آل عمران ٧٢
ترجمه
| آل عمران ٧١ | آیه ٧٢ | آل عمران ٧٣ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«أَلَّذِی»: آنچه. «وَجْهَ الْنَّهَارِ»: آغاز روز. مراد از اوّل و آخر روز، مدّتی از زمان است؛ نه آغاز و انجام اصطلاحیِ یک روز (نگا: واژه «غَداً» در کهف / و لقمان / ).
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
نزول
محل نزول:
اين آيه در همچون ديگر آيات سوره آل عمران در مدينه بر پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نازل گرديده است. [۱]
شأن نزول آیات ۷۱ و ۷۲:[۲]
ابن عباس روايت كند كه عبدالله بن الصيف و عدى بن زيد و حرث بن عوف به يكديگر مى گفتند: برويم نزد محمد و اصحاب او و به او ایمان بياوريم ولى كارى كه بايد انجام دهيم آنست كه صبح ايمان بياوريم و سپس عصر نسبت به او كافر شويم تا از اين طريق ايجاد شك و شبهه در اصحاب او بنمائيم سپس اين دو آيه نازل گرديد.[۳]
حسن بصرى و سدى روايت كنند كه دوازده نفر از احبار يهود خيبر با يكديگر درباره دين محمد توطئه‌چينى كردند و گفتند: صبح ايمان بياوريم و عصر از دين او برگشته و كافر شويم و از اين راه ايجاد شبهه در ميان مسلمين بنمائيم تا از اين شك ما بطلان دين خود را بيابند سپس آيه ۷۲ نازل گرديد.[۴]
از مقاتل و كلبى و مجاهد روايت كنند كه آيه ۷۲ درباره قبله نازل شد در هنگامى كه قبله به طرف خانه كعبه تحويل شد و اين تحويل و برگردانده شدن قبله بر يهوديان گران آمد سپس كعب بن الاشرف گفت: برويد و به محمد ايمان بياوريد و با او در اول وقت روز به طرف كعبه نماز بخوانيد و آخر وقت روز به طرف قبله خودتان نماز بخوانيد تا از اين طريق ايجاد شك و شبهه در ميان اصحاب او بنمائيد.[۵]
تفسیر
- آيات ۷۸ - ۶۴، سوره آل عمران
- معناى ((كلمه سواء)) و مراد از دعوت اهل كتاب به كلمه سواء
- دعوت به كلمه سواء، دعوت به سير بر اساس كلمه توحيدو نفى بغى و فساد مى باشد
- نفى بغى و فساد در گفتگوهاى بين پيامبران و قوم آنان
- ويژگيهاى دين فطرى
- افراد انسان ، ابعاض و اجزاى يك حقيقت هستند و خضوع وتذلل يك فرد در برابر فرد ديگر،بافطرت انسانى مخالف است
- محاجه بى جا و جاهلانه يهود و نصارا بر سر انتساب ابراهيم (ع ) به يهوديت ونصرانيت
- دو محاجه اهل كتاب كدام است
- دين ، داراى مراتب و مراحلى بوده است و هر يك از انبياء (ع ) به منزله بكى از آنمراحل بوده اند
- اسلام حضرت ابراهيم چگونه است ؟
- نزديكترين مردم به ابراهيم (ع ) پيروان او و پيامبر اكرم (ص ) و مؤ منين بدويند
- اشاره به توحيد افعالى ، در بيان معناى اينكه :اهل كتاب جز خودشان كسى را گمراه نمى كنند
- كفر به آيات خدا غير كفر به خدا است و اهل كتاب در لسان قرآن كافر به آيات خدا هستندنه كافربه خدا
- معناى سخن اهل كتاب كه به يكديگر مى گفتند: ((به آنچه در آغاز روز بر مؤ منيننازل گشته ايمان آورديم و بدانچه در پايان روزنازل شد كافر شديد))
- سخن ديگر مفسرين در خصوص اين آيه
- جواب خداى تعالى به سخنان يهود در قضيه تغيير قبله مسلمين از بيت المقدس به كعبه
- جمله ((اولا يعلمون )) جواب خدا به يهوديان نيست
- اقوال مختلف مفسرين در معناى مختلف اين آيه
- معناى ((فضلخدا)) و بيان جوابى به يهود كه جمله ((انالفضضل بيد اللّه )) متضمن آن است
- اعتقاد بى اساس يهوديان به اينكه تافته جدا بافته هستند (ليس علينا فى الاميينسبيل )
- منشاء اين اعتقاد باطل يهود
- چرا در اين آيه نام اهل كتاب تكرار شده و به آوردن ضمير اكتفا نشده است ؟
- قنطار و دينار كنايه از بسيار و كم است
- شرط كرامت الهيه و تقرب به خداى وفاى به عهد و تقوا است نه نژاد و دودمان است
- آثار محبت خدا، و خصالى كه خداى تعالى بر آن شكنندگان عهد خدا و سوگند به خداذكرفرموده است
- دروغ بستن يهود به خداى سبحان
- بحث روايتى
- نامه پيامبر براى پادشاهان عصر خود
- برسى نامه پيامبر براى اسقف نجران
- دو روايت از تفسير ((الدرالمنثور)) سيوطى
- حكايت هجرت مسلمانان در صدر اسلام به حبشه
- نجاشى مهاجرين را فرا مى خواند
- داستان گفتگو بين نجاشى (پادشاه حبشه ) و مسلمانان مهاجر در حضور مشركين مكه وشاءن نزول آيه ((ان اولى الناس بابراهيم ...))
- حديثى از امام صادق (ع ) و بيان آن
- نزديكترين مردم به ابراهيم و پيامبر اسلام (ص ) وآل محمد عليهم السلام ، پيروان آنانند
- دو روايت از كافى و امالى
تفسیر نور (محسن قرائتی)
«72» وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ
وگروهى از اهل كتاب گفتند: به آنچه بر مؤمنان نازل شده است، در آغاز روز ايمان آوريد و در پايان روز كافر شويد، شايد (با اين حيله، آنها از اسلام) باز گردند.
«1». تفسير قمى، ج 1، ص 105.
جلد 1 - صفحه 540
نکته ها
دوازده نفر از دانشمندان يهود، تصميم گرفتند براى ايجاد تزلزل و ترديد در عقايد مسلمانان، صبحگاهان نزد حضرت محمّد صلى الله عليه و آله آمده، اظهار ايمان كنند، ولى در آخر روز از اسلام برگردند و بگويند: ما محمّد و آيين او را ديديم، ولى با آنچه در تورات وانجيل آمده، مطابقت ندارد. آنها با اين نقشه‌ى ماهرانه مى‌خواستند به هم‌كيشان خود اين طور وانمود كنند كه اگر اسلام مكتب خوبى بود، اهل علم و كتاب از آن دست برنمى‌داشتند، با اين كار هم در عقايد مسلمانان ترديد بوجود آورند و هم ساير يهوديان را از مسلمان شدن بازدارند.
خداوند متعال نيز با نزول اين آيه، نقشه‌ى آنان را برملا ساخت.
در روايتى از امام صادق عليه السلام آمده است: وقتى رسول خدا عليه السلام فرمان تغيير قبله از بيت‌المقدس به كعبه را در هنگام نماز ظهر ابلاغ كردند، يهود گفتند: به آنچه در آغاز روز بوده ايمان آوريد، ولى بدانچه در پايان روز آمده (تغيير قبله) كفر ورزيد تا آنان از آن قبله بازگردند و به طرف بيت‌المقدس نماز بخوانند. «1»
پیام ها
1- مخالفان دين اسلام براى انحراف مسلمانان، برنامه‌ريزى مى‌كنند. در آيه‌ى 69 خوانديم كه اهل كتاب دوست دارند شما را منحرف سازند، اين آيه به نقشه‌ى آنان براى رسيدن به آن هدف مى‌پردازد. «يُضِلُّونَكُمْ ... قالَتْ طائِفَةٌ»
2- چه بسا گروهى با نام اسلام، در صفوف مسلمانان نفوذ كرده، از پشت خنجر بزنند، لذا بايد هشيار بود. «آمِنُوا ... وَ اكْفُرُوا ... لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»
3- مسلمان نبايد ساده انديش و زودباور بوده، به هر اظهار ايمانى، اعتماد كند.
«آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ»
4- خداوند در مراحل حسّاس، از اسرار و توطئه‌هاى دشمنان پرده برمى‌دارد.
«آمِنُوا ... وَ اكْفُرُوا»
«1». الميزان، ذيل آيه.
جلد 1 - صفحه 541
5- بايد در مرحله‌اى از ايمان قرار بگيريم كه بازگشت برخى مسلمانان از دين، مايه‌ى تزلزل ما نگردد. «وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»
6- يكى از سياست‌هاى دشمن، ايجاد ارتباط و سپس قطع آن، به منظور ايجاد تزلزل در جامعه است. «لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (72)
«1» تفسير برهان، جلد 3، صفحه 90 (ذيل آيه 29 سوره حجّ)
تفسير اثنا عشرى، ج2، ص: 145
شأن نزول: جماعتى از يهود اتفاق كردند كه به مكر و حيله، اول روز ايمان آورند به پيغمبر و دين اسلام، و آخر روز برگردند و چنان گويند كه ما در كتاب خود تأمل و با علما مجادله نموديم، معلوم شد علامات پيغمبر آخر الزمان در پيغمبر شما موجود نيست؛ كه بدين وسيله بعضى اصحاب پيغمبر متردد شده، برگردند؛ آيه شريفه نازل شد:
وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ: و گفتند گروهى از اهل كتاب، آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ: ايمان آوريد و اقرار كنيد به زبان به آن چيزى كه نازل شده، عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا: بر آن كسانى كه ايمان آورده‌اند يعنى قرآن، وَجْهَ النَّهارِ:
در اول روز، وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ: و كافر شويد و انكار نمائيد آخر روز، به آنچه در اول روز به آن اقرار كرده‌ايد. لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ: شايد كه مؤمنان به سبب انكار شما بعد از اقرار، در شك افتاده از دين حق و اسلام برگردند. بنا به قولى علماى يهود به جماعت خود دستور دادند كه در نماز صبح متوجه كعبه شويد و در نماز عصر روى از آن بگردانيد و متوجه بيت المقدس شويد، تا اصحاب پيغمبر را به شك اندازيد شايد كه برگردند از كعبه، به مظنه اينكه گويند: اينها كه اعلم از ما هستند رجوع كردند از اين قبله، پس ما هم رجوع كنيم.
تنبيه: آيه شريفه اثبات حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اعجاز قرآن مجيد را محقق نمايد، كه اخبار فرمود از توطئه اين جماعت و ظهور تدليس و مكر آنان در اظهار ايمان و قصد ايشان.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنْزِلَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ (72)
ترجمه
و گفتند گروهى از اهل كتاب ايمان آوريد بآنچه فرستاده شده بر آنانكه ايمان آوردند اول روز و كافر شويد آخر روز شايد ايشان بازگردند..
تفسير
اهل كتاب گفتند چند نفرى از ما خوب است ايمان بياورند بقرآن در اول روز بحسب ظاهر و در آخر روز كافر شوند تا مسلمانان در دين خودشان متزلزل شوند باين خيال كه لابد اينها يك خللى ديدند در اين دين و كتاب كه صبح ايمان آوردند و عصر برگشتند و قمى از حضرت باقر (ع) روايت نموده كه پيغمبر (ص) وقتى وارد مدينه شد بجانب بيت المقدس نماز ميگذارد تا آنكه يكروز نماز صبح را بجانب بيت المقدس گذارده بود و نماز ظهر را مأمور شد از جانب خداوند كه بجانب كعبه بگذارد آنوقت يهود گفتند ايمان بياوريد بآنچه نازل شده بود بر محمد اول روز كه نماز بجانب بيت المقدس باشد و كافر شويد بآنچه نازل شد آخر روز كه نماز بجانب كعبه باشد شايد آنها باز رجوع كنند بقبله ما حقير عرض مى‌كنم معنى اول كه ظاهرا از ابن عباس نقل شده با اين معنى منافات ندارد زيرا كه ممكن است هر دو واقع شده باشد.
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
وَ قالَت طائِفَةٌ مِن أَهل‌ِ الكِتاب‌ِ آمِنُوا بِالَّذِي أُنزِل‌َ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَجه‌َ النَّهارِ وَ اكفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُم يَرجِعُون‌َ (72)
و گفتند جماعتي از اهل كتاب (يهود) باتباع خود که ايمان بياوريد باظهار ظاهري بآن چيزي که نازل شده بر مسلمين در ابتداء روز ولي در آخر روز كافر شويد بكفر باطني شايد بتوانيد مسلمين را از دين خود برگردانيد.
وَ قالَت طائِفَةٌ مِن أَهل‌ِ الكِتاب‌ِ بعضي مفسرين گفتند که اخبار يهود از اهل خيبر و قراي عربيه بودند که بجماعت يهود ميگفتند برويد خلطه و آميزش كنيد با مؤمنين و اظهار ايمان كنيد بمحمد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم در ظاهر و القاء شبهه كنيد در قلوب مؤمنين که ما آمديم و فهميديم که اينکه آن پيغمبر موعود که در كتب ما خبر داده نيست و آن علامات که بما رسيده در او نيافتيم تا مؤمنين در مورد او شك كنند و بكفر اولي برگردند.
و بعضي گفتند در مورد تحويل قبله بوده که در اول روز بطرف كعبه نماز كنيد و در آخر روز ببيت المقدّس تا مؤمنين شك بر آنها وارد شود لكن هر دو تفسير
جلد 4 - صفحه 247
خلاف ظاهر بلكه خلاف نص‌ّ آيه شريفه است.
اما تفسير اول در آيه ميفرمايد آمِنُوا بِالَّذِي أُنزِل‌َ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا و ايمان بما انزل غير از ايمان بمن انزل اليه است که محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم باشد و اما تفسير دوم، اينکه خطاب طائفة مسلّما بغير مؤمنين بوده بلكه بيهود بوده بقرينه عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا و مسلّما يهود نماز مثل نماز مؤمنين نداشتند که گاهي بطرف كعبه باشد و گاهي بطرف بيت المقدس، و بعيد نيست بلكه ممكن است بگوئيم که ظاهر آيه مراد از ما انزل قرآن باشد و مراد از وجه النهار نه اول روز باشد بلكه مراد روز است چنان که مراد از وَ اكفُرُوا آخِرَهُ شب باشد يعني روزها با مؤمنين اظهار كنيد که ما هم كتاب شما را معتقديم و دستورات آن را مي‌پذيريم ولي در شبها که با يهود و هم كيشان خود تماس ميگيريد بهمان كفر يهوديت باشيد.
و البته اينکه خطاب بتمام يهود نبوده بلكه بيك دسته جاسوس و متقلّب بوده که بيايند ميان مسلمين و از خصوصيات مطّلع شوند و رفته رفته القاء بعض شبهات در اذهان بعض مسلمين كنند تا آنها را از دين اسلام برگردانند چنانچه دأب منافقين و مفتّشين و متقلّبين در هر دوره و زمان همين است.
و كلمه لَعَلَّهُم يَرجِعُون‌َ دلالت دارد بر اينكه رجوع مؤمنين در نزد آنها قطعي نبوده لكن باين اميد بودند.
248
برگزیده تفسیر نمونه
]
اشاره
(آیه 72)
شأن نزول:
نقل شده که: دوازده نفر از یهود با یکدیگر تبانی کردند که صبحگاهان خدمت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله برسند و ظاهرا ایمان بیاورند و مسلمان شوند، ولی در آخر روز از این آیین برگردند و هنگامی که از آنها سؤال شود چرا چنین کرده‌اند بگویند: ما صفات محمد صلّی اللّه علیه و آله را از نزدیک مشاهده کردیم و دیدیم صفات و روش او با آنچه در کتب ما است تطبیق نمی‌کند و لذا برگشتیم، و به این وسیله بعضی از مؤمنان متزلزل می‌گردند.
تفسیر:
یهود برای متزلزل ساختن ایمان مسلمانان از هر وسیله‌ای استفاده می‌کردند، تهاجم نظامی، سیاسی و اقتصادی این آیه اشاره به بخشی از تهاجم فرهنگی آنها دارد. می‌فرماید: «گروهی از اهل کتاب گفتند: (بروید و ظاهرا) به آنچه بر مؤمنان نازل شده در آغاز روز ایمان بیاورید و در پایان روز کافر شوید (و کفر خود را آشکار سازید) شاید آنها (مؤمنان) نیز متزلزل شده باز گردند» (وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ آمِنُوا بِالَّذِی أُنْزِلَ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اکْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ).
این توطئه در افراد ضعیف النفس اثر قابل ملاحظه‌ای خواهد داشت به خصوص این که عده مزبور از دانشمندان یهود بودند، و همه می‌دانستند که آنها نسبت به کتب آسمانی و نشانه‌های آخرین پیامبر، آشنایی کامل دارند و این امر لا اقل پایه‌های ایمان تازه مسلمانان را متزلزل می‌سازد.
نکات آیه
۱ - تظاهر به پذیرش اسلام و قرآن و سپس کفر به آن دو، از راههاى آمیختن حق به باطل توسط اهل کتاب (یا اهل الکتاب لم تلبسون الحقّ بالباطل ... و طائفة من اهل الکتاب) به نظر مى رسد جمله «و قالت طائفة ... »، پس از «لم تلبسون»، ذکر مصداقى براى تلبیس حق به باطل باشد.
۲ - توصیه گروهى از اهل کتاب به دیگران مبنى بر ایمان به قرآن در اوّل روز و کفر به آن در آخر روز، به منظور بازگشت مؤمنان از اسلام (و قالت طائفة من اهل الکتاب ... لعلهم یرجعون) بنابراینکه «وجه النهار»، متعلّق به «امنوا» و «اخره»، متعلق به «اکفروا» باشد.
۳ - اظهار ایمان در ابتداى روز و کفر در انتهاى آن، حیله یهود براى متزلزل ساختن مؤمنان (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون) مفسّرین طبق شأن نزول، آیه را حمل بر یهودیان کرده اند.
۴ - خداوند، رسواگر یهود با افشاى توطئه آنان در جهت متزلزل ساختن مؤمنان (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون)
۵ - اظهار ایمان دروغین و داخل شدن در صفوف مسلمانان براى متزلزل ساختن آنان، از حیله هاى دشمنان دین (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون)
۶ - از شیوه هاى مؤثر در سست کردن پیروان یک مکتب، اظهار عقیده به آن مکتب و سپس تبرّى از آن است.* (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون) از اینکه خداوند توطئه یهود را در این جهت افشا مى کند، معلوم مى شود عمل یهود اثر ویژه اى در تزلزل مؤمنان داشته است.
۷ - یهود، آنچه را در اوّل روز بر پیامبر (ص) نازل شده بود (قبله بودن بیت المقدّس)، پذیرفتند و به آنچه در انتهاى روز نازل شده بود (قبله بودن کعبه)، کفر ورزیدند تا مؤمنان را گمراه سازند. (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون) برخى از مفسّران برآنند که «وجه النهار» و «آخره» متعلق به «انزل» است ; و سیاق آیه مى رساند که مراد از «الذى»، حکمى خاص است ; برخى روایات دلالت دارد که آن حکم خاص، تغییر قبله بوده است که پیامبر (ص) در عصرگاهى مأمور شد نماز را به سوى کعبه بخواند و قبله مسلمانان را که تا صبحگاه آن روز، بیت المقدس بوده است تغییر دهد.
۸ - احتمال ارتداد و تأثیرپذیرى مؤمنان، از دیدگاه اهل کتاب (امنوا بالذى ... لعلّهم یرجعون)
۹ - هشدار خداوند به مؤمنان، نسبت به تلاش منافقانه اهل کتاب و دشمنان اسلام (و قالت طائفة ... لعلّهم یرجعون)
روایات و احادیث
۱۰ - دستور علماى یهود به پیروان خود مبنى بر پذیرش بیت المقدس به عنوان قبله و مخالفت با کعبه (و قالت طائفة من اهل الکتاب امنوا بالّذى انزل ... و اکفروا اخره) امام باقر (ع): ... فقالوا صلى محمّد الغداة فاستقبل قبلتنا فامنوا بالّذى انزل على محمّد وجه النهار و اکفروا اخره یعنون القبلة حین استقبل رسول اللّه (ص) المسجد الحرام.[۶]
۱۱ - امیدوارى یهود به قبله قرار داده شدن مجدد بیت المقدس، به جاى کعبه براى مسلمانان (لعلّهم یرجعون) امام باقر (ع) درباره آیه فوق فرمود: ... لعلّهم یرجعون الى قبلتنا.[۷]
موضوعات مرتبط
- آیات خدا: ۱، ۲، ۳
- اسلام: ۱، ۹ تاریخ صدر اسلام ۱، ۳، ۷
- اضلال: ۲، ۳، ۴، ۵، ۷
- التقاط: ۱
- افشاگرى: ۴
- اهل کتاب: ۱، ۹، ۱۰ توطئه اهل کتاب ۱، ۲، ۹ ; عقاید اهل کتاب ۸ ; علماى اهل کتاب ۱۰ ; اهل کتاب و اضلال مردم ۲، ۷ ; کفر اهل کتاب ۱، ۲ ; کعبه و اهل کتاب ۱۰ ; مسلمانان و اهل کتاب ۲، ۸
- بیت المقدس: ۷، ۱۰
- خدا: هشدارهاى خدا ۹
- دشمنان: توطئه دشمنان ۵، ۹
- قرآن: ۱، ۲
- کافران: کافران و مسلمانان ۵
- کعبه: ۷، ۱۰، ۱۱
- مؤمنان: ارتداد مؤمنان ۸ ; اضلال مؤمنان ۲، ۳، ۴، ۵، ۷ ; هشدار به مؤمنان ۹
- مبارزه: شیوه هاى مبارزه ۶
- محمّد (ص): محمّد (ص) و یهود ۷
- مسلمانان: ۲، ۳، ۴، ۵، ۸
- نفاق: آثار نفاق ۵، ۶
- یهود: توطئه یهود ۳، ۴، ۷ ; نفاق یهود ۷
منابع
- ↑ طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ۲، ص ۶۹۳.
- ↑ محمدباقر محقق، نمونه بينات در شأن نزول آيات از نظر شيخ طوسي و ساير مفسرين خاصه و عامه، ص ۱۲۴.
- ↑ محمد بن اسحق.
- ↑ تفسير مجمع البيان.
- ↑ تفاسير روض الجنان و مجمع البيان و كشف الاسرار.
- ↑ تفسیر قمى، ج ۱، ص ۱۰۵ ; تفسیر برهان، ج ۱- ، ص ۲۹۲، ح ۱۱.
- ↑ تفسیر قمى، ج ۱، ص ۱۰۵ ; بحار الانوار، ج ۸۳- ، ص ۹۸.
