در اين آيه متعرض حال كسانى شده كه با جدال به باطل مى خواهند با حجتهاى حق مقابله كنند و بدين منظور به طور اشاره مى فرمايد: اينطور اشخاص اهل عقابند و از قلم خدا نمى افتند و خدا از ايشان غافل نيست ، چون همان طور كه كتاب را نازل كرده تا مظهرى براى دو نام ((غافر الذنب (( و ((قابل التوب (( فراهم گشته ، جمعى را بيامرزد، و توبه شان را بپذيرد، همچنين آن را نازل كرد تا مظهرى براى نام ((شديد العقاب (( محقق گردد، و اهل عقابى باشد تا عقابش كند، پس پيامبر نبايد از جدال آنان ناراحت شود و از حال و وضعى كه در آنان مشاهده مى كند مغرور نگردد و فريب نخورد. پس اگر فرمود ((ما يجادل فى ايات اللّه (( و نفرمود ((ما يجادل فى القران ((، براى اين است كه جمله دلالت كند بر اينكه جدالى كه كفار مى كنند جدال در حق است كه آيات بدان جهت كه آياتند بر حق بودن آن دلالت دارند.
علاوه بر اين ، طرف مقابلشان در اين جدال شخص رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) است كه او نيز به حكم آيات به سوى حق دعوت مى كند. پس معلوم مى شود كه جدالشان براى از بين بردن حق است ، نه براى دفاع از حق . از اين هم كه بگذريم جدال در آيه بعدى مقيد به باطل و براى از بين بردن حق شده ، پس مراد از مجادله در آيات خدا، در آيه مورد بحث نيز مجادله به منظور از بين بردن حق ، و خلاصه مجادله مذموم است و شامل جدال براى اثبات حق و دفاع از آن نيست و چگونه مى تواند غير اين باشد با اينكه خداى سبحان رسول گرامى خود را ماءمور مى كند به جدال ، البته جدال به بهترين وجهش و مى فرمايد: ((و جادلهم بالتى هى احسن ((. ((الا الّذين كفروا(( - از ظاهر سياق برمى آيد كه مراد از ((الّذين كفروا(( كسانى هستند كه كفر در دلهايشان رسوخ كرده ، آنچنان كه ديگر اميد زوال آن از دلهايشان قطع شده . و اينكه فرمود: ((ما يجادل (( و نفرمود: ((لا يجادل (( و نيز ظاهر اينكه فرمود: ((فلا يغررك تقلبهم فى البلاد : تسلطشان در بلاد تو را فريب ندهد((، شهادت مى دهد كه منظور از كفار نامبرده ، كفار معاصر رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) است ، نه فقط كفار اهل مكه . و معناى ((تقلب در بلاد(( اين است كه : از حالتى از حالتهاى زندگى به حالتى ديگر و از نعمتى به نعمت ديگر منتقل مى شوند و داراى سلامت و صحت و عافيتند. و اينكه نهى (از مغرور گشتن در اثر تقلب كفار در بلاد) را متوجه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) كرده ، در حقيقت كنايه است از اينكه آن جناب از مشاهده وضع كفار مغرور نگردد، يعنى نپندارد كه كفار خداى سبحان را عاجز كرده اند.
پاسخ به توهمى باطل درباره وضعيت كافران
كذَّبَت قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الاَحْزَاب مِن بَعْدِهِمْ ... اين آيه در مقام جواب دادن از شبهه اى است كه بعد از آيات قبل ممكن است به ذهن كسى وارد شود، و آن شبهه اين است كه ما مى بينيم هميشه برد با همين كفار است كه از پذيرفتن حق استكبار مى ورزند و در آيات خدا جدال مى كنند و هيچ گرفتارى هم پيدا نمى كنند و باطل خود را پيش هم مى برند. و حاصل جواب اين است كه : امتهاى گذشته چون قوم نوح ، و گروههاى بعد از ايشان مانند عاد و ثمود و قوم لوط و غيره ،
از كفار امروز در تكذيب و جدال به باطل قويتر بودند، آنها هم تا اين حد پيشروى كردند كه مى خواستند رسول خدا را بگيرند و از بين ببرند، ولى عذاب خدا مهلتشان نداد و اين قضا در حق همه كفار رانده شده . پس توهم اينكه كفار معاصر از خدا پيشى گرفته اند و اراده خود را عليه اراده خدا به كار زدند، توهمى است باطل . پس جمله ((كذبت قبلهم قوم نوح و الا حزاب من بعدهم (( دفع آن توهم است ، و به همين جهت جواب را بدون واو عاطفه آورد. و در جمله ((و همت كل امة برسولهم لياخذوه ((، كلمه ((همت (( كه با حرف ((با(( متعدى شده ، به معناى اين است كه هر امتى قصد كرد رسول خود را، چون عبارت ((هم به (( به معناى ((قصد كرد آن را(( مى باشد، چيزى كه هست بيشتر در مورد قصد سوء استعمال مى شود. پس معناى اين عبارت در آيه اين است كه : هر امتى قصد سوء به پيغمبر خود كرد، و خواستند تا او را بگيرند و به قتل برسانند و يا از شهر خارج كنند، يا آزارى ديگر برسانند، همچنان كه تك تك انبيا و رفتار امت آنان در قرآن كريم آمده . وَ جَدَلُوا بِالْبَطِلِ لِيُدْحِضوا بِهِ الحَْقَّ كلمه ((ادحاض (( به معناى زايل كردن و باطل ساختن است ، و اينكه فرموده : ((فاخذتهم : من ايشان را گرفتم (( با اينكه جا داشت بفرمايد: فاخذهم - خدا آنان را بگرفت ، براى اشاره به اين نكته است كه كار اين طغيان و استكبارشان آن قدر خطرناك و فاحش بود، كه امر آن تنها به دست خداى تعالى بود و ديگر بين خدا و بين ايشان هيچ كس دخالتى نداشت ، تا شفاعتى كند و يا ايشان را يارى نمايد، همچنان كه در جاى ديگر درباره اين امتها فرموده : ((فصب عليهم ربك سوط عذاب ان ربك لبالمرصاد((. و در جمله ((فكيف كان عقاب (( ذهن شنونده را به چيزى كه خودش مى داند يعنى به كيفيت عقاب آنان متوجه مى كند تا شدت بلاى آنان در ذهنش حاضر شود و خلاصه مى فهماند تو خود ميدانى كه ما چگونه آنان را هلاك كرديم و نسلشان را منقرض ساختيم ، چون خداى تعالى قبلا به داستان يك يك آنها اشاره كرده بود. ((و كذلك حقت كلمة ربك على الّذين كفروا انهم اصحاب النار(( از ظاهر سياق برمى آيد كه مطلب در اين آيه به مطلب در آيه سابق تشبيه شده ، و كلمه ((كذلك (( اين تشبيه را مى رساند و خلاصه مى فرمايد: در آخرت هم رفتار خداى تعالى درباره همه كفار، شبيه به رفتارى است كه در آيه قبلى بدان اشاره شد كه كفار از امتهاى گذشته را در دنيا به عقاب خود بگرفت .
و مراد از جمله ((الّذين كفروا(( مطلق كفار گذشته است و معناى آيه اين است كه همان طور كه تكذيب كنندگان از امتهاى گذشته را به عذاب دنيا گرفتار كرد، همچنين كلمه عذاب آخرت نيز بر آن كفار از قوم تو حتمى شده است . بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از جمله ((الّذين كفروا(( كفار مكه است . ولى سياق آيه با اين تفسير سازگار نيست ، و بنابراين تفسير، نظام تشبيه اختلال مى يابد. و اگر فرمود ((كلمة ربك (( و نفرمود: ((كلمتى : كلمه من (( براى اين است كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) را دلخوش سازد و به اين وسيله او را تاءييد كند كه آن ركنى كه بدان تكيه دارى ، ركنى است شديد القوى .
آيات ۷ - ۱۲ سوره مؤ من
الَّذِينَ يحْمِلُونَ الْعَرْش وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسبِّحُونَ بحَمْدِ رَبهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَ يَستَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ ءَامَنُوا رَبَّنَا وَسِعْت كلَّ شىْءٍ رَّحْمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذِينَ تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سبِيلَك وَ قِهِمْ عَذَاب الجَْحِيمِ(۷) رَبَّنَا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّتِ عَدْنٍ الَّتى وَعَدتَّهُمْ وَ مَن صلَحَ مِنْ ءَابَائهِمْ وَ أَزْوَجِهِمْ وَ ذُرِّيَّتِهِمْ إِنَّك أَنت الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ(۸) وَ قِهِمُ السيِّئَاتِ وَ مَن تَقِ السيِّئَاتِ يَوْمَئذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذَلِك هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ(۹) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنَادَوْنَ لَمَقْت اللَّهِ أَكْبرُ مِن مَّقْتِكُمْ أَنفُسكمْ إِذْ تُدْعَوْنَ إِلى الايمَنِ فَتَكْفُرُونَ(۱۰) قَالُوا رَبَّنَا أَمَتَّنَا اثْنَتَينِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَينِ فَاعْترَفْنَا بِذُنُوبِنَا فَهَلْ إِلى خُرُوجٍ مِّن سبِيلٍ(۱۱) ذَلِكُم بِأَنَّهُ إِذَا دُعِىَ اللَّهُ وَحْدَهُ كفَرْتُمْ وَ إِن يُشرَك بِهِ تُؤْمِنُوا فَالحُْكْمُ للَّهِ الْعَلىِّ الْكَبِيرِ(۱۲) ترجمه آيات آنان كه عرش را حمل مى كنند و آنان كه پيرامون عرش هستند پروردگار خود را حمد و تسبيح مى گويند و به او ايمان دارند و براى كسانى كه ايمان آورده اند استغفار مى كنند كه اى پروردگار ما سعه رحمت و علم تو همه چيز را فرا گرفته پس كسانى را كه توبه كردند و راه تو را پيروى نمودند بيامرز و از عذاب جهنم حفظ فرما (۷). پروردگار ! ايشان را در جنات عدن كه وعده شان داده اى داخل فرما هم ايشان را و هم پدران و همسران و ذريات ايشان را كه صلاحيت دارند به درستى و به راستى كه تنها تو عزيز فرزانه اى (۸).
و از كيفر گناهان و بديها حفظشان كن كه هر كس را تو از كيفر بديها حفظش كنى براستى رحمتى بر او كرده اى رحمتى كه رستگارى عظيم ، همان رحمت است (۹). به درستى آنان كه كافر شدند از نقطه اى دور ندا مى شوند: خشم خدا از خشم خود شما بسيار بزرگتر و سختتر است آيا يادتان هست كه هر چه به سوى ايمان دعوت مى شديد كفر مى ورزيديد (۱۰). مى گويند پروردگارا تو ما را دو بار مى راندى و دو نوبت زنده كردى اينك به گناهان خود اعتراف مى كنيم حال آيا راهى براى بيرون شدن از آتش هست ؟ (۱۱). اين عذاب شما بدان جهت است كه وقتى خدا به تنهايى خوانده مى شد كفر مى ورزيديد و چون به وى شرك ورزيده مى شد به آن ايمان مى آورديد پس حكم تنها از آن خداى بلند مرتبه بزرگ است (۱۲). بيان آيات بعد از آنكه در آيات قبل تكذيب كفار و جدال به باطلشان در آيات خدا را خاطرنشان ساخت و نيز اشاره كرد به اينكه اينها نمى توانند خدا را عاجز سازند و خدا از اينان غافل نيست ، بلكه منظور او از اين دعوت همين است كه اينان تكذيب و جدال بكنند، تا از ديگران متمايز و جدا گشته ، كلمه عذاب بر عليه آنان حتمى شود، اينك در اين آيات به آغاز كلام برگشت كرده ، به آنجا كه مى فرمود: نازل كردن كتاب و به پا خاستن دعوت به منظور مغفرت و قبول توبه جمعى و عقاب جمعى ديگر است ، در اين آيات خاطر نشان مى سازد كه مردم در مقابل اين دعوت دو جورند. يك طايفه آنهايند كه ملائكه حامل عرش خدا و طواف كنندگان پيرامون آن برايشان استغفار مى كنند و آنان عبارتند از: توبه كنندگان كه به سوى خدا بر مى گردند و راه او را پيروى مى كنند و نيز صلحا از پدران و همسران و ذريه ايشانند. و دسته دوم عبارتند از، كسانى كه به جرم كفر ورزيدن به توحيد، اهل عذابند.
حاملان عرش چه كسانى هستند
الَّذِينَ يحْمِلُونَ الْعَرْش وَ مَنْ حَوْلَهُ يُسبِّحُونَ بحَمْدِ رَبهِمْ وَ يُؤْمِنُونَ بِهِ ... خداى سبحان در اين آيه و در هيچ جا از كلام عزيزش معرفى نفرموده كه اين حاملان عرش چه كسانى هستند؛ آيا از ملائكه اند؟ يا كسانى ديگر؟ ولى عطف كردن جمله ((و من حوله (( بر حاملان عرش ، اشعار دارد بر اينكه حاملان عرش هم از ملائكه اند: چون در آيه ((و ترى الملائكة حافين من حول العرش (( تصريح دارد كه طواف كنندگان پيرامون عرش از ملائكه اند.
پس نتيجه مى گيريم كه حاملين عرش نيز از اين طايفه اند. و ما در جلد هشتم اين كتاب گفتار مفصلى پيرامون معناى عرش گذرانديم . و با در نظر داشتن آن بحث معناى جمله ((الّذين يحملون العرش و من حوله (( چنين مى شود: آن ملائكه اى كه حامل عرشند، عرشى كه تمامى اوامر و همه احكام الهى از آنجا صادر مى شود اوامر و احكامى كه با آنها امور عالم تدبير مى شود، و نيز آن ملائكه اى كه پيرامون عرشند، يعنى مقربين از ملائكه ، چنين و چنان مى كنند. ((يسبحون بحمد ربهم (( - يعنى خدا را منزه مى دارند، در حالى كه اين تنزيهشان همراه با ثناى پروردگارشان است . پس ملائكه ، خداى تعالى را از هر چيز كه لايق ساحت قدس او نيست ، و از آن جمله شريك داشتن در ملك ، منزه مى دارند و بر فعل او و تدبيرش ثنا مى گويند. ((و يؤ منون به (( - ايمان آوردن ملائكه به خدا - با اينكه حامل عرش ملك و تدبير خدايند و يا پيرامون آن طواف مى كنند تا او امر صادره را بگيرند و نيز او را از هر نقصى تنزيه نموده بر افعالش ثنا مى گويند - به اين معنا است كه ملائكه به وحدانيت خدا در ربوبيت و الوهيت ايمان دارند. پس ذكر عرش و نسبت دادن تنزيه و تحميد و ايمان به ملائكه خود ردى است بر مشركين كه ملائكه مقرب خدا را شركاى خدا در ربوبيت و الوهيت مى پنداشتند و آنها را به جاى خدا ارباب خود گرفته و مى پرستيدند.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
