تفسیر:المیزان جلد۱۵ بخش۴
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
آن پيروى از هواى نفس و فرا موشى هر حق و حقيقت بود، و به همين جهت از زبانشان گاهى انكار توحيد بيرون مى جست ، و گاهى انكار معاد، و گاهى هم ، رد و انكار دعوت رسالت ، چون اين دعوت به دنياى ايشان و افسار گسيختگى آنان ضرر مى زد، و از پيروى هواى نفس بازشان مى داشت ، پس يك بار عوام خود را خطاب نموده به طور تحقير و توهين به نوح (عليه السلام ) اشاره نموده گفتند: «ما هذا الا بشر مثلكم ياكل مما تاكلون منه و يشرب مما تشربون :اين جز بشرى مثل شما نيست ، از آنچه شما مى خوريد و مى نوشيد مى خورد و مى نوشد و مقصودشان تكذيب نوح در دعوى رسالت است ، كه بيان استدلالشان در داستان قبلى نوح گذشت . و از استدلالى كه كردند كه او مانند ساير مردم است چون مثل انسان مى خورد و مى نوشد، معلوم مى شود كه براى انسان غير از خوردن و نوشيدن كه خاصيت حى وانيت است كمال و فضيلت ديگرى سراغ نداشته اند و غير از خوردن و نوشيدن كه كمال و فضيلت حيوانات است سعادتى نمى ديدند، تنها خوشبختى بشر را در اين مى دانسته اند كه چون حيوانات در چريدن و لذت بردن آزاد باشد، همچنان كه قرآن كريم در وصف اين گونه مردم فرموده : ((اولئك كالانعام » و نيز فرموده : «و الّذين كفروا يتمتعون و ياكلون كما تاكل الانعام » بار ديگر گفتند: «و لئن اطعتم بشرا مثلكم انكم اذا لخاسرون كه در معناى آن كلامى است كه در قصه سابق گفتند كه : ((يريدان يتفضل عليكم » و مقصودشان اين بوده كه پيروى او با اينكه بشرى مانند شما است و هيچ فضيلتى بر شما ندارد مايه خسران و بطلان سعادت زندگى شما است ، چون جز حيات دنيا حيات ديگرى نيست ، و در اين زندگى هم جز حريت و آزادى در لذت سعادتى نيست و اگر بخواهيد از كسى اطاعت كنيد كه بر شما فضيلتى ندارد حريتتان از دست مى رود، و اين مساوى با خسران شما است . بار سوم گفتند: «ايعدكم انكم اذا متم و كنتم ترابا و عظاما انكم مخرجون » يعنى او شما را وعده مى دهد كه بعد از آنكه مرديد و خاك و استخوان شديد مجددا از خاك بيرون مى شويد، يعنى براى حساب و جزا مبعوث مى شويد. «هيهات هيهات لما توعدون » كلمه «هيهات » در مورد استبعاد به كار مى رود، و تكرار آن مبالغه را مى رساند، يعنى به هيچ وجه
اين وعده اى كه مى دهد شدنى نيست . «ان هى الا حياتنا الدنيا نموت و نحيا» مرادشان از اينكه گفتند «مى ميريم و زنده مى شويم » اين است كه يك عده از ما مى ميرند، عده اى ديگر به دنيا مى آيند و پيوسته اين چنينيم . «و ما نحن بمبعوثين » يعنى براى يك زندگى ديگر غير از زندگى دنيايى زنده نمى شويم . و ممكن است اين جمله از كلام ايشان را حمل بر تناسخ كنيم . و تناسخ عبارت از اين است كه با مرگ يك فرد آدمى ، روح او از كالبدش بيرون آمده و به بدن يك فرد ديگر، چه انسان و چه غير انسان حلول كند، چون اين نظريه در ميان وثنى مذهبان (مشركين ) شايع است ، و بسيارى از آنان تناسخ را به ولادت بعد از ولادت تعبير مى كنند، ولى اين احتمال آن طور كه بايد و شايد با سياق آيات مورد بحث سازگارى ندارد. بار چهارم گفتند: «ان هو الا رجل افترى على اللّه كذبا و ما نحن له بمؤ منين » و مقصودشان از اين جمله تكذيب آن حضرت در دعوى رسالت ، و آنچه كه دعوايش متضمن آن است مى باشد، قبلا هم توحيد و معاد را انكار كرده بودند. و مرادشان از كلمه «نحن » - ما خودشان كه از بزرگان و اشرافند و عامه مردمشان مى باشند. همه را شركت دادند تا عامه مردم ايشان را متهم نكنند به اينكه شما ما را به شرك و انكار رسالت رسول دعوت كرديد. ممكن هم هست مراد تنها خودشان باشند، نه عامه مردم ، و منظورشان اعلام نظريه خود بوده تا عوام هم به آنها اقتداء كنند. همه اين حرفها در اول آيات ، آنجا كه خدا اوصاف آنان را مى شمرد جمع و يك جا آمده بود، و آن عبارت بود از انكار توحيد و نبوت و معاد، و اتراف در زندگى دنيا. اين را هم بايد دانست اينكه در صدر آيات كه فرمود: «و قال الملاء من قومه الّذين كفروا و كذبوا بلقاء الاخرة و اترفناهم » جمله : «من قومه » را بر جمله «الّذين كفروا» مقدم ذكر كرد، و در داستان سابق كه مى فرمود: «و قال الملاء الّذين كفروا من قومه » عكس اين را آورد، براى اين جهت است كه ترتيب جمله هاى پشت سر هم ، يعنى «كفروا» و «كذبوا» و «اترفناهم » به هم نخورد، و اگر هم بعد از همه جملات مى آورد فاصله زياد مى شد. قَالَ رَب انصرْنى بِمَا كَذَّبُونِ تفسير اين جمله در داستان سابق گذشت . قَالَ عَمَّا قَلِيلٍ لَّيُصبِحُنَّ نَدِمِينَ اين جمله پاسخ پروردگار به نوح در استجابت دعاى او است . و پشيمان شدن قوم
كنايه است از رسيدن عذاب انقراض . و اينكه فرمود: «عما قليل » كلمه «عن » به معناى بعد و كلمه «ما» براى تاءكيد كمى مدت است ، و ضمير جمع به قوم بر مى گردد. و لام در ليصبحن كلام را تاءكيد مى كند، و همچنين نون تاءكيد آن و معنايش اين است كه : سوگند مى خورم كه به زودى با فرا رسيدن عذاب ، پشيمانى ايشان را خواهد گرفت .
نزول عذاب الهى و آغاز آن با صيحه اى آسمانى
فَأَخَذَتهُمُ الصيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَهُمْ غُثَاءً فَبُعْداً لِّلْقَوْمِ الظلِمِينَ حرف «باء» در كلمه «بالحق » براى مصاحبت و معيت است ، و اين جار و مجرور متعلق است به جمله «فاخذتهم » يعنى : صيحه ايشان را گرفت در حالى كه مصاحب با «حق » بود. و ممكن هم هست براى سببيت باشد، و كلمه «حق » وصفى باشد كه در جاى موصوف خود نشسته است ، و موصوف آن حذف شده ، و تقدير آن «فاخذتهم الصيحة » بسبب الامر «الحق - و يا - قضاء الحق » باشد. يعنى : صيحه ايشان را گرفت به سبب امر حق - و يا - قضاء حق . همچنان كه در جاى ديگر فرموده : «فاذا جاء امر الله قضى بالحق » كلمه «غثاء» - به ضمه غين كه گاهى «ثاء» آن مشدد خوانده مى شود - به معناى گياه و برگ و چوب پوسيده است كه با سيل مى آيد. و جمله «فبعدا للقوم الظالمين » لعنت و دورى ايشان و نفرين بر ايشان است . و معناى آيه اين است كه : ما به وعده اى كه به رسول خود داده بوديم كه ايشان را عذاب مى كنيم وفا كرديم ، پس صيحه آسمانى كه عذابشان بود آنها را بگرفت و ايشان را هلاك نموده به صورت غثاى سيل در آورديم ، پس دور باشند قوم ستمكار، دورى سختى . قرآن كريم نامى از اين قوم كه خداوند بعد از نوح به وجودشان آورده و سپس هلاكشان كرده ، و نيز نامى از رسول ايشان نبرده . و بعيد نيست كه مراد همان ثمود، قوم صالح باشند، چون خداى تعالى در چند جا داستان ايشان را آورده و فرموده كه اين قوم بعد از نوح مى زيستند و با بلاى صيحه نابود شدند. «ثم انشانا من بعدهم قرونا آخرين ما تسبق من امة اجلها و ما يستاءخرون » توضيح معناى اين آيه مكرر گذشت . ثمَّ أَرْسلْنَا رُسلَنَا تَترَا كلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَّسولهَُا كَذَّبُوهُ... فرستادن رسولان به صورت «تترى » به معناى فرستادن يكى پس از ديگرى است .
كلمه «تواتر» هم از همين باب است ، چون تواتر هم به معناى تك تك و فرد فردهاى پشت سر هم است . و از اصمعى نقل شده كه در معناى «واترت الخبر» گفته : يعنى ابعاض آن را پشت سر هم قرار دادم در حالى كه ما بين هر دو بعض مختصر سكوتى هست . اين آيه تتمه آيه قبلى است كه مى فرمود «ثم انشانا من بعدهم قرونا» و كلمه «ثم » براى افاده بعديت ذكرى است ، نه زمانى .
يادآورى سنت الهى : هدايت امم با ارسال رسل ، تكذيب امتها آنان را و عذاب الهى و...
و اين قصه اجمالى است كه از داستانهاى انبياء و امتهاى ايشان انتزاع و خلاصه گيرى شده - انبياى ما بين نوح و موسى و امتهاى آنان . خداى تعالى مى فرمايد: سپس بعد از آن امت كه با صيحه هلاك شدند، و بعد از امت نوح بودند، امتهاى ديگرى خلق كرديم ، و پيامبران خود را يكى پس از ديگرى به سويشان گسيل داشتيم ، به طورى كه اگر يكى مى رفت يكى ديگر جايش را مى گرفت ، ولى هر پيغمبرى كه از قومى به سوى آن قوم مبعوث مى شد تكذيبش مى كردند، ما هم ايشان را يكى پس از ديگرى به عذاب خود گرفته ، آنها را به صورت سر گذشت در آورديم ، يعنى بعد از آنكه انسانهايى زنده و خارجى بودند، معدومشان كرديم ، و تنها قصه اى از ايشان باقى گذاشتيم ، پس دور باشند مردمى كه ايمان نمى آورند. اين آيات دلالت مى كند بر اينكه يكى از سنت هاى خداى تعالى اين بوده كه همواره امتى را بعد از امت ديگر انشاء و ايجاد نموده ، و به سوى حق هدايتشان كند، و به اين منظور رسولانى پى در پى بفرستد كه اين سنت امتحان و ابتلاى او است . سنتى هم كه امتها داشته اند اين بوده كه پيغمبران را يكى پس از ديگرى تكذيب مى كرده اند. سنت دوم خدا اين است كه تكذيب كنندگان را يكى پس از ديگران هلاك كند، و اين سنت مجازات او است . و اينكه فرموده : «و جعلناهم احاديث » بليغ ترين بيان در رساندن تسلط قهر الهى بر دشمنان حق و تكذيب كنندگان دعوت حق است ، چون مى رساند كه اين قهر آنچنان آنها را از بين مى برد كه نه عينى از ايشان باقى مى گذارد، و نه اثرى ، و نه نامى و نه نشانى ، تنها داستانى باقى گذاشته كه مايه عبرت ديگران باشد.
اشاره اى به رسالت موسى و هارون
ثمَّ أَرْسلْنَا مُوسى وَ أَخَاهُ هَرُونَ بِئَايَتِنَا وَ سلْطنٍ مُّبِينٍ مقصود از اين آيات همان عصاويد بيضاء، و ساير معجزاتى است كه موسى به فرعون و قومش نشان داد. و مقصود از «سلطان مبين » حجتهاى واضح است . و اينكه
بعضى از مفسرين آن را به معجزه عصا تفسير كرده اند صحيح نيست . إِلى فِرْعَوْنَ وَ مَلايهِ فَاستَكْبرُوا وَ كانُوا قَوْماً عَالِينَ بعضى گفته اند: اگر تنها بزرگان فرعون را نام برده و نام قوم را نبرده از اين جهت است كه ملا، بزرگان و اشراف بوده اند، و مردم همه تابع ايشان . منظور از «عالين » اين است كه نسبت به ديگران علو و برترى داشته ، ديگران را بنده و فرمانبر خود كرده بودند، همچنان كه بنى اسرائيل را هم عبد خود قرار داده بودند، پس علو در زمين كنايه است از طغيان بر اهل زمين ، و اهل زمين را به اطاعت خود در آوردن . فَقَالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشرَيْنِ مِثْلِنَا وَ قَوْمُهُمَا لَنَا عَبِدُونَ مراد از بشر بودن آن دو (موسى و هارون ) و همانند بودنشان با آنان اين است كه اين دو فضيلتى بر ما ندارند، و چطور مى توانند فضيلتى داشته باشند و حال آنكه دودمانشان بردگان مايند؟ پس ما همانطور كه بر قوم آن دو برترى داريم ، بر خود آن دو نيز برترى داريم . و چون برترى داريم ، آن دو نيز بايد ما را بپرستند، همانطور كه قومشان ما را مى پرستند، نه اينكه ما به آن دو ايمان بياوريم ، همچنان كه خود فرعون به موسى گفت : «لئن اتخذت الها غيرى لاجعلنك من المسجونين » خداى تعالى اين قصه را با جمله «فكذبوهما فكانوا من المهلكين » كه خبر از هلاكت آنان مى دهد، خاتمه داده ، سپس فرموده : «و لقد آتينا موسى الكتاب لعلّهم يهتدون » كه مراد از ضمير «هم » بنى اسرائيل است ، چون تورات بعد از هلاك شدن فرعون و قومش نازل شد. وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْيمَ وَ أُمَّهُ ءَايَةً وَ ءَاوَيْنَهُمَا إِلى رَبْوَةٍ ذَاتِ قَرَارٍ وَ مَعِينٍ قبلا در داستان مسيح (عليه السلام ) گذشت كه مقصود از آيت ، همان ولادت خارق العاده آن جناب است ، و چون اين آيت ، قائم به مسيح و مريم (عليه السلام ) بوده لذا هر دو را به عنوان يك آيت شمرده است . كلمه «آوينا» از مصدر «ايواء» و ايواء كه باب افعال است ، از «اوى » است كه در اصل به معناى بازگشت بوده ، سپس در بازگشت انسان به خانه و مسكن استعمال شد. و جمله «آواه الى مكان كذا» به معناى اين است كه او را در فلان مكان جاى داد، و كلمه «ربوه » به معناى مكان و بلند و هموار و وسيع است ، و كلمه «معين » به معناى آب جارى است .
ومعناى آيه اين است كه ما عيسى بن مريم و مادرش را آيتى قرار داديم كه دلالت بر ربوبيت ما مى كند، و ما آن دو را در مكانى مرتفع ، و هموار، و وسيع جاى داديم كه در آن آبى جارى هست .
خطابى از خداوند به عموم پيامبران
يَأَيهَا الرُّسلُ كلُوا مِنَ الطيِّبَتِ وَ اعْمَلُوا صلِحاً إِنى بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ خطابى است به عموم پيامبران ، به اينكه از طيبات بخورند و گويا مراد از خوردن از طعامهاى پاكيزه ارتزاق و تصرف در آن باشد، حال چه به خوردن باشد و يا به هر تصرف ديگر. و استعمال كلمه «خوردن » در انحاى تصرفات استعمالى است شايع . سياق آيات شهادت مى دهند به اينكه جمله «كلوا من الطيّبات » در مقام منت نهادن بر انبياء است ، در نتيجه جمله بعدى هم كه مى فرمايد «و اعملوا صالحا» در اين مقام است كه بفرمايد در مقابل اين منت و شكرگزارى از آن ، عمل صالح انجام دهند، و در اينكه با جمله «انى بما تعملون عليم » تعليلش كرد، تحذيرى است به ايشان از مخالفت امر، و تحريكى است به اينكه ملازم تقوى باشند. وَ إِنَّ هَذِهِ أُمَّتُكمْ أُمَّةً وَحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكمْ فَاتَّقُونِ تفسير اين آيه در تفسير نظير آن در سوره انبياء گذشت . فَتَقَطعُوا أَمْرَهُم بَيْنهُمْ زُبُراً كلُّ حِزْبِ بِمَا لَدَيهِمْ فَرِحُونَ در مجمع البيان گفته : كلمه «تقطع » و كلمه «تقطيع » هر دو به معناى پاره پاره شدن است و كلمه «زبر» - به ضم زاء، و باء - جمع «زبور» و به معناى كتاب ها است آيه مورد بحث متفرع بر مطالب قبل است ، و معنايش اين است كه : خداوند رسولان خود را يكى پس از ديگرى به سوى ايشان فرستاد و همه آنها امتى واحد و داراى ربى واحدند ايشان را به سوى تقوى دعوت كردند، و ليكن بشر به امر ايشان عمل نكرد، در نتيجه امر آنان بين ايشان پاره پاره شد و آن را به صورت كتابهايى در آورده ، هر جمعيتى كتابى را به خود اختصاص دادند، و هر حزبى به آنچه داشتند دلخوش گشتند. در قرائت ابن عامر «زبرا» - به ضمه زاء و فتحه باء - آمده كه جمع «زبره » و به معناى فرقه است . بنابراين قرائت ، معنايش اين مى شود كه : در امر انبياء متفرق شده ، جمعيت هاى گوناگون شدند، و هر حزبى به آنچه داشت دلخوش گشت . و اين قرائت راجح تر است .
فَذَرْهُمْ فى غَمْرَتِهِمْ حَتى حِينٍ در مفردات مى گويد: «غمره » آب زياد است كه بستر آن پيدا نباشد، و اين چنين آبى مثل شده براى جهالتى كه صاحبش را فرا گرفته باشد. در اين آيه تهديدى است به عذاب . قبلا هم اشاره شد كه يكى از سنت هاى خداى تعالى مجازات به عذاب بعد از تكذيب رسالت است ، و اگر كلمه «حين » را نكره آورده براى اشاره به اين است كه عذاب موعود ناگهانى و بى خبر مى رسد.
بحث روايتى (روايتى در ذيل برخى آيات گذشته )
در نهج البلاغه فرموده : اى مردم ! خداوند شما را از اينكه به شما جور كند ايمنى داده ، ولى از اينكه امتحانتان كند ايمنى نداده و حتما امتحانتان مى كند، همچنان كه فرموده : «ان فى ذلك لايات و ان كنا لمبتلين » و در تفسير قمى در روايت ابى الجارود، از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه در تفسير «فجعلناهم غثاء» فرموده : «غثاء» گياهان خشكيده و پوسيده است . و در همان كتاب در ذيل جمله «الى ربوة ذات قرار و معين » گفته كه امام فرموده : مقصود از «ربوة » شهر حيره ، و مقصود از «ذات قرار و معين » شهر كوفه است . و در مجمع البيان در ذيل جمله «آويناهما الى ربوة ذات قرار و معين » نقل مى كند كه گفته شده : حيره كوفه و پيرامون آن است . و مقصود از «قرار» مسجد كوفه ، و از معين آب فرات است . و گوينده مطلب را به امام باقر و صادق (عليه السلام ) نسبت داده . مؤ لف : در الدرالمنثور هم از ابن عساكر، از ابى امامه ، از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) روايت آورده كه فرموده : «ربوه » دمشق شام است . ونيز از ابن عساكر و غير او، از مره بهزى ، روايت كرده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرموده : «ربوة » رمله است . و همه اين روايات سهمى از ضعف دارند.
و در مجمع البيان در ذيل آيه «يا ايها الرّسل كلوا من الطيّبات » از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) روايت آورده كه فرمود: خداى تعالى خودش طيب و پاكيزه است ، و جز پاكيزه قبول نمى كند، و به مؤ منين همان دستورى را داده كه به رسولان خود داده ، و فرموده : «يا ايها الرّسل كلوا من الطيّبات » و از يك سو همين خطاب را متوجه مؤ منين كرده و فرموده : «يا ايها الّذين آمنوا كلوا من طيّبات ما رزقناكم » مؤ لف : اين روايت را الدرالمنثور هم از احمد، مسلم و ترمذى ، و ديگران از ابى هريره ، از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نقل كرده اند. و در تفسير قمى در ذيل جمله «امه واحده » گفته است : يعنى يك مذهب دارند. و در همان كتاب در ذيل جمله «كل حزب بما لديهم فرحون » فرموده : هر كس براى خود دينى اختيار كند، به همان خوشحال مى شود.
آيات ۵۵ - ۷۷، سوره مؤ منون
أَ يحْسبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِينَ(۵۵) نُسارِعُ لهَُمْ فى الخَْيرَتِ بَل لا يَشعُرُونَ(۵۶) إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشيَةِ رَبهِم مُّشفِقُونَ(۵۷) وَ الَّذِينَ هُم بِئَايَتِ رَبهِمْ يُؤْمِنُونَ(۵۸) وَ الَّذِينَ هُم بِرَبهِمْ لا يُشرِكُونَ(۵۹) وَ الَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا ءَاتَوا وَّ قُلُوبهُمْ وَجِلَةٌ أَنهُمْ إِلى رَبهِمْ رَجِعُونَ(۶۰) أُولَئك يُسرِعُونَ فى الخَْيرَتِ وَ هُمْ لهََا سبِقُونَ(۶۱) وَ لا نُكلِّف نَفْساً إِلا وُسعَهَا وَ لَدَيْنَا كِتَبٌ يَنطِقُ بِالحَْقِّ وَ هُمْ لا يُظلَمُونَ(۶۲) بَلْ قُلُوبهُمْ فى غَمْرَةٍ مِّنْ هَذَا وَ لهَُمْ أَعْمَلٌ مِّن دُونِ ذَلِك هُمْ لَهَا عَمِلُونَ(۶۳) حَتى إِذَا أَخَذْنَا مُترَفِيهِم بِالْعَذَابِ إِذَا هُمْ يجْئَرُونَ(۶۴) لا تجْئَرُوا الْيَوْمَ إِنَّكم مِّنَّا لا تُنصرُونَ(۶۵) قَدْ كانَت ءَايَتى تُتْلى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ عَلى أَعْقَبِكمْ تَنكِصونَ(۶۶) مُستَكْبرِينَ بِهِ سمِراً تَهْجُرُونَ(۶۷) أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءَهُم مَّا لَمْ يَأْتِ ءَابَاءَهُمُ الاَوَّلِينَ(۶۸) أَمْ لَمْ يَعْرِفُوا رَسولهَُمْ فَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ(۶۹) أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةُ بَلْ جَاءَهُم بِالْحَقِّ وَ أَكثرُهُمْ لِلْحَقِّ كَرِهُونَ(۷۰) وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسدَتِ السمَوَت وَ الاَرْض وَ مَن فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْنَهُم بِذِكرِهِمْ فَهُمْ عَن ذِكْرِهِم مُّعْرِضونَ(۷۱) أَمْ تَسئَلُهُمْ خَرْجاً فَخَرَاجُ رَبِّك خَيرٌ وَ هُوَ خَيرُ الرَّزِقِينَ(۷۲) وَ إِنَّك لَتَدْعُوهُمْ إِلى صِرَطٍ مُّستَقِيمٍ(۷۳) وَ إِنَّ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالاَخِرَةِ عَنِ الصرَطِ لَنَكِبُونَ(۷۴)
- وَ لَوْ رَحِمْنَهُمْ وَ كَشفْنَا مَا بِهِم مِّن ضرٍّ لَّلَجُّوا فى طغْيَنِهِمْ يَعْمَهُونَ(۷۵)
وَ لَقَدْ أَخَذْنَهُم بِالْعَذَابِ فَمَا استَكانُوا لِرَبهِمْ وَ مَا يَتَضرَّعُونَ(۷۶) حَتى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيهِم بَاباً ذَا عَذَابٍ شدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسونَ(۷۷)
ترجمه آيات آيا اين مردم كافر مى پندارند از آنچه ما به آنها مدد رسانيديم از مال و فرزند ان (۵۵) كه ما در رساندن خير به آنان شتاب كرديم ؟ نه ، بلكه نمى فهمند (۵۶) همانا آن مؤ منانى كه از خوف پروردگارشان هراسانند (۵۷) و آنهايى كه به آيات پروردگارشان ايمان مى آورند (۵۸) و آنهايى كه به پروردگارشان شرك نمى ورزند (۵۹) و آنهايى كه از آنچه خدايشان داده مى دهند در حالى كه باز از روزى كه به خداى خود باز مى گردند ترسانند (۶۰) چنين كسانى در خيرات شتاب نموده بدان سبقت مى گيرند (۶۱) و ما هيچ كس را بيش از توانايى اش تكليف نمى كنيم و نزد ما كتابى است كه به حق گويا است و هيچ كس به هيچ وجه ستم نخواهد شد (۶۲) بلكه دلهاى كافران از اين (كتاب ) در جهل و غفلت است و اعمالى كه اينان عامل آنند غير اعمال اهل ايمان است ، اينها به همين كردار زشت مشغولند (۶۳) تا آنگاه كه ما متنعمان آنها را به عذاب اعمالشان بگيريم در آن حال فرياد خدا خدايش (چون صداى گاو وحشى ) بلند شود (۶۴) (و ما در جوابشان گوييم ) كه امروز فرياد مكنيد كه از ما به شما هيچ مدد نخواهد رسيد (۶۵) كه همانا آيات ما بر شما تلاوت مى شد و شما واپس مى رفتيد (۶۶) در حالى كه به هذيان و افسانه هاى شبانه خود از شنيدن كلام خدا دورى مى كرديد (۶۷) آيا در سخن خدا و قرآن انديشه نمى كنند يا آنكه كتابى و رسولى بر اينان آمده كه براى پدرانشان نيامده (۶۸) و يا رسول خود را نشناخته اند كه او را انكار و تكذيب مى كنند (۶۹) يا آنكه (از جهل ) مى گويند كه اين رسول را جنون عارض شده ؟ نه چنين نيست ، بلكه در كمال عقل دين حق را براى آنان آورده و ليكن اكثر آنها از حق كراهت دارند (۷۰) و اگر حق تابع هواى نفس آنان شود همانا آسمانها و زمين و هر چه در آنها است تباه خواهد شد، نه ، بلكه ما مايه تذكرشان را فرستاديم ، و ايشان از مايه تذكر خود روى گردانند (۷۱)
و يا آنكه تو اى رسول از ايشان مزد طلب كرده اى ؟ مزدى كه خدا به تو دهد از هر چيز بهتر است كه خدا بهترين روزى دهنده است (۷۲) و تو همانا خلق را به راه راست مى خوانى (۷۳) و كسانى كه به آخرت ايمان ندارند از راه برمى گردند (۷۴) و اگر ما بر آن شفقت كرده هر گونه درد و بلا را برطرف سازيم سخت در طغيان فرو مى روند (۷۵) و همانا ما آنها را به عذاب سخت گرفتار كرديم و باز آن كافران از جهل و عناد روى تضرع و توبه به درگاه خداى نياورند (۷۶) تا آنكه بر آنها درى از بلاى سخت گشوديم كه ديگر ناگهان از هر سو نوميد شدند (۷۷) بيان آيات تاءخير در عذاب كافران و بهره مند ساختن آنان به مال و فرزندان براى املاء و استدراج آنان است نه براى خيرخواهى . اين آيات متصل به جمله اى است كه در آخر آيات قبل بود، و مى فرمود: «فذرهم فى غمريهم حتى حين » و وجه اتصال اين است كه بعد از آنكه در دنباله داستان انبياء فرمود «دين خدا يكى بود و مردم آن را پاره پاره نموده و هر جمعيتى به داشتن يك قسمت از آن خوشحال شدند» و آنگاه ايشان را تهديد به عذاب معينى كرد كه پس از رسيدن آن مدت معين هيچ گريزى از آن نيست ، و اخطار فرمود كه در همان غمرات جهل خود، به هر طور كه مى خواهند خود را آماده عذاب بكنند، كه به زودى آنان را از همه اطراف فرا خواهد گرفت . اينك در اين آيات ايشان را به اشتباهى كه داشته اند متنبه نموده و مى فرمايد: اگر ما در مال و اولاد به ايشان توسعه داديم ، خيال نكنند كه خواسته ايم خير ايشان را زودتر به ايشان برسانيم ، چون اگر خير بود، توانگران و مترفين ايشان را به عذاب خود دچار نمى كرديم ، بلكه اين عمل ما، براى بيشتر عذاب كردن ايشان است . بلكه مسارعت در خيرات آن اعمال صالحى است كه خداوند به مؤ منين توفيق انجام آن را داده است و نيز ثمرات آن است كه همان اجر جزيل و ثواب عظيم در دنيا و آخرت است در نتى جه مؤ منين در اعمال صالح سرعت مى گيرند و خدا هم در فراهم نمودن اسباب براى آنان سرعت مى گيرد. پس عذاب ما، اين فرو رفتگان در جهل را خواهد گرفت و حجت بر ايشان تمام شده و ديگر عذرى كه به آن عذر خواهى كنند ندارند، نه مى توانند عذر بياورند كه ما كلام حق را نفهميديم ، و نه مى توانند بگويند دعوت پيغمبر، نو ظهور و بى سابقه بود، و نه مى توانند عذر
بياورند كه رسول را نشناختيم ، و يا رسول مجنون بود، و كلماتش مختل و پريشان بود، و نه ممكن است بگويند كه رسول از ما خرجى مى خواست ، هيچ يك از اين عذرها را ندارند، تنها دردشان اين بود كه اهل عناد و لجاج بودند و به حق ايمان نمى آوردند، تا عذاب حتمى ايشان را بگيرد. أَ يحْسبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِينَ نُسارِعُ لهَُمْ فى الخَْيرَتِ بَل لا يَشعُرُونَ كلمه «نمدهم » - به ضمه نون - از «امداد» است . امداد و «مد» به يك معنا است و آن اين است كه : نقص چيزى را تكميل و تتميم كنى و آن را از اينكه پاره و يا نابود شود حفظ نمايى . راغب در مفردات گفته : بيشتر موارد استعمال كلمه «امداد» در چيرهاى دوست داشتنى و مد در مكروهات است پس جمله «نمدهم » از امداد است كه بر خلاف استعمال مشهور، در مكروه به كار رفته و مسارعت در خيرات افاضه خيرات است به سرعت ، به خاطر احترامى كه براى خود خيال كرده اند، پس خيرات به خيال ايشان مال و فرزند است كه به سرعت بدان رسيده اند. و معناى آيه اين است :آيا اينان گمان مى كنند كه اگر در مدت مهلت ، مال و فرزندان به ايشان داديم ، از اين جهت بوده كه دوستشان داشته ايم و يا نزد ما احترام داشتند لذا خواسته ايم خيرشان را زودتر به ايشان برسانيم ؟. نه ، بلكه نمى فهمند، يعنى مطلب به عكس است ، ولى آنان حقيقت امر را درك نمى كنند، زيرا حقيقت امر اين است كه ما ايشان را املاء و استدراج كرده ايم ، يعنى اگر از مال و فرزند بيشتر به ايشان مى دهيم ، مى خواهيم در طغيان بيشترى فرو روند. و اين همان مضمونى است كه خداى تعالى در سوره اعراف آورده و مى فرمايد: «سنستدرجهم من حيث لا يعلمون ، و املى لهم ان كيدى متين » إِنَّ الَّذِينَ هُم مِّنْ خَشيَةِ رَبهِم مُّشفِقُونَ...وَ هُمْ لهََا سبِقُونَ خداى تعالى در اين آيات پنجگانه با كمك آيات گذشته اين معنا را بيان مى كند كه : اين كفار كه پنداشته اند مال و اولاد خير ايشان است و خيراتى است كه ما زودتر به ايشان
رسانده ايم به خطا رفته اند، و مال و اولاد خيرات نيست بلكه استدراج و املاء است . خيراتى كه در آن سرعت مى شود آن است كه مؤ منين به خدا و رسول و روز جزا دارند، و آن اعمال صالح ايشان است .
شرح صفات مؤ منين
آنگاه خداى سبحان صفات مؤ منين را شرح داده و مى فرمايد: آنهايى هستند كه از خشيت پروردگارشان مشفقند. و اشفاق به گفته راغب به معناى عنايت آميخته با ترس است ، چون شخص مشفق هم مشفق عليه خود را دوست مى دارد و هم بيمناك خطرى است كه برايش پيش مى آيد و در قرآن كريم هم آمده است كه : «و هم من الساعه مشفقون - ايشان از قيامت مشفقند» راغب اضافه مى كند كه : اين ماده اگر با حرف من متعدى شود (همچنانكه در آيه قبلى اين طور بود) معناى خوف در آن بيشتر و ظاهرتر مى شود، و چون با حرف فى متعدى شود معناى عنايت در آن ظاهرتر مى گردد، از قرآن كريم براى هر دو مثال آورده ، يكى آيه « انا كنا قبل فى اهلنا» مشفقين است كه اشفاق در آن با فى متعدى شده ، و آيه ديگر: مشفقون منها است كه با حرف من متعدى شده است . اين آيه مؤ منين را توصيف مى فرمايد به اينكه خداى سبحان را رب خود گرفته اند. ربى كه مالك و مدبر امر ايشان است و لازمه اش آن است كه نجات و هلاكتشان دائر مدار رضا و سخط او باشد، در نتى جه مؤ منين ، هم از او خشيت دارند و هم دوستش مى دارند، چون نجات و سعادتشان به دست او است ، و نجات و سعادت خود را مى خواهند. و همين معنا ايشان را واداشته كه به آيات او ايمان آورده ، او را پرستش كنند. از مطالب گذشته كه در معناى آيه گفته شد اين معنا به دست آمد كه : جمع ميان خشيت و اشفاق تكرار نيست . آن گاه فرموده : «و الّذين هم بايات ربهم يؤ منون » كه منظور از آيات ، هر چيزى است كه بشر را به سوى خداى تعالى رهنمون شود كه يكى از آنها رسولان خدايند كه حامل رسالت اويند. يكى ديگر كتاب و شريعت ايشان است كه نبوتشان را تاييد مى كند. و مؤ منين كسانى هستند كه به اينها ايمان مى آورند، چون از خدا خشيت دارند، و همان خشيت وادارشان مى كند كه در مقام تحصيل رضاى او برآيند، و دعوت او را بپذيرند، و امر او را اطاعت بكنند، همان او امرى كه از طريق وحى و رسالت به ايشان مى رسد. آنگاه فرموده : «و الّذين هم بربهم لا يشركون » و ايمان به آيات خدا هم در ايشان اثرى دارد و آن اين است كه وادارشان مى كند شركاء را از او نفى كنند و كسى را جز او نپرستند،
چون ايمان به آيات او ايمان به شريعت او است ، شريعتى كه عبادت او را تشريع مى كند، و نيز ايمان به ادله اى است كه توحيد در ذات و در ربوبيت و الوهيت او را اثبات مى نمايد.
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
