تفسیر:المیزان جلد۱۳ بخش۱۶
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
اين را هم بگوئيم كه به اعتراف بسيارى از مفسرين سياق آيات سياق تسليت است ، مى خواهد رسول گرامى خود را تسليت بگويد اين فتنه هاكه در رؤ يا به تونموديم چيز تازه اى نيست بلكه سنت خداى تعالى همواره بدين منوال بر امتحان بندگانش جريان داشته است.
بيان اينكه آيه شريفه ناظر به «بنى اميه» است
تمامى آنچه را كه گفتيم روايات عامه واتفاق احاديث خاصه تاءييد مى كند، زيرا در آنها آمده كه مراد از ((رؤ يا(( در اين آيه، خوابى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) در باره بنى اميه ديد و شجره ملعونه شجره اين دودمان است ، وبه زودى روايات مزبور در بحث روايتى آينده از نظر خواننده خواهد گذشت. ان شاء اللّه تعالى.
البته جمعى از مفسرين نيز به نقلى كه از ابن عباس شده ، استناد كرده و گفته اند كه مراد از رويائى كه خداى تعالى به پيغمبرش نشان داد معراج رسول است ، ومراد از شجره ملعونه در قرآن شجره زقوم است اين عده از مفسرين همچنين گفته اند كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) وقتى از معراج برگشت صبح آنشب به مشركين خبر داد كه ديشب به معراج رفتم ، مشركين تكذيب كرده و مسخره اش نمودند، و همچنين وقتى مشركين آياتى را كه در آن اسم زقوم برده شده بود شنيدند مسخره كردند خداوند اين آيه را فرستاد كه آن خوابى كه ما به تونموديم همان معراج وشجره هم همان زقوم است، و ما آن دو را جز مايه امتحان مردم قرار نداديم.
پاسخ به مفسرينى كه رؤ يا را معراج وشجره معلونه را (شجره زقوم ) دانسته اند آن وقت وقتى به مفسرين مذكور اشكال شد كه آخر بنا به تصريح همه اهل لغت ((رؤيا(( به معناى صحنه هائى است كه آدمى در خواب مى بيند واين چه ربطى به معراج (كه در بيدارى اتفاق افتاده) دارد؟ چنين عذر مى آورند كه كلمه مذكور مانند رؤيت مصدر است ومعناى ديدن را مى دهد واختصاص به خواب ندارد، و يا مى گويند: رؤ يا هر چيزى است كه انسان آن را در شب ببيند چه در بيدارى وچه در خواب ويا مى گويند معراج را از اين نظر رويا خوانده كه در نظر مشركين چيزى شبيه به رؤياى خواب مى آمده ، ويا مى گويند: اين به زعم مشركين رؤيا خوانده شده همچنانكه قرآن سنگهائى را كه مشركين خدا مى خواندند، خدا خوانده.
و لذا مى بينيم كه بعضى از مشركين به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) گفته اند: نكند اين عالم را در خواب ديده اى، و چون چنين بوده خدا هم آن را رؤيا خوانده ، ويا مى گويند از اين نظر رؤيا خوانده شده كه از جهت اشتمالش بر عجائب يا از جهت سرعت وقوع ويا به شب واقع شدنش شبيه به رؤيا بوده است. آنگاه عده اى ديگر به اين حرفها پاسخ داده اند كه در روايت عايشه و معاويه آمده كه معراج در خواب بوده.
و نيز وقتى اشكال شده كه معنا ندارد درخت زقوم را شجره ملعونه بنامند، مگر درخت چه كرده كه ملعون شود؟ در جواب گفته اند: مراد از لعن درخت لعن خورندگان آن است كه بطور مجاز اسناد، وبه منظور مبالغه در لعن به خود درخت گفته شده ، ويا گفته اند: لغت به معناى دورى است وشجره ملعونه در دورترين فاصله از رحمت خدا قرار دارد، چون در قعر جهنم واقع شده.
و يا گفته اند: ((از اين جهت ملعون شده كه طلعش شبيه به سر شيطان ها است ، وچون شيطانها ملعونند آن نيز ملعون شده ((، ويا گفته اند: عرب هر غذاى ناپسند وسمى ومضر را ملعون مى خواند وشجره مزبور هم از اين جهت ملعون خوانده شده».
حال بد نيست جوابى به اين حرفها بدهيم وبگذريم :
اما اينكه در باره ((رؤ يا(( گفته اند همچون (رويت ) مصدر است يا به معناى ((ديدن در شب (( است، جوابش اين است كه چنين معنائى در لغت ثابت نشده ودر سخنان نظم ونثر ادباى عرب شاهدى بر آن ديده نشده است وجز ادعاى محض دليل ديگرى ندارد.
و اما اينكه گفته اند: ((معراج را رؤيا ناميدن از باب تسليم به اعتقاد خصم است كه مى پنداشته اگر معراجى بوده در خواب بوده است، همچنان كه خداى تعالى سنگ وچوبهاى مشركين را خداى ايشان ناميده ، واين معنايش امضاى خدائى آنها نيست».
در جواب مى گوئيم: بر ما واجب است كه كلام خداى را از چنين توجيهاتى منزه بدانيم ، اگر قرآن كريم چنين كارى كرده بود قرينه اى مى آورد كه بفهماند چه عنايتى در كار بوده ، وقضيه خدايان مشركين را هم قبول نداريم ، زيرا هيچ جاى قرآن معبودهاى مشركين را خدا نخوانده ، وحتى شركاء هم نناميده ، واگر اسمى از آنها برده به تعبير ((خدايان ايشان (( ويا ((شركاء ايشان (( آورده نه آلهه وشركاء، تا كاملا بفهماند كه قرآن و اهل قرآن خدايان ايشان را قبول ندارند، نظير اين جواب را بر آن استدلالشان هم كه گفته اند: از باب تسميه ((معراج (( به ((رؤ يا(( است نيز مى توان آورد، چرا كه بطور كلى مجاز قرينه مى خواهد، وبدون قرينه نمى شود كلامى را حمل بر معناى مجازيش كرد، واگر قرينه اى در كار بود قائلين به معراج روحى ، به كلمه رؤيا در اين آيه - بنابراين كه ناظر به داستان معراج باشد - استدلال نمى كردند، بلكه به همان قرينه تمسك مى جستند.
واما اينكه در جواب گفتند ((اصلا معراج در خواب اتفاق افتاده ((، بطلانش در اول سوره در تفسير آيه اسراء گذشت ((
و بقيه پاسخ هائى كه داده اند نيز هيچيك استدلالى نيست ، مثلا يكى اين بود كه مقصود از شجره ملعونه شجره اى است كه خورندگانش ملعونند، ومنظور از اين تعبير، مبالغه در لعنت ايشان است ، واين حرف هر چند در محاورات عامه نمونه اش ديده مى شود كه وقتى مى خواهند كسى را نا سزا بگويند زن اورا به بدى ياد مى كنند، دختر اورا مى گويند، پدر و مادر وقوم وقبيله اش را دشنام مى دهند تا در دشنام خود اومبالغه كرده باشند، گاهى هم از اين باب آن آسمانى كه بر اوسايه افكنده ، وآن سرزمينى كه اورا در خود جاى داده وآن خانه اى كه اورا در خود گنجانيده ، وآن مردمى كه با اومعاشرت مى كنند همه را به باد فحش مى گيرند.
آرى چنين چيزى در محاورات مردم بى سر وبى پا هست ولى مگر هر چه در محاورات ديده شد بايد در قرآن كريم هم راه داده و آيات آن را بر طبق آن محاورات ، معنا كرد؟ در حالى كه ادب قرآن چنين اجازه اى را به ما نمى دهد، كه به اونسبت لعنت به درختى دهيم كه مردم بد از ميوه اش خورده اند.
و نيز اينكه گفتند: ((اصلا لعنت به معناى مطلق راندن ودور كردن است ((، در جواب مى گوئيم كه چنين چيزى در لغت ثابت نشده ، آنچه كه در قرآن آمده وقرائن بر آن دلالت كرده اند اين است كه لعنت به معناى دورى از رحمت وكرامت الهى است ، واينكه گفته شد آيه مورد بحث ، نظير آيه ((شجرة تنبت فى اصل الجحيم (( است واصل جحيم چون دورترين نقاط ازرحمت است ، پس شجره ملعونه هم همان شجره است.
در پاسخش مى گوئيم : اگر مقصود از رحمت ، بهشت است ، ادعاى شما دليلى ندارد، چون كسى نمى داند كه اصل جحيم با بهشت چه فاصله اى دارد، واگر مقصود از رحمت معناى مقابل عذابست لازمه اش اين است كه ملعونه بودن شجره به معناى دور بودن از رحمت وكرامت باشد، ومقتضاى اين حرف اين است كه خود جهنم و عذابهائى كه در آن آماده شده وملائكه آتش وخزنه دوزخ ، همه مغضوب خدا ودور از رحمت اوباشند وحال آنكه هيچيك از آنها ملعون نيستند، بلكه لعنت وغضب ودورى ، از آن كسانى از جن وانس است كه در آن عذابها معذب مى باشند.
و اما اينكه گفتند ((از اين جهت آن را ملعون خوانده اند كه طلع آن شبيه به كله شيطان ها است ، وچون شيطانها ملعونند آن درخت را نيز ملعون خوانده ((، جوابش اين است كه اين يك مجاز در اسناد نمونه ونو ظهورى است كه كمتركسى به قرينه آن پى مى برد، بنابراين همه ايرادها كه به وجه اول كرديم به اين نيز وارد است.
و اينكه گفتند: ((عرب هر غذاى ناپسند ومضرى را ملعون مى نامند نيز صحيح نيست ، زيرا بايد اول چنين استعمالى را ثابت كنيم آنگاه چنين نسبت غير ثابتى را به جاى اينكه به ميوه درخت بدهيم ، بدون قرينه به درخت نسبت دهيم ، وبه هر حال اينكه اين معنا يكى از معانى لعن بوده باشد ثابت نيست ، بلكه ظاهرا اگر درختى را به صفت ملعونيت توصيف كنند همان معناى معروف لعن از آن فهميده مى شود، وعموم مردم هم چيزى را كه نمى پسندند وطعام وشرابى كه دوست نمى دارند ملعون مى نامند.
و اما اينكه مطلب را به ابن عباس نسبت داده اند، به فرض كه وى چنين حرفى زده باشد تازه ثابت نمى شود، چون حجت نيست ، آن هم با معارضه اى كه با حديث آينده عايشه دارد، وهمچنين احاديثى ديگر كه تفسير رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) را متضمن است كه ديگر حرفى بالاى حرفش نيست ، وروايات ديگر نمى تواند با آن معارضه كند.
در كشاف در ذيل آيه ((واذ قلنا لك انّ ربّك احاط بالنّاس (( گفته است معنايش اين است كه به ياد آور روزى را كه به تووحى نموديم كه پروردگار تواحاطه به مردم قريش دارد، وتورا به واقعه بدر وپيروزى در آن واقعه وشكستن دشمن نويد داديم وآن نؤ يد را در جمله ((سيهزم الجمع و يولّون الدّبر» و جمله «قل للّذين كفروا ستغلبون و تحشرون» و جملاتى ديگر محقق ساخته وآنگاه بر حسب عادتى كه در خبر دادن دارد فرموده است خداوند به مردم احاطه دارد.
ودر بحبوحه اى كه دودشمن به جان هم افتاده بودند و رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) با ابى بكر در عريش قرار داشت ودعا مى كرد كه : اللّهمّ انّى اسئلك عهدك و وعدك - خدايا از همان عهد و وعده اى كه دادى درخواست مى كنم ((، آنگاه از عريش بيرون آمد در حالى كه زرهى به تن داشت ، مردم را عليه دشمن تحريك نموده و مى فرمود: ((سيهزم الجمع و يولّون الدّبر(( به زودى جمعشان پراكنده گشته وپا به فرار مى گذارند.
و شايد خداى تعالى در عالم رويا قتلگاه ايشان را هم به آن جناب نشان داده باشد، چون وقتى به چاه بدر رسيد اشاره به زمين كرد وفرمود: مثل اينكه قتلگاه دشمن را مى بينم ، آنگاه فرمود: اينجا قتلگاه فلانى واينجا از آن فلانى است ، همين گفته ها به عنوان وحيى كه به رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) شده به گوش قريش رسيد وفهميدند كه در خواب قتلگاه چه كسانى به وى نمودار شده در مقابل مسخره اش كردند وقاه قاه خنديدند، ودر استهزاء آن جناب شتابزدگى هم داشتند.
و وقتى شنيدند كه مى خواند: ((ان شجرة الزّقوم طعام الاثيم (( آن را نيز به باد مسخره گرفته وگفتند: محمد از يك طرف مى گويد جهنم سنگ را هم مى سوزاند از طرفى ديگر مى گويد از ميان آن درخت سبز مى شود! زمخشرى در معناى آيه چنين ادامه مى دهد كه اين آيات به منظور تخويف وترساندن بندگان نازل شده و مشركين در روز بدر به عذاب دنيا كه عبارت از كشته شدن باشد مبتلاشدند، اين بود تفسيرى كه زمخشرى براى آيه كرده ، آنگاه وقتى به مساءله رؤ يا مى رسد گفته هاى قبلى خود را فراموش نموده وآن را با مساءله معراج تطبيق مى كند.
از اينجا معلوم مى شود كه وى تفسير رويا را به معراج نپسنديده و خواسته است بگويد كه در روايت چنين آمده ، آنگاه از آن صرفنظر كرده وخودش به روياى واقعه بدر قبل از وقوع آن تفسير نموده.
زمخشرى هر چند به اين وسيله از تفسير رويا به معراج فرار كرده ، و ليكن در محذور ديگرى افتاده كه كمتر از محذور آن تفسير نيست ،
اگر شديدتر از آن نباشد وآن اين است كه رؤ يا را به اين احتمال تفسير كرد كه ممكن است رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم ) چنين خوابى ديده باشد، وهيچ فكر نكرده كه مگر ممكن است قرآن كريم را به احتمال تفسير نمود؟ چطور چنين جراتى به خود داده كه قرآن را به توهمى تفسير كند كه هيچ شاهد ودليلى بر آن نباشد، نه در خود آيات و نه در خارج؟
بعضى ديگر گفته اند: مراد از ((رؤ يا(( خوابى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) ديد كه در آينده وارد مكه ومسجد الحرام خواهد شد، وهمان رويائى است كه خداى سبحان در آيه ((لقد صدق اللّه رسوله الرويا...(( به آن اشاره مى كند.
اشكال اين حرف اين است كه روياى در آيه مورد بحث رويائى است كه قبل از هجرت واقع شده ورويائى كه ايشان مى گويند بعد از هجرت و قبل از صلح حديبيه اتفاق افتاده ، وما ان شاء الله به زودى در باره آن رويا بحث خواهيم نمود.
بعضى ديگر به ابى مسلم مفسر نسبت داده اند كه گفته مراد از ((شجره ملعونه (( در قرآن يهود است . ودر اينكه آيا مى توان آيه را به اين وجه تفسير نمود يا نه بحثش گذشت.
«وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائكةِ اسجُدُوا لاَدَمَ فَسجَدُوا إِلا إِبْلِيس قَالَ ءَأَسجُدُ لِمَنْ خَلَقْت طِيناً»:
در مجمع البيان از زجاج نقل مى كند كه گفته : كلمه ((طينا(( به خاطر اينكه حال است منصوب شده ، و معنايش اين است كه تواى خدا آدمرا در حالى كه از گل بود خلق فرمودى ((، ونيز ممكن است كه در تقدير ((من طين (( بوده بعد از افتادن كلمه ((من (( به فعل ((خلقت (( وصل شده ومنصوب گرديده است ، همچنانكه در آيه ((ان تسترضعوا اولادكم (( همينطور شده ، يعنى در تقدير ((لاولادكم (( بوده بعد از افتادن ((لام (( منصوب شده است . بعضى هم گفته اند كه منصوب شدنش از اين باب است كه كلمه مورد بحث ، تميز است نه حال.
ودر كشاف احتمال داده كه حال براى موصول باشد نه مفعول ((خلقت (( همچنانكه زجاج وبعضى گفته اند: در هر حال حاليه بودن خلاف ظاهر است ، زيرا كلمه ((طينا(( جامد است ، وحال بايد مشتق باشد.
يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم «ع» و آغاز عصيان و اغواى او
در اين آيه شريفه يادآورى ديگرى است براى رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم ) وآن داستان ابليس و ماجرائى است كه ميان اوو خداى سبحان اتفاق افتاد، آن موقعى كه امر خدا به سجده به آدم را عصيان ورزيد تا نسبت به وضع مردم خيلى ناراحت نشود وبداند كه جنس بشر از ازل همينطور بوده كه اوامر خداى راسبك شمرده ودر برابر حق سرپيچى واستكبار مى ورزند، و اعتنائى به آيات خدا نمى كنند، واز اين به بعد هم همواره چنين خواهد بود، بياد آور كه چگونه ابليس قسم خورد كه گريبان ذريه آدم را بگيرد، وخدا هم اورا بر كسانى كه اطاعتش كنند مسلط فرمود، واحدى از پيروان دعوت او و دعوت سواران وپيادگان از لشگر اورا استثناء نكرد، و كسانى را استثناء كرد كه از بندگان مخلص خدا باشند.
بنابراين معناى آيه چنين مى شود: به ياد آر زمانى را كه پروردگارت به ملائكه گفت : بر آدم سجده كنيد، همه سجده كردند مگر ابليس ، در اينجا مثل اينكه كسى پرسيده باشد: خوب ابليس چكار كرد ويا چه گفت ؟ در جوابش فرمود: امر خداى را نادرست تلقى كرده وگفت : آيا من سجده كنم ؟ - اين استفهام را انكارى گويند - در برابر كسى كه اورا از گل آفريدى با اينكه مرا از آتش خلق كرده اى كه شرافت آتش بيشتر ازگل است.
و بطورى كه ملاحظه مى كنيد در آيه شريفه مطالبى به منظور اختصار حذف شده ، چون سياق اقتضاى اين اختصار را داشت ، زيرا مقصود بيان علل وعواملى است كه باعث شد ظلم وفساد بنى آدم استمرار و دوام يابد ونسلش برچيده نگردد، ودر اين باره نخست اين را فرمود كه اولين بشر به آيات ومعجزات اقتراحى خودش ايمان نياورد، آخرين هم پيروهمان اولين اند، وايمان نخواهند آورد، وسپس به پيغمبر گرامى خود ياد آور شد كه در اين ميان فتنه ها در كار است ، كه به زودى ظهور نموده وامت اسلام را در بوته امتحان خود داغ مى كند.
آنگاه داستان آدم وابليس را خاطر نشان مى فرمايد كه ابليس سوگند خورد ذريه آدم را گمراه سازد، واز خدا در خواست كرد كه اورا بر كرده اش مسلط سازد، پس خيلى بعيد نيست كه اكثر مردم به سوى راه ضلالت گرائيده و در ظلم وطغيان واعراض از آيات خدا غوطه ور گردند، چون از يكسو فتنه هاى الهى احاطه شان كرده واز سوى ديگر شيطان با قشون سواره و پياده اش محاصره شان نموده است.
«قَالَ أَرَءَيْتَك هَذَا الَّذِى كرَّمْت عَلىَّ لَئنْ أَخَّرْتَنِ إِلى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لاَحْتَنِكَنَّ ذُرِّيَّتَهُ إِلا قَلِيلاً »:
كاف در كلمه ((ارايتك (( زائده است ، وهيچ محلى از اعراب ندارد، فقط معناى خطاب را مى رساند چنانچه در اسماء اشاره اين كار را مى كند، ومراد شيطان از اينكه گفت : ((الّذى كرمت على (( آدم (عليه السلام) است ، برترى دادن آدم بر ابليس همان است كه خداى تعالى اورا وادار كرد كه تا بر اوسجده كند، وچون نكرد از درگاه خودش براند.
و از همينجا روشن مى شود كه ابليس از دستور سجده كردن بر آدم همين تفضيل را فهميده چنانچه از كلام ملائكه در پاسخ خداى تعالى كه گفتند: ((آيا در زمين خلقى قرار مى دهى كه فساد وخونريزى كنند(( فهميد كه خلق آينده نيز گناه مى توانند بكنند، ولذا جرات وجسارت به خرج داده تصميم گرفت ذريه آدم را اغواء كند، و در تفسير آيه ((اءتجعل من يفسد...(( (سوره بقره ، آيه .۳) مطالبى كه نافع باشد گذشت.
معناى قول شيطان: «لاحتنكن ذريته الا قليلا»
كلمه ((احتناك (( به طورى كه در مجمع البيان گفته به معناى قطع شدن از ريشه است ، ووقتى گفته مى شود: ((احتنك فلان ما عند فلان من مال اوعلم - فلانى آنچه مال يا علم نزد فلان كس بود همه را احتناك كرد(( معنايش اين است كه جستجونموده تا دينار آخرش را از او گرفت ، ويا وقتى گفته مى شود: ((احتنك الجراد المزرع - ملخ زراعت را احتناك كرد(( معنايش اين است كه تا دانه آخرش را خورد.
بعضى گفته اند اصل اين كلمه از ((حنك (( است ، وقتى گفته مى شود: ((حنك الدابة بحبلها(( معنايش اين است كه ريسمانى به گردن حيوان بست واورا كشيد، وظاهرا معناى آخرى معناى اصلى احتناك است ، چون احتناك خود به معناى افسار كردن است.
و معناى آيه اين است كه ابليس بعد از آنكه سرپيچى كرد دچار غضب الهى شد وگفت : پروردگارا اين بود آن كس كه مرا به سجده كردن بر وى ماءمور نمودى ؟ وچون انجام ندادم از درگاه خودت دورم ساختى ؟ سوگند كه اگر تا روز قيامت كه مدت عمر بشر در زمين است مرا مهلت دهى فرد فرد ذريه اورا افسار مى كنم مگر اندكى را كه بندگان مخلص تواند.
«قَالَ اذْهَب فَمَن تَبِعَك مِنْهُمْ فَإِنَّ جَهَنَّمَ جَزَاؤُكمْ جَزَاءً مَّوْفُوراً»:
بعضى گفته اند: امر ((برو(( (اذهب ) امر حقيقى نيست بلكه كنايه از آزادى است ، همچنانكه در محاورات روزمره به مخالف خود مى گوئيم برووهر چه از دستت بر مى آيد كوتاهى مكن .
بعضى ديگر گفته اند: امر ((برو(( امر حقيقى است ، وعبارت اخراى ((اخرج منها فانك رجيم (( است ، وكلمه موفور به معناى كامل است ، وجزاى موفور آن جزائى است كه چيزى از آن ذخيره نگردد و همه اش داده پشود، ومعناى آيه روشن است .
«وَ استَفْزِزْ مَنِ استَطعْت مِنهُم بِصوْتِك وَ أَجْلِب عَلَيهِم بخَيْلِك وَ رَجِلِك»:
((استفزز(( به معناى هل دادن به آرامى وبه سرعت است ، و ((جلب (( به طورى كه در مجمع گفته سوق دادن به وسيله سائق است ، و((جلبه (( به معناى صوت است ، ودر مفردات گفته كه اصل ((جلب (( وثلاثى مجرد آن به معناى سوق دادن چيزى است ، وقتى گفته مى شود فلانى را جلب كردم معنايش اين است كه اورا كشاندم ، همچنانكه شاعر عرب هم گفته : ((وقد يجلب الشى ء البعيد الجواب - گاه مى شود كه جواب چيز دورى را هم جلب مى كند(( ولى اگر به باب افعال برود، وگفته شود ((اجلبت عليه (( معنايش اين مى شود كه از روى قهر بر سرش فرياد زدم ، همچنانكه در قرآن آمده ((واجلب عليهم بخيلك ورجلك ((
لشكر سواره نظام و پياده نظام شيطان، ياور او در گمراهى انسان
و كلمه ((خيل (( به طورى كه گفته شده به معناى اسبان است ، واز اين ماده كلمه اى كه به معناى يك اسب باشد نيامده ، ولى گاهى مجازا به اسب سوار هم اطلاق مى شود.
و كلمه ((رجل (( - به فتح راء وكسر جيم - به معناى راجل ((پياده (( است همچنانكه ((حذر وحاذر(( و ((كمل وكامل (( به يك معنا است ، ورجل مقابل راكب ((سواره (( است ، وظاهر مقابله رجل با خيل اين است كه مراد از آن پياده نظام باشد.
پس معناى آيه شريفه اين مى شود كه با آوازت از ذريه آدم هر كه را كه مى توانى گمراه وبه معصيت وادار بكن ، كه البته به حكم آيات سوره حجر كسانى خواهند بود كه ابليس را دوست داشته وپيرويش كنند، و گويا ((استفزاز با آواز(( كنايه از خوار كردن آنان با وسوسه هاى باطل و خالى از حقيقت است ، واينكه وضع شيطان وپيروانش وضع چوپان و رمه را دارد كه با يك صدا به راه مى افتند، وبا صدائى ديگر مى ايستند و معلوم است كه اين صداها آوازهائى بى معنى است.
و اينكه فرمود: ((واجلب عليهم بخيلك ورجلك (( معنايش اين است كه براى به راه انداختن آنان به سوى معصيت به لشگريانت اعم از سواره نظام وپياده نظام دستور بده تا پيوسته بر سر آنان بزنند،
و اين گويا اشاره است به اينكه لشگريان شيطان بعضى شان تندكار و بعضى كندكارند، همچنانكه وضع هر لشگرى همينطور است بعضى سواره وبعضى پياده اند، پياده ها را به كارى مى گمارند كه حاجت به سرعت عمل نداشته باشد.
«وَ شارِكْهُمْ فى الاَمْوَالِ وَ الاَوْلَادِ»:
يادآورى داستان سجده نكردن ابليس بر آدم «ع» و مراد از مشاركت شيطان در اموال و اولاد مردم
شركت جز در ملكيت واختصاص تصور نمى شود، ولازمه اش اين است كه شريك در استفاده از آن ملك - كه غرض از تحصيل آن همان استفاده است - سهيم باشد، چرا كه مال عينى است خارجى وجداى از انسان وهمچنين فرزند موجودى است مستقل وجداى از پدر ومادر و اگر غرض از مال وفرزند استفاده از آنها نبود هرگز انسان ماليتى براى مال واختصاصى براى فرزند قائل نمى شد.
پس شركت كردن شيطان با آدمى در مال وفرزند سهم بردن از منفعت و اختصاص است ، مثل اينكه آدمى را وادار كند به تحصيل مال كه خداوند آن را مايه رفع حاجت آدمى قرار داده از راه حرام ، زيرا در اين صورت هم آدمى از آن مال منتفع شده به غرض طبيعى خود نائل مى شود، وهم شيطان به غرض خود رسيده است ويا آنكه از راه حلال كسب بكند وليكن در معصيت به كار برند، ودر اطاعت خدا صرف نكند، پس هر دو از آن مال منتفع شده اند با اينكه اواز رحمت خدا تهى دست است.
ويا آنكه از راه حرام فرزندى براى آدمى به دنيا آيد، ويا از راه حلال به دنيا آيند وليكن به تربيت دينى وصالح تربيتش نكند وبه آداب خدائى مودبش نسازد، در نتيجه سهمى از آن فرزند را براى شيطان قرار داده و سهمى را براى خودش ، وهمچنين چیزهاى ديگر.
و اين وجه كه ما ذكر كرديم وجه خوبى است در تفسير آيه ، وجامع همه معانى ووجوه مختلفه است كه ذكر كرده اند، مانند گفتار بعضى كه گفته اند: اموال واولادى كه شيطان در آنها شركت دارد عبارت است از اموالى كه از راه حرام وغير حق به دست آمده باشد، وفرزندى كه از راه زنا پديد آمده باشد ((نقل از ابن عباس وغيره).
و يا گفته اند: شركت شيطان در اموال به اين است كه اودستور دهد اموال را به صورت ((سائبه (( و ((بحيره (( ويا غير آن در آورند، ودر اولاد به اين است كه فرزندان را يهودى ونصارى ومجوس سازند (نقل از قتاده).
و يا گفته اند: هر مال حرام وفرج حرامى مورد شركت شيطان است (نقل از كلبى ) ويا گفته اند: مراد از اولادى كه شيطان از اوسهم داشته باشد، اولادى است كه نام بت پرستان را داشته باشد چون عبد شمس وعبد الحارث وامثال آنها، ويا گفته اند: مقصود از فرزندى كه شيطان در آن سهيم است فرزندى است كه عرب زنده به گور كرده بود (ايضا نقل از ابن عباس).
و يا گفته اند: ((مشاركت شيطان در اموال (( اين است كه وادار سازد اموال را به صورت گوسفند وشتر در آورده وبراى بتها وخدايان خيالى خود قربانى كنند (نقل از ضحاك ) وهمچنين وجوه واقوال ديگرى كه از علماى تفسير روايت شده).
«وعدهم و ما يعدهم الشّيطان الا غرورا» - يعنى شيطان به ايشان وعده نمى دهد مگر وعده دروغين و گول زننده به اين معنا كه خطا را در نظرشان صواب وباطل را به صورت حق جلوه مى دهد، بنابراين كلمه ((غرور(( مصدر به معناى اسم فاعل است .
«إِنَّ عِبَادِى لَيْس لَك عَلَيْهِمْ سلْطانٌ وَ كَفَى بِرَبِّك وَكيلاً»:
مراد از ((عبادى (( (بندگان من ) اعم از مخلصين است كه خود ابليس آنها را استثناء كرد وگفت ((الاقليلا(( پس مقصود عموم مردم است ، وباقى مى ماند براى شيطان غاوين كه عبارتند از كسانى كه هدف را گم كرده اند، همچنانكه در جاى ديگر فرموده ((ان عبادى ليس لك عليهم سلطان الا من اتّبعك من الغاوين». و اضافه ((عباد(( به ((ى (( به منظور احترام به بندگان است.
و اينكه فرمود: ((وكفى بربّك وكيلا(( معنايش اين است كه خدا بس است براى قيام بر اراده نفوس واعمال ايشان ، وبراى نگهدارى منافع ايشان وسرپرستى امور ايشان ، زيرا كلمه وكيل به معناى متكفل شدن بر امور ديگرى است كه قائم مقام اودر تدبير امور وگرداندن چرخ زندگى اوست.
از همينجا معلوم مى شود اينكه مراد از اين كلمه ، وكالت خاص الهى است كه مخصوص به غير غاوين است، و در گذشته بحثهاى مختلفى پيرامون سجده بر آدم گذشت كه به درد اين مقام هم مى خورد، مانند سوره بقره ، و اعراف و حجر.
بحث روايتى (روایاتی در باره برخی آیات گذشته)
در تفسير عياشى از ابن سنان از ابى عبد اللّه (عليه السلام ) روايت كرده كه در ذيل آيه : ((وان من قرية الانحن مهلكوها قبل يوم القيمة (( فرمود: مقصود نابودى به مرگ ويا غير آن است ، ودر روايت ديگرى از همان جناب آمده كه مقصود از آن قتل ويا مرگ ويا غير آن است.
مؤلف : شايد اين روايت دومى خواسته است همه آيه را تفسير كند يك فقره را به قتل ويكى را به مرگ.
و در تفسير قمى در ذيل آيه : ((وما منعنا ان نرسل بالايات ...(( فرمود: اين آيه در باره قريش نازل شده ودر روايت ابى الجارود از امام باقر (عليه السلام ) نيز آمده كه در تفسير آيه فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) از قوم خود در خواست كرد كه نزدش بيايند جبرئيل نازل شد و گفت : خداى تعالى مى فرمايد ((و ما منعنا ان نرسل بالايات الا ان كذب بها الاولون (( وما هر وقت آيتى به سوى قريش مى فرستاديم و ايمان نمى آوردند به همين جهت هلاكشان مى كرديم ، وليكن اينكار را با قريش اين عصر نمى كنيم، چون نمى خواهيم با بودن تودر ميان آنان ، آنها را هلاك كنيم لذا معجزاتى كه مى خواهند نمى فرستيم.
و در الدر المنثور است كه احمد و نسائى و بزار و ابن جرير و ابن منذر و طبرانى و حاكم (وى حديث را صحيح دانسته) و ابن مردويه و بيهقى در كتاب دلائل خود وضياء در كتاب مختاره خود همگى از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت:
اهل مكه از رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) اين چنين معجزه خواستند كه كوه صفا را برايشان طلاكند، و كوههاى اطراف مكه كه آن شهر را محاصره نموده اند از آن شهر دور شوند تا بتوانند كشت وزرع كنند، خطاب رسيد ((اگر مى خواهى در باره خواسته آنها درنگ كنيم ، ويا آن را برآوريم واگر اين معجزه را برايشان آورديم آنوقت باز هم ايمان نياوردند بدانكه همه آنان را هلاك خواهيم كرد همچنانكه امم گذشته را به خاطر اينكه معجره پيشنهاديشان را فرستاديم وايمان نياوردند هلاكشان نموديم وآيه شريفه : ((وما منعنا ان نرسل بالايات الاان كذّب بها الاوّلون (( در همين باره نازل شد ورسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) فرمود: پس درنگ مى كنم.
مؤلف : قريب به اين معنا به طرق زيادى روايت شده است . و نيز در الدر المنثور است كه ابن جرير از سهل بن سعد روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) در خواب ديد كه بنى فلان ((بنى اميه (( در منبرش همچون ميمونها جست وخيز مى كنند بسيار ناراحت شد، وتا زنده بود كسى اورا خندان نديد، خداى تعالى اين آيه را فرستاد «و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للنّاس».
و نيز در آن كتاب آمده كه ابن ابى حاتم از ابن عمر روايت كرده كه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم ) فرمود: من فرزندان حكم بن ابى العاص را در خواب ديدم كه بر فراز منبرها بر آمده اند وديدم كه در ريخت و قيافه ميمونها بودند، وسپس خداى تعالى اين آيه را فرستاد: ((و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للناس و الشّجرة الملعونة كه منظور از آن شجره دودمان حكم بن ابى العاص است.
و نيز در همان كتاب است كه ابن ابى حاتم از يعلى بن مرة روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) فرمود: در خواب ديدم كه بنى اميه در همه شهرها بر فراز منبرها برآمده اند، واينكه به زودى بر شما سلطنت مى كنند، وشما ايشان را بدترين ارباب خواهيد يافت ، آنگاه رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله وسلم) از آن به بعد در اندوه عميقى فرو رفت وبدين جهت خداى تعالى اين آيه را فرستاد «و ما جعلنا الرّويا الّتى اريناك الا فتنة للنّاس».
| → صفحه قبل | صفحه بعد ← |
