الأنعام ١٣٠
| کپی متن آیه |
|---|
| يَا مَعْشَرَ الْجِنِ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْکُمْ آيَاتِي وَ يُنْذِرُونَکُمْ لِقَاءَ يَوْمِکُمْ هٰذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَ شَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ کَانُوا کَافِرِينَ |
ترجمه
| الأنعام ١٢٩ | آیه ١٣٠ | الأنعام ١٣١ | ||||||||||||||
| ||||||||||||||||
معنی کلمات و عبارات
«رُسُلٌ مِّنکُمْ»: پیغمبرانی از خودتان. برخی این آیه را دلیل بر آن می‌دانند که پیغمبران جنّیان از جنس خودشان می‌باشند. ولی مراد از (مِنکُمْ) مجموع آنان است و پیغمبران در زمین تنها از اولاد آدم هستند. قرآن و اسلام برای هر دو دسته است و چه بسا تنها نمایندگانی از خود جنّیان مأمور تبلیغ قرآن و رساندن احکام به همنوعان خود باشند (نگا: احقاف / - ، جنّ / - ). در اینجا از راه تغلیب دسته‌ای بر دسته دیگر واژه (مِنکُمْ) به کار رفته است. همان گونه که می‌گوئیم: (اَکَلْتُ الْخُبْزَ وَ اللَّبَنَ): نان و شیر خوردم. در صورتی که نان خوردنی و شیر نوشیدنی است.
آیات مرتبط (تعداد ریشه‌های مشترک)
وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْکَ نَفَراً مِنَ... (۳)
لَقَدْ مَنَ اللَّهُ عَلَى... (۴) رُسُلاً مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ... (۴) وَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ... (۲) وَ مَا أَرْسَلْنَا قَبْلَکَ مِنَ... (۲) وَ إِذْ صَرَفْنَا إِلَيْکَ نَفَراً مِنَ... (۳) قَالُوا يَا قَوْمَنَا إِنَّا سَمِعْنَا... (۱) يَا قَوْمَنَا أَجِيبُوا دَاعِيَ... (۰) وَ مَنْ لاَ يُجِبْ دَاعِيَ اللَّهِ... (۰) سَنَفْرُغُ لَکُمْ أَيُّهَا... (۱) فَبِأَيِ آلاَءِ رَبِّکُمَا... (۱) وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِي... (۷) إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْکَ کَمَا... (۱) وَ وَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَ... (۲) مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ (۱) بَيْنَهُمَا بَرْزَخٌ لاَ يَبْغِيَانِ (۰) يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ... (۰) يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ... (۰)
تفسیر
- آيات ۱۳۵ - ۱۲۸، سوره انعام
- بين قضاى الهى و اختيار انسان ، مزاحمتى نيست .
- سلطه و ولايت شياطين بر انسان ، قهرى نيست ، بلكه به اعتراف كفار در قيامت ، نتيجه معامله طرفينى است .
- بعثت پيامبران حجت را بر كافرين تمام كرده است .
- سه نكته كه از معناى آيه استفاده مى شود.
- سنت الهى چنان نيست كه مردم بى خبر را (قبل از اتمام حجت ) هلاك سازد.
- نفى جميع انحاء ظلم از خداى متعال در جمله : (( و ربك الغنى ذوالرحمة )) .
- (چند روايت درباره محبت ظالم ، انتقام از ظالم بدست ظالمى ديگر، آرزوى دراز).
تفسیر نور (محسن قرائتی)
يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ «130»
(در قيامت به آنان گفته مى‌شود:) اى گروه جنّ و انس! آيا پيامبرانى از خودتان به سويتان نيامدند تا آيات مرا بر شما بخوانند و شما را از ديدار اين روز بيمتان دهند؟ گويند: ما عليه خودمان گواهى مى‌دهيم و زندگى دنيا آنان را فريب داد و بر عليه خود شهادت دادند كه كافر بوده‌اند.
نکته ها
از آيات قرآن استفاده مى‌شود كه حضرت محمّد صلى الله عليه و آله، براى جنيان نيز فرستاده شده و آنان نيز قرآن را مى‌فهمند، گروهى هم ايمان مى‌آورند. «1» به گفته‌ى برخى مفسّران (مثل آلوسى، قرطبى، طبرسى و سيّد قطب) رسولان جنّ، وحى را از طريق رسولان انس دريافت كرده، به هم‌كيشان خود مى‌رساندند. زيرا كلمه‌ى «رسول» به غير انسان هم گفته مى‌شود، مثل: «اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلًا» «2»
در اين آيه، دو اقرار از سوى كافران آمده است، يكى گواهى به آمدن پيامبران، دوّم اعتراف به كفر خويش.
مواقف در قيامت مختلف است؛ گاهى در موقفى كفّار ابتدا انحراف خود را انكار مى‌كنند، مثل آيه‌ى 23 همين سوره: «وَ اللَّهِ رَبِّنا ما كُنَّا مُشْرِكِينَ»، آنگاه كه فهميدند قيامت جاى انكار نيست، به گناه خود اعتراف مى‌كنند.
پیام ها
1- جنّ و انس هر دو مكلف به پذيرش دعوت انبيايند و رسولان براى هر دو نژاد
«1». آيات اوّل سوره‌ى جنّ و آيه 28 سوره‌ى احقاف.
«2». حج، 75.
جلد 2 - صفحه 556
آمده‌اند. «الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ»
2- انذار، يكى از اهرم‌هاى تربيت و وظيفه‌ى پيامبران است. «وَ يُنْذِرُونَكُمْ»
3- از قوى‌ترين ضامن اجراى احكام الهى براى اصلاح فرد وجامعه، ايمان به معاد است. «يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا»
4- قيامت، جاى كتمان وانكار نيست، لذا انسانها عليه خود اقرار مى‌كنند.
«شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ»
5- دنياخواهى، عامل بى‌اعتنايى به دعوت‌هاى انبياست. غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ ... (فريفته شدن به دنيا، موجب فراموشى آخرت است.)
6- علاقه‌ى افراطى به دنيا، انسان را به كفر مى‌كشاند. غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا ... أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ
تفسیر اثنی عشری (حسینی شاه عبدالعظیمی)
يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ (130)
يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ: باز خطاب فرمايد بر سبيل توبيخ، اى گروه جن و انس أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ: آيا نيامد به شما، يعنى آمد به شما پيغمبران از جنس شما گرچه انبياء جز انس نبوده‌اند، اما چون انس و جن را با هم جمع
«1» نهج البلاغه، نامه 47.
«2» تفسير برهان، جلد اوّل، صفحه 554، حديث 15.
تفسير اثنا عشرى، ج3، ص: 378
نمود، پس بر سبيل تغليب خطاب صحيح باشد. جمهور برآنند كه: مراد، رسل جن نذرند و ايشان رسل رسولان انسند، چنانكه هفت نفر از جن پيغام حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله را به قوم رسانيدند «كما قال اللّه تعالى وَلَّوْا إِلى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ». «1» نزد كلبى رسولان را براى انس مى‌فرستاده و به اتفاق امّت، حضرت ختمى مرتبت صلّى اللّه عليه و آله بر جن و انس مبعوث بوده. «2» در تفسير جرجانى مذكور است كه اجماعا حق تعالى هيچ جنّى را به جنيان به رسالت نفرستاده كه وحى به او كرده باشد الا آنكه پيمبران، رسول از جانب خود به جن مى‌فرستادند. حاصل آنكه حق سبحانه، بر سبيل ملامت به انس و جن خطاب فرمايد كه نه، به شما پيغمبران فرستادم تا از روى دعوت يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي: مى‌خواندند بر شما آيات كتاب مرا وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا: و بترسانند شما را از ديدن اين روز كه قيامت باشد قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا:
گويند در جواب: گواهى مى‌دهيم و اعتراف مى‌نمائيم بر نفسهاى خود به كفر و استحقاق عذاب، پس بر سبيل مذلت و مذمت ايشان فرمايد: وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا: و مغرور و فريفته كرد ايشان را زندگانى دنيا تا از بعث و حشر فراموشى حاصل، و چون به عرصه محشر درآمدند و شدائد اهوال آن را ديدند، به گناه خود معترف و مقر شدند وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ: و شهادت دهند بر نفسهاى خود أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ: بدرستى كه ايشان كافر بودند به نشأه آخرت و احوال آن. در انوار گفته: حق تعالى در اين آيه ذم كفار فرموده به ذكر اغترار ايشان به حيات دنيويه و لذات آن، و اعراض آنها از آخرت بالكليه، تا در عاقبت مضطر شدند بر نفسهاى خود به كفر و استسلام عذاب مخلد به جهت تحذير سامعين از مثل حال ايشان.
تفسیر روان جاوید (ثقفى تهرانى)
يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ (130)
ترجمه
اى گروه جن و انس آيا نيامد شما را پيغمبرانى از شما كه ميخواندند بر شما آيتهاى مرا و بيم ميدادند شما را از ديدن روزتان اينروز گفتند گواهى داديم بر خودهامان و فريب داد آنها را زندگانى دنيا و گواهى دادند بر خودهاشان كه آنها بودند كافران.
تفسير
بعضى گفته‌اند خداوند بر هر امّتى و قومى منذر و هادى‌ء فرستاده از جنس خودشان اجنّه هم پيغمبرانى داشته‌اند كه آنها را انذار و هدايت بخير مينمودند و بعضى گفته‌اند اجماع قائم است بر آنكه رسالت اختصاص بانس دارد و كلمه منكم در اين آيه باعتبار مجموع آندو فرقه است و در عيون از امير المؤمنين (ع) نقل شده است كه اجنّه پيغمبرى داشتند كه نام او يوسف بوده است و مسلّم است كه پيغمبر خاتم (ص) مبعوث بر جنّ و انس بوده است و بنظر حقير ظاهر آيه شريفه آنستكه اجنّه هم پيغمبرانى داشته‌اند از جنس خودشان نهايت آنكه لازم نيست آنها از طرف خدا مبعوث شده باشند برسالت بلكه ممكن است رسولانى باشند از طرف رسل حق كه منذر و هادى آنها باشند و بنابر اين اختلاف در اقوال و ادلّه نيست و در هر حال روز قيامت همه اقرار بگناه و استحقاق عذاب مينمايند براى آنكه فريب ظاهر دنيا را خوردند و ندانستند كه در باطن آن آخرت است پس اقرار بكفر خودشان نمودند چون انكار معاد موجب كفر و خلود در عذاب است ..
اطیب البیان (سید عبدالحسین طیب)
يا مَعشَرَ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ أَ لَم يَأتِكُم رُسُلٌ مِنكُم يَقُصُّونَ عَلَيكُم آياتِي وَ يُنذِرُونَكُم لِقاءَ يَومِكُم هذا قالُوا شَهِدنا عَلي أَنفُسِنا وَ غَرَّتهُم‌ُ الحَياةُ الدُّنيا وَ شَهِدُوا عَلي أَنفُسِهِم أَنَّهُم كانُوا كافِرِينَ (130)
اي گروه جنّ و انس آيا نيامد شما را پيغمبراني از خودتان که براي شما آيات مرا يك يك بيان كنند و شما را بترسانند از ملاقات همچه روزي که
جلد 7 - صفحه 206
قيامت باشد گفتند شهادت ميدهيم بر ضرر نفوس خود و فريب داد آنها را حيات دنيوي و شهادت دادند بر ضرر نفوس خود که آنها بودند كافر.
يا مَعشَرَ الجِن‌ِّ وَ الإِنس‌ِ معشر تمام عدد است چنانچه عشره تمام عدد است از يك تا نه و صفر و بقيه اعداد مركب از اينکه ده عدد است و اينها اصول اعداد هستند و اينکه خطاب روز قيامت ميشود که خلق اولين و آخرين از جن و انس مجتمع هستند و لذا يكي از اسماء روز قيامت يوم الجمع است يَوم‌َ يَجمَعُكُم لِيَوم‌ِ الجَمع‌ِ تغابن آيه 9 وَ تُنذِرَ يَوم‌َ الجَمع‌ِ شوري آيه 5.
أَ لَم يَأتِكُم رُسُلٌ مِنكُم مفسرين در اينکه كلمه منكم با اينكه رسلي از جنّ نبوده تمحلاتي كردند با اينكه اولا خطاب بمجموع جن و انس است نه بكل واحد منهما و در مجموع جن و انس رسلي از آنها بوده و لو رسل از انس باشد.
و ثانيا طائفه بني الجان چندين هزار سال پيش از خلقت انس بودند و البته آنها هم مكلف بتكاليف و محكوم باحكام بوده و بشري نبود که رسول آنها باشد لذا از خود آنها رسولاني بوده‌اند بلي بعد از جعل خليفه در ارض و خلقت بشر رسولان بشري بر جن و انس مبعوث شدند که معناي خليفه در زمين بر تمام اهل زمين است که جن و انس باشند و سرّ اينكه رسل بايد از جنس انس باشند براي دو جهت است يكي آنكه طائفه جن ميتوانند تماس با انبياء انسي بگيرند و احكام دين خود را اخذ كنند ولي بشر نميتواند با آنها تماس بگيرد و از آنها اخذ كند.
ديگر آنكه استعداد بشر و قابليت آن در تعالي و ترقي علمي و عملي و اخلاقي بيشتر از جن است.
يَقُصُّونَ عَلَيكُم آياتِي آيات الهي عبارت از دستورات و بيانات و ادلّه و براهين و نصايح و مواعظ و اخلاقيات و قصص و اخبارات و غير اينها است که جزء فجزء يك به يك آنها را بيان كردند.
جلد 7 - صفحه 207
وَ يُنذِرُونَكُم لِقاءَ يَومِكُم هذا انذار بيم و خوف انداختن است که پس از اينکه عالم عالم قيامت و روز پرس و سؤال و دادن جزاء اعمال و حساب و صراط و ميزان و تطاير كتب و بهشت و جهنم و ثواب و عقاب است و همچه روزي را خواهيد ملاقات نمود.
قالُوا شَهِدنا عَلي أَنفُسِنا گفتند شهادت داديم علي انفسنا، شهود يوم القيمة بسيار است که از آن جمله اعضاء و جوارح که از جمله آنها السنه آنها است که نميتوانند انكار كنند و تعبير بماضي که نگفتند نشهد بلكه گفتند شهدنا شايد اينکه باشد که جمله در تقدير است يعني قبل از اينکه سؤال سؤالاتي از ما شده و بر طبقش شهادت داده‌ايم از حين موت و قبر و عالم برزخ و قيامت قبل از اينکه سؤال و اقرار بكفر خود و اعمال سيّئه خود که تمام بضرر ما تمام شده كرده‌ايم ولي منشأ كفر و سوء عمل ما و تكذيب رسل فريب دنيا بوده که گفتند سه دشمن هم دست شده: دنيا و نفس اماره و شياطين جني و انسي لذا خداوند ميفرمايد وَ غَرَّتهُم‌ُ الحَياةُ الدُّنيا اينکه فرمايش الهي است نه كلام آنها زيرا اگر كلام آنها بود ميگفتند و غرّتنا و نيز خداوند خبر ميدهد و ميفرمايد وَ شَهِدُوا عَلي أَنفُسِهِم اشاره بهمان شهادت است که خود اقرار كردند و كلام آنها نيست چنانچه بعض مفسرين توهم كردند و خواستند فرق بين دو شهادت گذارند.
أَنَّهُم كانُوا كافِرِينَ زيرا اگر كلام آنها بود ميگفتند شهدنا علي انفسنا انّا كنّا كافرين و اينکه آيه منافات ندارد با آيه شريفه اليَوم‌َ نَختِم‌ُ عَلي أَفواهِهِم وَ تُكَلِّمُنا أَيدِيهِم وَ تَشهَدُ أَرجُلُهُم يس آيه 65، و با آيه که انكار كنند وَ اللّه‌ِ رَبِّنا ما كُنّا مُشرِكِين‌َ انعام آيه 23، و آيات ديگر زيرا مقامات قيامت مختلف و متعدد است در بعضي اقرار و در بعضي انكار مثل بوقلمون هر لحظه برنگي در ميآيد
208
برگزیده تفسیر نمونه
نکات آیه
۱- گمراهان جن و انس در قیامت به صورت جمعى موردبازخواست و توبیخ قرار خواهند گرفت. (یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل)
۲- رسولان الهى حجتهاى خداوند بر جن و انس هستند. (یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل منکم)
۳- اشتراک جن و انس در لزوم اطاعت از رسولان الهى و بهرهورى از هدایتهاى ایشان (یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل منکم)
۴- جنیان داراى رسولانى از جنس خود هستند. (یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل منکم) ظاهر جمله «یأتکم رسل منکم» آن است که براى هر یک از جن و انس رسولانى از جنس خود آنان باشد. یعنى «رسل من الجن و رسل من الإنس».
۵- جن داراى شعور و اختیار و نیازمند هدایت رسولان الهى است. (یمعشر الجن و الإنس ألم یأتکم رسل منکم) مقتضاى بازخواست و درست بودن توبیخ آن است که مورد داراى شعور اختیار و تکلیف باشد. در غیر این صورت بازخواست و توبیخ و کیفر موجه نیست.
۶- بیان آیات الهى به مردم و بیم دادن به آنان در مورد قیامت، از وظایف مهم انبیاست. (رسل منکم یقصون علیکم ءایتى و ینذرونکم لقاء یومکم هذا)
۷- اعتقاد به قیامت اصلى مسلم در همه ادیان الهى است. (رسل منکم ... ینذرونکم لقاء یومکم هذا)
۸- مطلع ساختن مردم از آیات الهى و مضامین آن، و انذار از قیامت دو وظیفه اساسى مبلغان دین است. (یقصون علیکم ءایتى و ینذرونکم لقاء یومکم هذا)
۹- کافران جن و انس در قیامت با اعتراف به آمدن رسولان الهى، علیه خود شهادت خواهند داد. (ألم یأتکم رسل منکم ... قالوا شهدنا على أنفسنا)
۱۰- زندگى دنیا داراى جلوه هاى فریبنده و گمراه کننده است. (و غرتهم الحیوة الدنیا)
۱۱- زندگى دنیا عامل فریب خوردن کافران در نپذیرفتن آیات و پند نگرفتن از انذار انبیا (و غرتهم الحیوة الدنیا)
۱۲- لزوم هشیارى در برابر جلوه هاى فریبنده دنیا براى مصون ماندن از گمراهى (و غرتهم الحیوة الدنیا)
۱۳- انکار رسالت انبیا و باور نداشتن انذارهاى آنان، کفر است. (ألم یأتکم رسل ... ینذورنکم ... أنهم کانوا کفرین)
۱۴- پیروان شیطانها در قیامت به کفرورزى خویش در دنیا اعتراف مى کنند. (و شهدوا على أنفسهم أنهم کانوا کفرین)
۱۵- گمراهان پیرو شیطانها در قیامت بر کفرورزى خویش در دنیا آگاهى مى یابند.* (و شهدوا على أنفسهم أنهم کانوا کفرین) «شاهد» عالمى است که آنچه را دریافته بیان مى کند. (لسان العرب). لذا اگر «شهدوا» به معناى شهادت دادن باشد، لازمه آن آگاهى فرد است.
موضوعات مرتبط
- آیات خدا: تبیین آیات خدا ۶، ۸ ; موانع قبول آیات خدا ۱۱
- اطاعت: از انبیا ۳
- انبیا: ى جنى ۴ ; انذارهاى انبیا ۶ ; تکذیب انبیا ۱۳ ; مسؤولیت انبیا ۶ ; موانع قبول انذار انبیا ۱۱ ; نقش انبیا ۲ ; هدایتگرى انبیا ۳، ۵
- انذار: از قیامت ۶، ۸
- انسان: مسؤولیت انسان ۳
- جنیان: اختیار جنیان ۵ ; اقرار جنیان کافر ۹ ; انبیاى جنیان ۴ ; سرزنش اخروى جنیان گمراه ۱ ; شعور جنیان ۵ ; مسؤولیت جنیان ۳ ; مؤاخذه اخروى جنیان گمراه ۱ ; نیازهاى جنیان ۵
- حق: موانع حق پذیرى ۱۱
- خدا: حجتهاى خدا ۲
- خود: اقرار علیه خود در قیامت ۹
- دنیا: فریبندگى دنیا ۱۰، ۱۱، ۱۲
- رسولان خدا: نقش رسولان خدا ۲
- شیاطین: پیروان شیاطین در قیامت ۱۴، ۱۵
- عبرت: موانع عبرت ۱۱
- عقیده: به قیامت ۷
- قیامت: اقرار به کفر در قیامت ۱۴ ; اقرار در قیامت ۱۴ ; ظهور حقایق در قیامت ۱۵ ; قیامت در ادیان ۷ ; مؤاخذه جمعى در قیامت ۱
- کافران: اقرار اخروى کافران ۹ ; عوامل گمراهى کافران ۱۱
- کفر: موارد کفر ۱۳ ; موجبات کفر ۱۳
- گمراهان: آگاهى اخروى گمراهان ۱۵ ; سرزنش اخروى گمراهان ۱ ; گمراهان در قیامت ۱۵ ; مؤاخذه اخروى گمراهان ۱
- گمراهى: عوامل مصونیت از گمراهى ۱۲
- مبلّغان: مسؤولیت مبلّغان ۸
- هشیارى: اهمیت هشیارى ۱۲
منابع
